در دوران حکومت امام علی(علیه السلام) منع نقل و تدوین حدیث از بین رفت و آن حضرت(علیه السلام) همه را تشویق نمودند تا احادیث و سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را ثبت و ضبط و منتشر کنند. خود امام نیز در قالب خطبه ها و تربیت شاگردان به تبلیغ و گسترش معارف قرآن و سنت نبوی اهتمام ویژه داشتند،[۱۰] ازاین‌رو پرسابقه ترین دوران تدوین سخنان امام علی(علیه السلام)؛ دوران حکومت خود آن حضرت است.

ابواسحاق سبیعی می‌ گوید: از حارث اعور شنیدم که امام علی(علیه السلام) پس از نماز عصر خطبه ای در توصیف و تعظیم پروردگار خواندند که مردم از زیبایی آن مبهوت شدند. از حارث پرسیدم: آیا آن خطبه را در حافظه داری؟ حارث گفت: آن را نوشته ام. آنگاه نوشته اش را بر ما املا کرد.[۱۱]

در زمان حیات امیرمؤمنان علی(علیه السلام) برخی از اصحاب و یاران خاص حضرت به حفظ و تدوین و نگارش خطبه ها و سخن های امام(علیه السلام) اهتمام ویژه داشتند؛ به گونه ای که در همان لحظه سخنرانی کلمات گهربار امام(علیه السلام) ثبت و ضبط می‌ گردید.

از جمله یاران حضرت امیر(علیه السلام) که سخنان ایشان را تدوین و ثبت می‌ نمود و به عنوان کاتب امام(علیه السلام) معروف بوده، «زین بن وهب جهنی» است که کتابی تدوین کرده به نام «خُطب امیرالمؤمنین علی المنابر فی الجُمع و الأعیاد و غیرهما» این کتاب تا زمان شیخ طوسی موجود بوده است.[۱۲]

از دیگر یاران حضرت که سخنان امام(علیه السلام) را می‌ نگاشته «حارث بن عبدالله الأعور الهمدانی الکوفی» است که از یاران باوفای امیرمؤمنان(علیه السلام) به شمار می‌ آمده است. همچنین «اَصبغ بن نباته مجاشعی» از اصحاب خاص امیرمؤمنان است که عهدنامه مالک اشتر و وصیت امام علی(علیه السلام) به فرزندش محمد بن حنفیه را نقل کرده است.[۱۳]

همچنین «کمیل بن زیاد نخعی» که از اصحاب سرّ امیرمؤمنان است و نیز «نوفی بکالی» که از یاران خاص حضرت(علیه السلام) بود و نیز «ضرار بن ضمره الضبائی» که از اصحاب خاص حضرت بوده و همچنین «میثم تمار، ابوالاسود دوئلی، رشید هجری، حجربن عدی»[۱۴]، از جمله کسانی بوده اند که سخنان امیرمؤمنان علی(علیه السلام) را از نزدیک شنیده و آن را حفظ کرده و برای مردم روایت می‌ کردند.

جاحظ که از بزرگان اهل سنت است می‌ گوید خطبه های علی(علیه السلام) تدوین شده و در حافظه افراد موجود بوده و در حد بالایی از شهرت قرار داشته است.[۱۵]

البته تعدادی از کارگزاران امیرمؤمنان که به آنها «شرطه الخمیس» می‌ گفتند فراوان بوده اند که ابن داوود حلّی در کتاب رجال خود به نام آنان اشاره کرده است، و به یقین هر کدام از آنها مورد اعتماد حضرت بوده و عامل انتقال بخشی از سخنان آن حضرت بوده اند که از جمله آنها اصبغ بن نباته بوده  است.

گذشته از اصحاب و یاران امیرمؤمنان، شایسته ترین افراد برای حفظ و حراست از میراث گران بهای علوی و سخنان گهربار ایشان امامان معصوم(علیهم السلام) هستند که مهمترین رسالت آنها افزون بر حفظ و انتقال کتاب های به جا مانده از امام علی(علیه السلام) مانند: صحیفه ها و کتاب هایی که در روایات متعدد از آنها سخن رفته است، عهده‌دار احیای سنت و رساندن علوم و معارف به نسل های بعدی بوده اند. و در بسیاری از روایات آنها مشاهده می‌ شود که سند روایت خود را به امام علی(علیه السلام) می‌ رسانند و از ایشان نقل قول می‌ کنند.[۱۶]

علاوه بر پیشوایان معصوم(علیهم السلام) که خود احادیث و سخنان امام علی(علیه السلام) را نقل می‌ کردند اصحاب و شاگردان ائمّه نیز در حفظ و نگهداری کلمات امام علی(علیه السلام) می‌ کوشیدند. افرادی همچون:

۱ – «محمد بن قیس بجلی کوفی (متوفای ۱۵۱ هـ) از اصحاب امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) که کتابی داشته به نام «قضایا امیرالمؤمنین(علیه السلام)».

۲ – «مسعده بن صدقه» از اصحاب امام صادق و امام موسی کاظم(علیهما السلام) که خطبه ۹۱ (خطبه الأشباح) به نام او ثبت شده است.

۳ – «محمد بن خالد برقی» از اصحاب امام کاظم و امام رضا و امام جواد(علیهم السلام) که کتابی داشته به نام «خطب امیرالمؤمنین(علیه السلام)».

۴ – «اسماعیل بن مهران کوفی» از اصحاب امام رضا و امام جواد(علیهما السلام) که کتابی داشتند به نام «خطب امیرالمؤمنین(علیه السلام)».

۵ – «محمد بن عیسی اشعری» از اصحاب امام رضا و امام جواد(علیهما السلام) که کتابی داشته به نام «خطب امیرالمؤمنین(علیه السلام)».

۶ – «صالح بن ابی حماد رازی»، از اصحاب امام حسن عسکری(علیه السلام) و صاحب کتاب «خطب امیرالمؤمنین(علیه السلام)».

۷ – «عبدالعظیم حسنی» از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی(علیهم السلام) که بسیاری از کلمات و مواعظ و خطبه های امیرالمؤمنین(علیه السلام) را روایت کرده است.[۱۷]

بنابراین از زمان صدور خطبه ها و سخنان امیرمؤمنان علی(علیه السلام) تا زمان ائمه(علیهم السلام) و عصر غیبت صاحب الأمر(علیه السلام) و تا عصر سیدرضی، اصحاب و یاران ائمّه و دانشمندان امین و پارسا با تمام وجود از میراث گران قدر علوی پاسداری و نگه داری می‌ کردند و سینه به سینه آن را به نسل های بعد از خود می‌ رسانند.

نکته شایان ذکر که در واقع پاسخ بخش دوم پرسش است آن که:

افرادی که خطبه و سخنان نورانی امیرمؤمنان(علیه السلام) را می‌ نگاشتند انسان های معمولی نبودند، بلکه برخوردار از حافظه ای بسیار قوی و دقیق بودند که با یک بار شنیدن همه دقایق و ظرایف را حفظ می‌ کردند. به طور کلی کاتبان احادیث از صدر اسلام که سخنان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و خلفا را می‌ نگاشتند افراد ویژه و کارآزموده ای بوده اند که از حافظه ای سرشار و قوی بهره‌مند بودند. این افراد بعضاً از سوی امام علی(علیه السلام) برای این مسؤولیت سترگ انتخاب شده و افرادی پارسا و خداترس و پرهیزکار بودند. این افراد گاهی آنچه از سخنان حضرت(علیه السلام) را می‌ نوشتند به امام(علیه السلام) نشان می‌ دادند و مورد تأیید و امضای امام(علیه السلام) قرار می‌ گرفت.

علاوه بر این‌که که همه خلفا برخوردار از دبیران و منشیانی بوده اند که امور نوشتاری و نامه‌نگاری حکومت را بر عهده داشته اند. امیرمؤمنان علی(علیه السلام) که خود کاتب وحی بوده اند، کاملاً به ضرورت دستگاه نوشتاری و دبیران آگاه بوده اند و در حکومت خود از آنها بهره می‌ جسته اند. گواه این مدعا نامه ۵۳ امام(علیه السلام) به مالک اشتر است که در آن بخشی را به ویژگی دبیران و منشیان اختصاص داده و به زیبایی شایستگی های آنها را توصیف می‌ کنند.

منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:مصطفی عزیزی/پرسش وپاسخ دانشجویی

[۱۰] – نقش ائمه در احیاء دین، علامه عسکری،‌ج ۱۴، ص ۱۸۸٫

[۱۱] – اصول کافی، کلینی، ج ۱، ص ۱۴۱٫

[۱۲] – مصادر نهج‌البلاغه، حسینی خطیب، ج ۱، ص ۵۱٫

[۱۳] – همان، ج ۱، ص ۴۸ و ۴۹٫

[۱۴] – نقش ائمه در احیاء دین، ج ۱۴، ص ۱۸۸٫

[۱۵] – همان، ج ۱، ص ۵۰و ۴۹٫

[۱۶] – در آستانه نهج‌البلاغه، محمد حسن نادم، ص ۱۵۵٫

[۱۷] – مصادر نهج‌البلاغه، سید عبدالزهرا حسینی خطیب، ج ۱، ص ۵۴؛ در آستانه نهج‌البلاغه، محمد حسن نادم، ص ۱۵۶٫