ترجمه ها و تصحیح ها

آگاهى خاورشناسان به میراث علمى مسلمانان در زمینه عاشورا نگاری، ابتدا از طریق ترجمه آثار یا در جریان تصحیى این آثار انجام یافت. طبق گزارش سِزگین، هاینریش فردیناند وستنفلد کتاب مقتل الحسین (علیه السلام)، ابى مخنف را به آلمانى ترجمه کرد .
نوشته والییرى در بخش مآخذ مقاله دائره المعارف اسلام ، به گونه اى است که اشاره به ترجمه آلمانى کتابى از ابن طاووس دارد. متن نوشته والییرى این چنین است:
ابن طاووس، على بن موسى نویسنده متنى که ترجمه آن در کتاب زیر آمده است:
Der Tod Des Husein Ben Ali Und Die Rache، Ein Arabischen His Torischer Roman، Aus Dem.
وستنفلد این ترجمه را در گتنگن، به سال ۱۸۸۳ میلادى در جلد سی ام Abh. G. Gott منتشر کرده است .
جمع بین گزارش سزگین و والییرى این است که، وستنفلد دو کتاب یا بخش هایى از دو کتاب ابى مخنف و ابن طاووس را ترجمه کرده است. البته با توجه به حجم زیاد این دو اثر، این گزارش ها را باید با تردید نگریست. اصل ترجمه را براى داورى نهایى به دست نیاوردیم.
غیر از دو اثر مزبور، که خبر ترجمه آلمانى آنها در دسترس است، کارنامه تصحیى و ترجمه خاورشناسان در زمینه منابع عمومى تاریخ اسلام گسترده تر است. بسیارى از منابع تاریخ که مشتمل بر حوادث کربلا و عاشورا هم بود، به دست آنان ترجمه یا سامان یافت و بدین وسیله، غرب با میراث عظیمى از عاشورا نگارى مسلمانان آشنایى یافت. در این جا فقط نمونه هایى را معرفى می کنیم :
ترجمه انگلیسى کتاب الإرشاد شیخ مفید، دستمایه اى براى مطالعات و پژوهش هاى خاورشناسان دربار ه کربلا و امام حسین (علیه السلام) بوده است . براى نمونه مقاله Husayn Ibn Ali در دائر ه المعارف جهان نوین اسلام، بسیار وامدار این اثر است .
هاوارد، تاریخ طبری (بخش خلافت یزید بن معاویه) را به انگلیسى ترجمه کرد و وقتى در اختیار پژوهشگران قرار گرفت، در عاشورا پژوهى آنها هم مؤثر افتاد .
متن تاریخ طبرى براى اولین بار به کوشش دخویه و با همکارى بارت، نولدکه، لوت، ملرو گویدى بین سال هاى ۱۸۷۹- ۱۸۹۸ در لیدن منتشر شد. هم چنین دخویه گزیده اى از مطالب تاریخ طبری، که مربوط به سال هاى ۶۵ – ۹۹ قمرى و شامل حوادث کربلا هم بود منتشرکرد.
أنساب الأشرف بلاذرى ( – ۲۷۹ق)، از متون کهن و اصیل تاریخ اسلام است که خاورشناسان متعدد در تصحیى و چاپ آن کوشیدند. یک جلد که موضوع آن على بن ابی طالب و فرزندان است به کوشش مادلونگ چاپ شد .
متن دیگرى که مورد اهتمام مستشرقان قرارگرفت، تجارب الأمم و تعاقب الهمم ابن مسکویه ( – ۴۲۱ ق) است. هنرى فردریک آمِدروز (۱۸۵۴ – ۱۹۱۷م) مستشرق انگلیسى آن را تصحیى و چاپ کرد و مارگولیوث (۱۸۵۸ – ۱۹۴۰م) در برخى قسمت ها با آمدروز همکارى داشت و خلاصه اى از این کتاب را هم بعداً به انگلیسى ترجمه کرد .
برخى کتاب هاى کهن دیگر که مورد اهتمام خاورشناسان قرار گرفت و یا ترجمه گردید عبارتند از: الفتوى از ابن اعثم کوفی، الکامل فى التاریخ از ابن اثیر، المختصر فى أخبار البشر از ابى الفداء و مروج الذهب و معادن الجوهر از مسعودی.
محققان غرب، تقریباً اکثر منابع کهن تاریخى مسلمانان را منتشر کرده اند که آوردن اطلاعات همه آنها بسیار طولانى است .
 

نوشته هاى تحلیلى

عاشورا پژوهى غربی ها در قالب نوشته هاى کلاسیک وعلمى و تحلیلی، به نیمه دوم سد ه نوزدهم میلادى مربوط است. اما این نوشته ها در لابه لاى کتاب ها آمده و مستقل نبوده است. ویژگى دیگر این پژوهش ها این است که با روش تاریخى و اتکا بر منابع تاریخى تدوین شده است.
از نیمه دوم سده بیستم به تدریج شاهد تحولى در عاشورا پژوهى غربی ها هستیم. اولاً کتاب ها و مقالات مستقل در این زمینه ارائه شد. دوم آن که تنوع موضوعى و روشى پیدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاریخى و توصیفى اکتفا نکردند بلکه با شیوه هاى تعلیل حوادث از منظر هاى جامعه شناسى و علوم سیاست، مانند بررسی هایى در زمینه آداب و رسوم اجتماعى همچون ـ تعزیه ـ به تحلیل جامعه شناختى و روانى این آداب و رسوم و حتى تعارض هاى مذاهب اسلامى در این زمینه پرداختند.
دراین بخش مقاله ابتدا به پژوهش هاى قدیمی تر و پس از آن به دستاورد هاى پژوهشى مستقل و جدیدتر غرب می پردازیم.
 

هاینریش فردیناند وستنفلد (۱۸۰۸ – ۱۸۹۹م)

خاورشناس آلمانى و متخصص در تاریخ اسلام و ادبیات عربى است . مدارج علمى را در دانشگاه هاى هانور و برلین به پایان برد. اولین پژوهشگرى است که مقتل نگارى را با انتشار مقاله اى درباره مقتل الحسین(علیه السلام) ابى مخنف به غرب شناساند . کار دیگر او ترجمه همین اثر به آلمانى بود که قبلاً معرفى شد.
 

اگست مولر (۱۸۴۸ – ۱۸۹۲م)

فرزند شاعر بزرگ آلمانى ویلهم مولر است. فارغ التحصیل زبان هاى شرقى از دانشگاه لیپزیک و دانشگاه وین است. کتاب ها و مقالات فراوانى در زمینه هاى گوناگون تاریخ اسلام نوشت. کتاب اسلام در شرق و غرب که در واقع اتمام کار ناتمام نولدکه بود، یکى از آثار مهم اوست. بخشى از این اثر درباره حسین بن علی(علیه السلام) است. از نظر قدمت از اولین پژوهش هایى است که ماجراى طف را مطرى کرد .
 

یولیوس ولهاوزن (۱۸۴۴ – ۱۹۱۸م)

از خاورشناسان سرشناس آلمانى است که از دانشگاه گتنگن آلمان در رشته زبان هاى شرقى فارغ التحصیل شد. علاقه زیادى به تاریخ اسلام داشت به همین دلیل مثلاً بخشى از کتاب مغازى واقدى را با عنوان محمد (صلی الله علیه و آله) در مدینه، به آلمانى ترجمه کرد که در برلین، ۱۸۸۲ منتشر گردید. کتاب دیگرى با نام مقدمه اى بر تاریخ اسلام نگاشت. از ۱۸۸۷ به تصحیى تاریخ طبری پرداخت. اما در دو اثر از حسین بن علی(علیه السلام) و حادثه کربلا به تفصیل سخن گفت: یکى کتاب معارضه جویی احزاب سیاسى و دینى در اسلام، که در سال ۱۹۰۱ منتشر گردید . دوم، کتاب دولت عربى از ظهور اسلام تا پایان دولت اموى و سقوط آن که در برلین در سال ۱۹۰۲ منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاریخی، جامعه شناسى و کلامى به نقش حسین بن علی(علیه السلام) در دوره خلافت اموى پرداخته است. گراهام ویر این اثر را به انگلیسى ترجمه کرد و در کلکته با عنوان سلطنت عرب و سقوط آن منتشر گردید. هم چنین دوبار به عربى ترجمه شد. ترجمه نخست را یوسف العش از انگلیسى انجام داد و در دمشق، ۱۹۵۶ منتشر ساخت. ترجمه دوم را محمد عبد الهادى ابوریده از متن آلمانى و انگلیسى در قاهره، ۱۹۵۷ نشر داد.
کتاب معارضه جویى احزاب سیاسى و دینى در اسلام، مفصلاً به مخالفت هاى خوارج و شیعه با خلافت مرکزى پرداخته است و حدود چهل صفحه از این اثر درباره حسین بن علی(علیه السلام) است .
ولهاوزن که عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاریخ سامى و عرب و به ویژه تاریخ صدر اسلام گذراند، تأثیر به سزایى در حوزه هاى تحقیقاتى غرب داشت و نوشته هاى او به ویژه در مورد حسین بن علی(علیه السلام)، مبناى بسیارى از کارهاى بعدى قرار گرفت .
 

هنرى لامنس ( ۱۸۶۲ – ۱۹۳۷م)

اصالتاً فرانسوى است ولى در بلژیک متولد شد. در ۱۸۷۸ به جامعه رهبانیت گرایید. از فارغ التحصیلان دانشگاه قدیس یوسف (سنت ژوزف) بیروت در رشته ادبیات عرب است. مقالات و کتاب هاى متعدد در موضوعات تاریخ اسلام دارد. اولین نگارشى که در آن به حسین بن علی(علیه السلام) پرداخت، کتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد است که در رم به سال ۱۹۱۲ انتشار یافت .پس از آن بود که در زمره نویسندگان دائر ه المعارف اسلام لیدن قرار گرفت و مقاله «حسین بن علی(علیه السلام)» را نگاشت. دراین مقاله از کتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد بسیار استفاده کرد . ابراهیم زکى خورشید آن را به عربى ترجمه کرد و احمد محمد شاکر نقدهایى بر مطالب آن نگاشت که در پاورقى مقاله آمده است. در ویرایش دوم دائره المعارف اسلام، مقاله لامنس حذف شد و مقا له جدیدى از وشیا والییری جاى آن را گرفت. کار والییری، که به صورت مقاله بلندى در آن دائره المعارف منتشر شد، را می توان آخرین و مهم ترین پژوهش غربی ها درباره حسین بن علی(علیه السلام) دانست . لامنس کتاب حجیمى درباره یزید نگاشت. عنوان این اثر، خلافت یزید اول است که انتشارات کاتولیکى در سال ۱۹۲۲ چاپ کرد . حدود یک پنجم یعنى صد صفحه این اثر، درباره حسین بن علی(علیه السلام) است. گویا پیش از این بخشى یا فشرده اى از این کتاب در مجله MFO (مجلد۵، ۱۹۱۱ ص۸۰-۱۲۹) منتشر شده است.
پیش از این دو اثر، کتاب دیگرى با عنوان حکومت خلیفه اموى معاویه اول در ۴۴۸ صفحه در پاریس به سال ۱۹۰۶م منتشر کرد که به شخصیت و قیام امام حسین(علیه السلام) هم پرداخته است.
آثار لامنس را می توان از مهم ترین آثار در اوایل نیمه اول سده بیستم درباره امام حسین(علیه السلام) در اروپا به حساب آورد به طوری که پژوهشگران پس از او، بسیار بر آن آثار اعتماد و اتکا داشته اند.
 

دوایت دونالسون

خاورشناس بریتانیایى است که پژوهش هاى زیادى درباره شیعه انجام داد و کتاب عقیده شیعه در امامت را در سال ۱۹۳۱ منتشر کرد. پس از آن کتاب مذهب شیعه را در ۱۹۳۳ به چاپ سپرد . بخشى از این اثر درباره امامت و حسین بن علی(علیه السلام) است.
 

الساندرو بوسانی ( – ۱۹۲۱م)

از خاورشناسان بنام ایتالیایى است . آثار فراوانى در موضوعات تاریخ اسلام و ایران پس از اسلام دارد. کتاب ادیان ایران از جمله آثار مهم او به شمار می آید. در این اثر به تاریخ پیدایش و تحول مذهب تشیع در ایران و اعتقادات مردم این سرزمین می پردازد. بخش مهمى از کتاب درباره امام حسین(علیه السلام) و عاشورا و کربلاست.
 

وشیا والییری

از خاورشناسان ایتالیا و استاد دانشگاه ناپل ایتالیا در رشته تاریخ اسلام است. در کشورهاى اسلامى عمدتاً از طریق کتاب تاریخ اسلام کمبریج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امویان در بخش اول کتاب را، او نوشت. قسمت هاى دیگر این بخش را مونتگُمرى وات و سورول نوشتند. او در این قسمت به ماجراى کربلا و عاشورا پرداخته است. از آن جا که تاریخ اسلام کمبریج از منابع پژوهشى و از متون درسى دانشگاه هاى غرب است، نوشته هاى والییرى توانسته است در سطى وسیع گسترش یابد و تأثیر گذارد.
کار دیگر والییری، مقاله بلند او در دائره المعارف اسلام لیدن با عنوان حسین بن علی(علیه السلام) است. این مقاله را می توان آخرین اثر مهم عاشورا نگارى در فرهنگ غرب دانست.
 

تحقیقات مهم جدید غربی ها

۱ – شوبل، کتاب کربلا سرزمین مقدس از دیدگاه شیعیان آمریکاى شمالی را در ۱۹۹۶ منتشر کرد . پیش از آن، کتابى با عنوان مراسم دینى در اسلام معاصر دربار ه آداب و رسوم شیعیان به ویژه مراسم عاشورا در آسیاى جنوبى را ارائه نمود .
۲ – فیر، اثرى با عنوان مراسم عاشورا در میان مسلمانان اهل سنت نوشت که در ۱۹۹۵ منتشر شد .
۳ – دائره المعارف اسلام چاپ لیدن سه مقاله «حسین بن علی(علیه السلام)»، «عاشورا» و «کربلا» را در بین مقالات خود ارائه کرد .
۴ – پیتر چلکووسکى کتاب تعزیه را درباره نمایش هاى دراماتیک در زمینه عاشورا و کربلا منتشر کرد . این کتاب مجموعه اى از مقالات نویسندگان غربى و ایرانى است. این اثر را داود حاتمى به فارسى ترجمه و با عنوان تعزیه هنر بومى پیشرو ایران منتشر کرد .
۵ – دیوید پیناولت، اثرى با عنوان اسب کربلا منتشر کرد . این اثر را می توان در زمره آخرین پژوهش ها در این باره دانست.
۶ – اسپوزیتو سرویراستار دائره المعارف جهان معاصر اسلامی، سه مقاله «محرم»، «کربلا» و «عاشورا» را تهیه کرده است. این مقالات از نگاه مسائل جدید جهان اسلام، به حادثه عاشورا و اعتقادات مسلمانان در این زمینه می پردازد و نشانگر اهتمام غرب به عاشورا پژوهى است.
۷ – گرونبوم در کتاب بزرگداشت هاى اسلامی به عاشورا و محرم، به عنوان یکى از شعائر و مراسم دینى هم پرداخت .
۸ – ریگیو مجموعه اى از مقالات تحلیلى و علمى را درباره تعزیه فراهم آورد. این کتاب را تعزیه: شعائر و باورهاى عمومى در ایران نام نهاد .
۹ – رُزى و بُمباسى با همکارى یکدیگر کتابى درباره تعزیه و نمایش هاى دراماتیک مذهبى در ادبیات ایرانى تألیف کردند و ابعاد مختلف خاطره نگارى نمایشى عاشورا را ترسیم و تحلیل نمودند .
۱۰ – انطوان بارا کتاب الحسین فى الفکر المسیحى را تألیف کرد که موضوع آن بدیع و نو است. بارا سیره انسانى حسین بن علی(علیه السلام) و تحلیل ارزش هایى که وى در راه آنها به شهادت رسید را به خوبى ارائه کرده است. نویسنده بسیار تحت تأثیر رفتار و سلوک امام قرار داشته و با مقایسه سیره انسانى حضرت مسیى و حسین بن علی(علیه السلام)، که هر دو به شهادت منجر شد، به همانندی هاى آن دو شخصیت تأکید ورزیده است .
۱۱ – کورت فریشلر با تحقیق درباره حسین بن علی(علیه السلام) و انعکاس سیره و شهادت و آموزه هاى ایشان در فرهنگ ایرانی، کتاب امام حسین و ایران را تدوین کرد. ذبیى ا… منصورى این اثر را به فارسى برگرداند. البته به اصل متن دست نیافتیم و آقاى منصورى مشخصات متن انگلیسى را ارائه نکرده است .
۱۲ – ایند ورنر مقاله اى درباره مراسم عزادارى شیعیان با عنوان «زنجیرزنى و سینه زنى شیعیان در محرم» در مجله اسلام منتشر کرد که در واقع نقادى این سنت دیرینه است .
۱۳ – کار اخیر ویلفرد مادلونگ (۱۹۳۰م ـ ) را درباره خلافت اسلامى در صدر اسلام، که ضمناً بخشى را هم به حسین بن علی(علیه السلام) اختصاص داده، نباید نادیده گرفت. این اثر با عنوان جانشینى حضرت محمد: پژوهشى درباره خلافت نخستین منتشر شد. بعدها احمد نمایى و چند تن دیگر، آن را به فارسى ترجمه کردند .