تحول تاریخی که با بعثت و اعلام نبوت رسول خدا ـ ص ـ آغاز شده بود، به کمک آیات قرآن اندیشه خود را در تمام زوایای جامعه جاهلی، توسعه داده و به سمت یک تحول و انقلاب بنیادین پیش رفت. آیات قرآنی تأثیر عمیقی از لحاظ فکری ایجاد کرده و با حمله و هجمه به ارزشهای جاهلی، در بی اعتبار کردن آنها نقش محسوس و قابل محاسبه ای داشته است.

بررسی تأثیر قرآن در میان مردم از جهات مختلفی قابل بررسی است؛ توجه به جهت گیری نخستین آیاتی که نازل شده، می تواند گوشه ای از تأثیرگذاری قرآن را بر مردم نشان دهد. می دانیم که بسیاری از مردم تنها با شنیدن شماری از آیات، اسلام را می پذیرفتند. قدیمی ترین سوره ها عبارتند از سوره «علق»، «مدثر»، «مزمل»، «الضحی» و «قلم».۱
در سوره علق آمده است:۲ «بخوان به نام پروردگارت که بیافرید آدمی را از لخته خونی بیافرید. بخوان، و پروردگار تو ارجمندترین (اکرم) است. خدایی که به وسیله قلم آموزش داد، به آدمی آنچه را که نمی دانست. آموخت. حقاً که آدمی نافرمانی می کند، هرگاه که خویشتن را بی نیاز بیند. هر آینه بازگشت به سوی پروردگار توست. آیا دیدی آن کس که منع می کند، بنده ای را که نماز می خواند؟ چه می بینی اگر آن مرد بر طریق هدایت باشد؟ یا به پرهیزگاری فرمان دهد؟ چه می بینی اگر تکذیب کند و روی گردان شود؟ آیا ندانسته است که خدا می بیند؟ حقا که اگر باز نایستد موی پیش سرش را می گیریم و می کشیم، موی پیش سر دروغگوی خطاکار را. پس همدمان خود را هم بخواند. ما نیز کارگزاران دوزخ را فرامی خوانیم. نه، هرگز از او پیروی مکن و سجده کن و به خدا نزدیک شو.»

اشارت تاریخی سوره علق بدین شکل است که آیات نخست آن تقریباً به اجماع محدثان و سیره نویسان، نخستین آیاتی است که در غار حرا بر رسول خدا ـ ص ـ نازل شده است. در ادامه اشاره به شخصی شده که از نماز خواندن بنده خدا جلوگیری می کرده است. گفته اند که این درباره ابوجهل است. زمانی که رسول خدا ـ ص ـ در کنار کعبه نماز می خواند، ابوجهل او را از نماز خواندن منع می کرد.۳ پیامهای خداوند در این سوره چنین است که از نام خدا آغاز می شود، سپس به خلقت انسان و آموزش او با قلم می پردازد. آنگاه طغیان او را ناشی از احساس بی نیازی و خودسری او می داند، تا جایی که در برابر رسول خدا ـ ص ـ می ایستد و نه تنها خود در برابر خدا عبادت نمی کند، از عبادت دیگران نیز منع می کند. پس از آن خداوند دو وضعیت متفاوت انسان را به مقایسه می گذارد. یکی زمانی است که بر طریق هدایت است و دیگری آن که تکذیب می کند و روی گردان می شود. عذاب و خذلان الهی در انتظار اوست.

پیامهای که در سوره مدثر آمده، برای شناخت اولین آموزه های قرآن قابل توجه است. قسمتی از آیات را یاد می کنیم: «ای جامه در سرکشیده، برخیز و بیم ده، و پروردگارت را تکبیر گوی. و جامه ات را پاکیزه دار. و از پلیدی دوری گزین… و آنگاه که در صور دمیده شود، آن روز، روزی سخت خواهد بود. و برای کافران ناآسان. مرا با آن که تنهایش آفریده ام واگذار. او را مالی بسیار دادم و پسرانی همه در نزد او حاضر. و کارهای او را به نیکوتر وجهی برساختم. آنگاه طمع می بندد که افزون کنم. آری، که او در برابر آیات ما ستیزه جوست. او را به مشقتی می اندازم. او اندیشید و طرحی افکند. مرگ بر او باد، چگونه طرحی افکند؟ باز هم مرگ بر او باد، چگونه طرحی افکند؟ آنگاه گریست، سپس روی ترش کرد و پیشانی درهم کشید. سپس روی گردانید و گردنکشی کرد. گفت: این جز جادویی که دیگرانش آموخته اند، هیچ نیست. این جز سخن آدمی هیچ نیست.

زودا که او را به سَقَر بیفکنیم. چه چیز آگاهت ساخت که سقر چیست؟ نه هیچ باقی می گذارد و نه چیزی را وامی گذارد. سوازننده پوست است… آری سوگند به ماه، و سوگند به شب چون روی در رفتن آرد، و سوگند به صبح چون پرده برافکند که این یکی از حادثه های بزرگ است. ترساننده آدمیان است. برای هرکس از شما که خواهد پیش افتد یا از پی رود. هرکس در گرو کاری است که کرده است، مگر اهل سعادت، که در بهشت ها نشسته اند و می پرسند از گناهکاران: که چه چیز شما را به جهنم کشانید؟ می گویند: ما از نمازگزاران نبودیم، و به فقیران طعام نمی دادیم و با آنان که سخن باطل می گفتند همآواز می شدیم و روز قیامت را دروغ می انگاشتیم تا مرگ ما فرا رسید. پس شفاعت شفاعت کنندگان سودشان نبخشد، چه شده است که از این پند اعراض می کنند؛ مانند گورخران که از شیر می گریزند… آری که این قرآن اندرزی است، هر که خواهد آن را بخواند. و پند نمی گیرند مگر این که خدا خواهد. او شایان آن است که از او بترسند و او شایان آمرزیدن است.

مهمترین اشارت تاریخی این سوره، اشاره به اقدام رسول خدا ـ ص ـ پس از نزول نخستین آیات بر اوست. خدا از او می خواهد از جای خود برخیزد، لباس خویش را تطهیر کند از پلیدی بگریزد و رسالت خویش را عمل کند.

اشاره تاریخی دیگر درباره ولید بن مغیره است. گفته اند پس از شنیدن آیات قرآنی در تحلیل منشأ آنها مردّد شد. از یک سو جذبه قرآن او را به سوی خود می کشید و از سوی دیگر، همآوایی با مشرکین و استکبار، مانع از قبول آن می شد. خداوند از تردید او یاد می کند و از این که او نابخردانه قرآن را سحر نامید.۴ خداوند پیام می دهد که:
«تمامی ثروتها و فرزندان و نعمتها از جانب خداست و بشر در طمع ثروت بیشتر، اما در اصل، بشر تنهاست و زمانی که با آیات الهی درافتاد دوزخ در انتظار اوست.»
آیات انذار برای مشرکان بویژه اشراف خوش نشین قریش، سخت کوبنده بود. آخرین آیات، آنان را به دلیل نخواندنِ نماز و عدم انفاق و همآوازی با کسانی که سخن باطل می گفته اند، سزاوار دوزخ می شمرد. در سوره «الضحی» نیز از رسول خدا می خواهد که:
«و گدا را مران، و از نعمت پروردگارت سخن بگوی».

تأکید قرآن بر اصول انسانی، از همان آغاز، در آیات نازل شده وجود دارد. در اینجا نگاهی به پیامهای اصلی سوره اسراء که از سوره های مهم مکّی است مناسب می نماید. در آغاز اشاره به معراج رسول الله است که در قرآن، در آغاز همین سوره اسراء از آن سخن گفته شده است. اشاره ای به بنی اسرائیل در ادامه آمده و تأکید بر اینکه هر قومی که راه درستی را برگزیند، نیکی آن به خودش خواهد رسید و اگر راه بدی را انتخاب کند، بدی آن به او خواهد رسید. آنگاه درباره قرآن می فرماید:
«این قرآن به درست ترین آیینها راه می نماید».
و باز تأکید بر این که هر فرد، مسؤول اعمال خویش بوده و نتیجه آن از خوب و بد به او باز خواهد گشت:
«هر که هدایت شود به سود خود هدایت شده و هر که گمراه گردد به زیان خود هدایت شده و هیچ کس بار دیگری را برندارد».۵
معمولاً خداوند دو نوع تهدید و انذار دارد: یکی تهدید نسبت به عواقب دنیوی فساد قریش، با اشاره به سرگذشت انبیای سابق و اقوام آنان. و دوم تهدید نسبت به آتش دوزخ:
«چون بخواهیم قریه ای را هلاک کنیم، خداوندان نعمتش را بیفزاییم تا در آنجا تبهکاری کنند. آنگاه عذاب بر آنها واجب گردد و آن را در هم فرو کوبیم. بعد از نوح چه بسیار مردمی را هلاک کرده ایم».۶
تهدیدهای مزبور نسبت به عواقب دنیوی اقدامات قریش مکرر در قرآن آمده است. مثلاً با یاد از این نکته که مخالفان انبیا به رسولان می گفتند: «یا به دین قوم خود گروید یا شما را اخراج می کنیم»۷ ظالمان را تهدید به عذاب می کند.

به دنبال آن در سوره اسراء فصلی از قواعد اخلاقی زندگی بویژه درباره حرمت به پدر و مادر و رسیدگی به مساکین و درویشان آورده و اسرافکاری اشرافِ قریش را ملامت و سرزنش می کند. بدین ترتیب اسلام خود را حامی درویشان و بر ضد اسرافکاران می نمایاند. توجه قرآن به قواعد اخلاق انسانی، در ادامه با تفصیل بیشتری در «نکشتن فرزندان»، «نزدیک نشدن به فحشا» ـ که زنا نمونه بارز آن است ـ «نزدیک نشدن به مال یتیم» ـ چه رسد به تصرف ناحق در آن ـ ، «رعایت عدالت در کیل و وزن» ـ که از مصادیق اخلاقیات انسانی اسلام است۸ ـ «شرحی از مخالفت مشرکان با قرآن و بی توجهی آنان به شنیدن آیات» و… آمده است. تمسخر عقیده به معاد از سوی مشرکان که در سوره های دیگر آمده، در اینجا نیز مطرح شده است. قرآن نیز عقیده مشرکان به بتها را ناروا می شمرد:
«بگو: آنهایی را که جز او خدا می پندارید، بخوانید، نمی توانند بلا را از شما دور سازند یا آن را نصیب دیگران کنند».۹

پس از آن مجدداً از اقوامی که با انبیا به مخالفت برخاسته و گرفتار عذاب الهی شده اند سخن می گوید. ارائه تصویری از نقش خدا در هدایت انسانها و نقش شیطان در گمراه ساختن مردم با بیان سابقه ای از عناد شیطان در برابر خداوند، در ادامه آمده امّا تأکید شده که شیطان تسلّطی بر بندگان خدا ندارد. آیات قرآن، رسول را از تأثیرپذیری از مشرکان برحذر می دارد، از توطئه آنان در اخراج آن حضرت سخن می گوید. بر خواندن نماز صبحگاه و ظهر و عصر تأکید شده و این نشانگر وجود این نمازها در دوره بعثت است. از آیاتی که درباره معراج آمده و نیز اشاراتی که به اخراج پیامبر ـ ص ـ شده و نیز آیه «و قل جاءالحق و ذهق الباطل» محتمل است که سوره اسراء از آخرین سوره هایی باشد که در مکه نازل شده است. در همین سوره سؤال مشرکان از «روح» که همان جبرئیل است مطرح و به آن پاسخ داده شده است. تأکید بر تحدّی قرآن، اصرار مشرکان در این که رسول خدا ـ ص ـ معجزات محسوس آورده، از دیگر اشارات تاریخی قرآن به شرایط آن دوره می باشد. این سوره و سوره های مشابه آن، در مکه نوعاً بر محور مسائلی که گذشت، با عقاید جاهلی و برخوردهای جاهلان مشرک برخورد کرده اند.

به هر روی آیات موزون قرآن بویژه سروه های مکی، جایگاه ویژه ای در ذهنیت خاص ادبی ساکنان عرب مکه و نواحی آن به دست می آورد. نقلهای فراوانی درباره این تأثیرگذاری که در ارتباط با شکل و محتوا بود وجود داشت. قرآن بر ساختار ادبی خود می بالید و بر آن تحدّی می کرد و از مخالفان می خواست تا نظیر آن۱۰ و یا ده سوره۱۱ و حتی یک سوره۱۲ شبیه آن را بیاورند. در برابر، هیچ گونه تلاش جدی ـ بجز چند مورد استهزاء ـ دیده نشده و همواره آمده است که مشرکان نیز متأثر از جذبه قرآن بودند و تنها استکبار مانع از تصمیم گیری جدی آنان برای پذیرش اسلام بود. قرآن این تحدی را دلیل حقانیت می شمرد و از آنان می خواست تا اگر توانایی همآوردی با قرآن را ندارند آن را بپذیرند. در فضای آلوده مکه و در میان موجی از جهالت و ضلالت، قرآن، مردمان را به دوری از پلیدی، توجه به اصول انسانی، شناخت حقیقت خود و هستی و توجه به ارزش واقعی خودشان دعوت می کرد. این دعوت برای آنان که فطرتی پاک داشتند، جذاب ترین دعوت بود لذا بی درنگ را می پذیرفتند. طفیل بن عمرو دوسی که همپیمان قریش بود به مکه درآمد. اشراف قریش از او خواستند تا از محمد ـ که سخنش چون سحر بوده و سبب تفرقه و اختلاف در مکه شده ـ پرهیز کند و به سخن او گوش ندهد، او نیز چنین تصمیم گرفت.

روزی به مسجدالحرام درآمد و رسول خدا ـ ص ـ را مشغول نماز دید. به آیات قرآنی که آن حضرت می خواند گوش داد. احساس کرد که سخنی زیباست. با خود گفت: این اندازه توانایی دارد که سخن نیکو را از سخن زشت تشخیص دهد. نزد رسول خدا ـ ص ـ رفت. آن حضرت آیاتی از قرآن را بر او خواند. او گفت: نیکوتر و موزون تر (اعدل) از آنها نشنیده است، آنگاه اسلام را پذیرفت. او به میان قبیله خویش رفت و به جهت نفوذی که داشت کسان زیادی اسلام را پذیرفتند.۱۳
ضماد ازدی نیز به مکه آمد. شنید که می گویند: محمد دیوانه است. ضماد می گوید: گفتم شاید بتوانم او را سلامتی بخشم. نزد او رفتم و قصد خویش بازگفتم. رسول خدا ـ ص ـ آیاتی خواند که ضماد در شگفت شد. از رسول خدا ـ ص ـ خواست تا تکرار کند و آن حضرت چنین کرد. ضماد گفت: تاکنون چنین سخنانی نشینده است. پس شهادتین گفت، و اسلام را پذیرفت و از ناحیه خود و قومش بیعت کرد.۱۴

در نقلی آمده که ولید بن مغیره نزد رسول خدا ـ ص ـ آمد و گفت: بر من آیاتی بخوان؛ آن حضرت چنین خواند:
«إن اللّه یأمر بالعدل و الإحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکّرون».۱۵
او گفت: باز بخوان. و آن حضرت آیات را تکرار کرد. ولید گفت: چه قدر شیرین است؛ این نمی تواند سخن انسان باشد.۱۶ آنان همگی با شعر آشنا بودند و احساس می کردند که سخن قرآن، شعر نیست ربطی به سحر و کهانت هم ندارد، آیات قرآن از سنخ دیگری است. با این همه نمی توانستند رسالت رسول خدا ـ ص ـ را تحمل کنند و لذا به تناقض گویی می افتادند.

این نقل شهرت بسیاری دارد که جمعی از سران قریش برخی شبها نزدیک خانه رسول خدا ـ ص ـ می آمدند تا از نوای دلنشین آن حضرت در حین تلاوت آیات لذّت برند.۱۷ عتبه بن ربیعه نیز که از مخالفان جدی رسول خدا ـ ص ـ بود اعتراف می کرد که آیات قرآن شعر و سحر نیست.۱۸ به احتمال چند آیه از سوره «الذاریات» که فرمود:
«سوگند به آسمان که آراسته به ستارگان است، که شما گونه گون سخن می گویید از حق [یا قرآن] منصرف گردد آن که منصرفش خواسته اند، مرگ باد بر آن دروغگویان»،۱۹

درباره همین تشویش خاطر آنها و سخنان متناقضی است که درباره قرآن گفته اند. در اینجا بی مناسبت نیست اشاره کنیم که در آیاتی از سوره مدثر، والضحی و نیز همین آیات سوره «الذاریات» و بسیاری دیگر، سوگند به پدیده های طبیعی بسیار زیبایی چونان طلوع فجر و آسمان پرستاره است که از لحاظ ادبی، بسیار نیکو و قابل توجه و جذاب است، آمده است.

تأثیر تاریخی نزول تدریجی قرآن

کیفیت نزول قرآن تدریجی و آیاتی از آن در ارتباط با رخدادها و گفته هایی بوده که در مکه و سپس در مدینه عنوان می شده است. این گونه شیوه نزول از جهات گونه گونی سبب می شده تا قرآن در جامعه آن روز، تأثیر بگذارد. مشرکان اعتراض می کردند که چرا قرآن یکباره نازل نمی شود. خداوند در پاسخ به این اعتراض دلیل نزول تدریجی را بیان می کند. این پاسخ دو نکته را در ارتباط با نزول تدریجی قرآن بیان می کند:
«پیامبر گفت: این پروردگار من! قوم من قرآن را ترک گفتند… کافران گفتند: چرا این قرآن به یکباره بر او نازل نمی شود؟ [این] برای آن است که دل را به آن نیرومندی دهیم و آن را به آهستگی و ترتیب فرو خوانیم».۲۰ برای نیرومند کردن دل پیامبر ـ ص ـ و احتمالاً یارانش، نزول تدریجی آیات قرآنی ابزار بسیار مهمی بود. هر از چندی آیاتی فرود می آمد، رهنمودهای تازه ای می داد و امید رسول و اصحابش را به پیروزی بیشتر می کرد. به علاوه نزول تدریجی سبب می شد تا قرآن به آهستگی و ترتیب [ترتیل] بر مردم خوانده شود. این شیوه برای فهم آیات قرآن، آن هم برای توده عربِ امی، بسیار راهگشا و کارساز بود. رسول خدا ـ ص ـ در وقتی که آیاتی نازل می شد ابتدا بر مردان و پس از آن بر زنان تلاوت می کرد.۲۱ خداوند در دو آیه دیگر این دو نکته را مورد تأکید قرار داد. در جایی فرمود:
«و چون سوره ای نازل شود بعضی می پرسند: این سوره به ایمان کدام یک از شما در افزود؟ آنان که ایمان آورده اند به ایمانشان افزوده شود و خود شادمانی کنند، اما آنان که در دلهایشان مَرضی است، جز انکاری بر انکارشان نیفزود و همچنان کافر بمردند… و چون سوره ای نازل شود، بعضی به بعض دیگر نگاه می کنند: آیا کسی شما را می بیند؟ و باز می گردند. خدا دلهایشان را از ایمان منصرف ساخته؛ زیرا مردمی نافهمند.»۲۲

بدین ترتیب نزول هر سوره، برایمان مؤمنان می افزود و در مجموع جامعه، میزان ایمان و اعتقاد دینی افزایش می یافت. در جای دیگر نیز فرمود:
«و قرآن را به تفاریق نازل کردیم تا تو آن را با تأنی بر مردم بخوانی و نازلش کردیم، نازل کردنی به کمال. بگو خواه بدان ایمان بیاورید یا ایمان نیاورید، آنان که از این پیش دانش آموخته اند، چون قرآن برایشان تلاوت شود، سجده کنان بر روی در می افتند و می گویند: «منزه است پروردگار ما. وعده پروردگار ما انجام یافتنی است». و به رو درمی افتند و می گریند و بر خشوعشان افزوده می شود.»۲۳

در این آیه نیز هر دو مطلب آمده یکی خواندن قرآن با تأنی و تأمل و دیگری تأثیر آیات نازل شده در هر مرحله بر افزایش ایمان و خشوع مؤمنان.
می توان گفت که نزول تدریجی اهداف دیگری را نیز دنبال کرده است؛ از مهمترین آنها بیان مبانی دین به ترتیب و بر پایه روالی منطقی بود.

قرآن در بیان مبانی دین، نوعی تدریج را رعایت کرده است. مهمترین وجه این نزول تدریجی را می توان در بیان اصول و فروع دین دانست و آیات مکی و مدنی بر این پایه از یکدیگر جدا می شوند. در آیات مکی مبانی اعتقادات و در آیات مدنی بیشتر فروع عملی مورد توجه قرار گرفته است. باید توجه داشت که نفس «تدریج» از لحاظ آموزش عقاید دینی از اهمیت بالایی برخوردار است. یک جامعه منحط و جاهلی، با آموزش تدریجی می تواند پایه های یک تمدن استوار و مستحکم را در خود پدید آورد. صحابه ای که رسول خدا ـ ص ـ تربیت کرد، و بسیاری شان از لحاظ فهم دینی در مرتبه بالایی قرار داشتند، در همین سالها و با آموزش تدریجی قرآن فراهم آمدند. نزول تدریجی قرآن نوعی انتظار را در توده مسلمان به وجود می آورد. صحابه هر لحظه منتظر فرود آیات و دستورات جدیدی بودند و به همین دلیل حضور عینی تری در صحنه تحولات دوره بعثت و هجرت داشتند. هراس مشرکان و نیز منافقان از نزول آیاتی در باره آنها که پس از نزول در دسترس همه قرار می گرفت،۲۴ از دیگر نتایج نزول تدریجی بود. این خود مانعی در برابر اقدامات منافقان و گاه مشرکان بود.

قرآن در برابر جمود فکری جاهلی

جامعه جاهلی جزیره العرب، جامعه ای بسته و گرفتار رکود و جمود بود. جامعه ای بود که نشان از فرهنگ و اندیشه نداشته و جز آداب و عادات، هیچ نوع ابزار تربیتی فکری از قبیل مدرسه و کتابخانه نداشت. جامعه جاهلی حیات خود را مدیون تقلید از گذشتگان بود. از پل تقلید بود که همه ارزشهای نسل گذشته به نسل جدید می رسید و همین تعلق آنها به گذشته، دلیل بر حقانیت آنها بود. این جمود بر گذشته، مانع عمده ای بر سر راه رشد و تعالی آنان به حساب می آمد. آنان دگرگونی را نمی پذیرفتند و این عین جمود بود.
یکی از سدهای موجود در جامعه جاهلی جزیره العرب که مانع بزرگی برای رشد فکری آنان محسوب می شد «حس نگری» اعراب و فقدان «اندیشه عقلی» در میان آنان بود. اعراب تنها آنچه را به چشم سر می دیدند می پذیرفتند و از حقایقی که با دیده عقل قابل درک و دیدن است محروم بودند. به همین دلیل بود که عقاید توحیدی پدرشان ابراهیم ـ ع ـ را به کناری نهاده و بندگی مشتی چوب و سنگ را که خود ساخته بودند، پذیرفتند.

دکتر جواد علی با توجه به این نگرش مادی در میان آنان، تحول آنان را از اعتقاد به توحید به عبودیت و بندگی، بتهای ملموس و محسوس توجیه می کند.۲۵ قرآن کوشید تا بینش حسی آنها را در سطحی فراتر برده زمینه های تعقّل و تفکر را در میانشان ایجاد کند و بدین ترتیب آنان را با آیات آفاقی و انفسی آشنا سازد. قرآن اعتقاد به «غیب» را در کنار اعتقاد به «شهادت» مطرح کرده و پایه دین را که همان اعتقاد به غیب است، تقویت نمود. البته قرآن اندیشه حسّی را به کناری ننهاد بلکه آن را به گونه ای هدایت کرد تا از راه تأمل در آن، عقل تقویت شود و از آن طریق راه به سوی خدا و غیب برد. آیات زیادی را در قرآن می شناسیم که مردم را دعوت به شناخت آیات آفاقی کرده است. نفس اینکه قرآن یک «معجزه فکری» بوده در تقویت ابعاد اندیشه و تعقل تأثیر چشمگیری داشت. زمانی که مشرکان معجزات حسی می خواستند، خداوند از آنان می خواست تا در همین قرآن تأمل کنند و حقانیت اسلام را دریابند.۲۶ تمجید قرآن از علم و آگاهی و بکار بردن مفاهیم گسترده ای که در حول و حوش فهم و درایت۲۷ است، نشانی است بر حرکت تبلیغی گسترده قرآن در باز کردن راه اندیشه و تعقل، راهی که در نهایت تمدن عظیم اسلامی را پدید آورد.

گفته شد که تقلید از گذشتگان و اعتبار و ارزشی که مشرکان برای فرهنگ گذشته خود قایل بودند، مانع بزرگی بر سر راه رشد و دگرگونی جامعه بود. شخصیت قبیله بسته به حفظ میراث قبیله و پیشینه تاریخی آن داشت. به همین دلیل بود که از مهمترین دلایل دشمنی مشرکان با اسلام این بود که رسول خدا ـ ص ـ فرموده است: «پدران و اجداد آنان در گمراهی بوده و به همین دلیل در دوزخ هستند.»۲۸ قرآن این گونه تقلید در اعتقادات و ارزشهای بی پایه را مورد حمله قرار داد و از آنان خواست تا پایه تصمیم گیری خود را «علم» و «برهان» قرار دهند. خداوند فرمود:
«ولاتقف مالیس لک به علم،ان السَّمع و البصر و الفؤاد کلُّ اولئک کان عنه مسؤُلاً».۲۹
«از پی آنچه ندانی که چیست مرو، زیرا گوش و چشم و دل، همه را بدان بازخواست کنند.»

خداوند از مشرکان نقل می کند که: «چون به ایشان گفته شود که از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید، گویند: نه، ما به همان راهی می رویم که پدرانمان رفتند. حتی اگر پدرانشان بی خرد و گمراه بودند؛ مَثَل کافران، مَثَل حیوانی است که کسی در گوش او آواز کند و او جز بانگی و آوازی نشنود. اینان کرانند، لالانند، کورانند و هیچ در نمی یابند.»۳۰ مناسب است در اینجا به تأکید قرآن بر «حکمت» اشاره کنیم. حکمتی که انبیا به مردم تعلیم می دهند و کسی چون لقمان حکیم بدون آنکه از انبیا باشد، آن را به فرزندش تعلیم می دهد. حکمت، قدرت و توان تشخیص خوب از بد؛ یعنی مصالح و مفاسد و درست از نادرست در حوزه عقل نظری و عقل عملی است، به عبارتی هم در بخش اعتقادات و هم اخلاق، حکمت از مهمترین مفاهیم علمی است که در قرآن مورد تأکید قرار گرفته و از مردم خواسته شده تا آن را فراگیرند.

بستگی موجود میان افراد وابسته به قبیله، موجد روحیه جمعی در میان آن افراد می شد. قوت مناسبات خانوادگی از مرحله عشیره تا قبیله، همه را در چهارچوب خاصی کنترل کرده بود بطوری که گریز از آن امری دشوار و برای ضعفای قبیله امری ناممکن بود. همه خود را زیر چتر حمایت روحیه جمعی و قبیله ای دانسته و حاضر نمی شدند از آن جدا شوند. روشن است که اگر شخصی دست از عقاید کهن می کشید، بستگی خود را از گذشته و حال قبیله از دست می داد. دراین صورت او چه مدافعی می توانست داشته باشد؟ عقاید دینی و انتخاب بت نیز در چهارچوب مناسبات قبیله ای بود. بر پایه این روحیه جمعی، هر تصمیمی که گرفته می شد متوجه کل قبیله بود. اگر یک فرد از قبیله کشته می شد همه قبیله به پا می خاست و حق یا باطل، از عضو خویش دفاع می کرد. بدین ترتیب افراد قبیله، شخصیت مستقل فکری نداشتند و نمی توانستند خارج از چهارچوب قبیله بیندیشند. قرآن تصمیم گرفت تا همبستگی های قبیله ای را کم رنگ کرده و مناسبات آنان و معیار سنجش اعمال را حق و باطل قرار دهند. در بینش قرآن هر فردی خود در قبال کار خویش مسؤول است نه آنکه او کار خویش را به پای قبیله بگذارد و یا بالعکس اگر کسی خطایی مرتکب شد، طایفه او بی دلیل از اوحمایت کنند. قرآن بر این شخصیت مستقل فکری تأکید فراوانی داشت.

به همین دلیل به مردم گفته شده که «هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد»۳۱ و فرمود: «هر آینه تنهای تنها، آن سان که در آغاز شما را بیافریدیم نزد ما آمده اید در حالی که هر چه را ارزانیتان داشته بودیم، پشت سر نهاده اید و هیچ یک از شفیعانتان را که می پنداشتید با شما شریکند همراهتان نمی بینم. از هم بریده شده اید و پندار خود را گمگشته یافته اید.»۳۲ مشرکان به رسول خدا ـ ص ـ می گفتند که حتی اگر قیامتی باشد و خدای تو بخواهد ما را در جهنم بیندازد همراه با خویشان خود در برابر او می ایستیم و مقاومت می کنیم.۳۳ از این جا بود که خدا فرمود: «در روز قیامت نه خویشاوندان برایتان سود کنند، نه فرزندانتان، خدا میانتان جدایی می افکند و اعمالتان را می بیند.»۳۴ و در جای دیگر از کافر یاد شده که «آیا آن کسی را که به آیات ما کافر بود، دیدی که می گفت: البته به من مال و فرزند داده خواهد شد» آنگاه می فرماید: «آنچه را که از او می ستانیم تا تنها نزد ما بیاید».۳۵

برپایه این آیات می توان گفت که خداوند بر آن بود تا در ضمن آیات قرآنی، هر فرد را جدای از بستگی های قبیله ای، مسؤول کار خودش بداند. در اینجا باید به یک آیه بسیار مهم اشاره شود، آیه ای از خداوند ضمن آن از مشکران می خواهد تا بدون تأثیرپذیری از دیگران؛ اعم از اشراف قریش یا خانواده خود، درباره رسول خدا ـ ص ـ بیندیشند: «بگو شما را به یک چیز اندرز می دهم، دو دو و یک یک برای خدا قیام کنید، سپس بیندیشید، تا بدانید که در یار شما [پیامبر] دیوانگیی نیست. اوست که شما را از آمدن عذابی شدید می ترساند.»۳۶

خداوند مردم را دعوت به یک پند می کند؛ «از جای برخیزید» به این معنا که تصمیم به اصلاح بگیرند. آنگاه ازگروههای منحرف وجمعیتهای مشرک که بی دلیل اتهام دیوانگی به رسول خدا ـ ص ـ وارد نموده و آن را شایع کرده اند، فاصله بگیرند. تنها باشند یا همراه یک نفر دیگر؛ بدور از تأثیرپذیری از جمع. آنگاه اندیشه کنند. زمخشری بر این نکته تأکید دارد که جهت این اندرز آن است که اجتماع [آن هم اجتماع مشرکان] فکر فرد را مشوش کرده، دیده را کور می نماید و با شلوغ کاری، اقوال را در یکدیگر می آمیزد و این سبب می شود که از انصاف دور شده و تعصّب تحریک شود و جز به یاری مذهب خود نیندیشد.۳۷ اما وقتی تنها شد می تواند تأمل کند و درباره رسول خدا ـ ص ـ بیندیشد و بلافاصله پوچی اتهامات مشرکان را دریابد. با چنین تربیتی، فرد برای اندیشیدن بستگی های گروهی و طایفه ای را ترک می کند در آن صورت، راحت تر، اندیشه توحیدی اسلام را درک می کند. متأسفانه نظام قبایلی از مهمترین موانع راه حاکم شدن معیار حق و باطل در اندیشه و عمل مسلمانان نخست بوده است. با این حال رسول خدا ـ ص ـ موفق شد تا اندازه زیادی آن نظام را تغییر داده و مسلمانان را با معیار حقیقت آشنا سازد بطوری که فرد مسلمان تا آنجا پیش رود که در جنگ در برابر پدر خود نیز بایستد.۳۸

بسته بودن جامعه جاهلی که تا اندازه ای معلول نظام قبیله و از جهتی ناشی از عدم ارتباط قوی فرهنگی با سایر ملل بود، سبب رکود آن جامعه شده بود. با آنکه برخی از تجار قریش به این سوی و آن سوی می رفتند اما این اقدام تأثیر عمده ای در تحوّل فکری جزیره العرب نداشت. تنها در مکه امکان آن هست تا نمونه هایی از تأثیرپذیری افکار یهودی یا زرتشتی یافت. اسلام برای شکستن جمود فکری باید افق فکری آنان را وسعت می بخشید. آنان باید از این که تنها یک مرام را شناخته و تنها همان را حقیقت می پنداشتند فاصله گرفته، با سایر افکار و اندیشه ها آشنا شوند. اگر امکان تماس با سایر ملل نبود، این امر ممکن بود که با نقل تاریخ گذشته، آنان را با جدالهای فکری آشنا کرده و از آن طریق استدلالهای مختلف را در محک آزمایش قرار دهد. می دانیم که بخش زیادی از آیاتِ سوره های مکی، آیات تاریخی اند. محتوای این آیات بیان چگونگی مبارزه شرک و توحید و تجربه امتهای پیشین در این امر بود. این تجربه ها افق فکری جامعه جاهلی را باز می کرد و به آنان نشان می داد که این مبارزه میان محمد ـ ص ـ و آنان، مبارزه ای ریشه دار و عمیق بوده است. نکته جالب در این آیات تاریخی جانبداری قرآن از اندیشه توحیدی و شناساندن آن به عنوان اندیشه ای اصیل در تاریخ است. شرک به عنوان یک اعتقاد بی پایه انسانهایی را به سوی خود می کشاند که پیرو «ظن» هستند نه برهان. پیروان توحید مردان متقی و پرهیزگار و معقولند امّا پیروان شرک، انسانهای فاقدِ شعور فطری و عقلی و مظهر فسق و فجورند. به هر روی دعوت های مکرر قرآن برای شناخت دیگر اقوام می توانست جامعه جاهلی را از یکنواختی خارج کرده و آنان را برای پذیرش دین جدید آماده سازد. بیان قصص انبیا همچنین به هدف امیدوار کردن مؤمنان و قوی کردن دل پیامبر ـ ص ـ بود. به آن حضرت گفته می شد مشکلاتی که در راه نشر دعوت خود تحمل می کند، در برابر سایر انبیا نیز بوده و باید او نیز همانند آنان به نصرت الهی امیدوار گردد: «هر خبری از اخبار پیامبران را برایت حکایت می کنیم تا تو را قویدل گردانیم. و در این کتاب بر تو سخن حق و برای مؤمنان موعظه و اندرز نازل شده است.»۳۹ همچنین در آیات تاریخی شرحی از عذابهایی که بر امم پییشین رفته بود، داده می شد. این مطالب در اصل برای تهدید مشرکین بود که «شاید بترسند یا پندی تازه گیرند.»۴۰

مبارزه مداوم قرآن با شرک و بت پرستی و تأکید قرآن بر توحید افعالی با استفاده از زمینه های توحیدی موجود در جامعه، نقش مؤثری در پیشبرد اهداف رسول خدا ـ ص ـ داشته است. ما در جای دیگری به مناسبت از این مسایل یاد خواهیم کرد.

دفاع از محرومین از آموزه های اصلی قرآن

در بیان نقش تاریخی قرآن اشاره به آموزه «حمایت از محرومین» در جامعه طبقاتی مکه، ضروی است. در شهر مکه گروهی از اشراف کاروانهای تجارتی با ارزش فوق العاده ای را به این سوی و آن سوی برده و بسیار ثروتمند بودند. گروهی برده و اعراب فقیر در این سوی واقع شده و میانه آنان طبقه متوسطی قرار داشتند.۴۱ مناسبات اقتصادی نامطلوب سبب محرومین عده زیادی شده بود. این محرومیت تنها اقتصادی نبود بلکه جنبه ارزشی و اجتماعی نیز داشت. سیاهان حبشی و بردگان رومی هیچ موقعیتی نداشتند. آنان علاوه بر جنبه بردگی، در کمال ذلّت و در حد یک حیوان در این جامعه می زیستند. قرآن در این باره موضع قاطعی اتخاذ کرد. خداوند در آیاتی که در باره انبیای گذشته آمده ـ و این آیات نوعاً در مکه نازل شده ـ ضعفا و محرومان را در کنار انبیا و اشراف و مترفین را در برابر آنان قرار داده است. این مسأله در بسیاری از آیات تاریخی قرآن منعکس شده و نشانگر روحیه هوادارانه قرآن از چهره های ضعیف جامعه است.
«بدین سان، پیش از تو، به هیچ قریه ای بیم دهنده ای نفرستادیم مگر آنکه متنعمانش گفتند: پدرانمان را بر آیینی یافتیم و ما به اعمال آنان اقتداء می کنیم.»۴۲
«ما هیچ بیم دهنده ای به قریه ای نفرستادیم جز آن که توانگران عیّاشش گفتند: ما به آنچه شما را بدان فرستاده اند ایمان نمی آوریم؛ و گفتند: اموال و اولاد ما از همه بیشتر است و کسی ما را عذاب نمی کند.»۴۳

مهمترین آثار این آموزه ها، گرایش بخش زیادی از طبقه متوسط و پایین به اسلام بود. گرچه در مواردی برخی از فرزندان اشراف نیز مسلمان می شدند.
ما در جای دیگری درباره نقش اخلاقی اشرافی در مخالفت قریش با اسلام سخن گفته ایم اما در اینجا تأکیدمان بر این است که سراسر دعوت اسلامی در جهت جانشین ساختن مستضعفان بر مستکبران و وارث قرار دادن آنان بوده است. تجربه تاریخی این مسأله، در دعوت موسی ـ ع ـ جلوه گر شده و مذاکرات نوح ـ ع ـ با اشراف، شاهد دیگری بر آن است. رسول خدا ـ ص ـ از همان دوره مکه، مسلمانان ضعیف را بشارت می داد که بزودی وارث قیصر و کسری خواهند شد. این امر سبب استهزای مشرکان شده و زمانی که بلال و خباب و صهیب را می دیدند به شوخی می گفتند: «جاءکم ملوک الأرض!».۴۴

موضع قرآن آن چنان بود که بی اعتنایی نسبت به انسان مؤمنی چون ابن ام مکتوم را نیز نپذیرفت.۴۵

اخلاق رسول خدا ـ ص ـ نیز در رفاقت و دوستی با درویشان، در جذب آنان مؤثر بود. آنجا که فرمود: از جمله چیزهایی که هیچ گاه رها نمی کند: «الأکل علی الأرض مع العبید»؛۴۶ «غذا خوردن در روی زمین با برده است». مهمترین آموزه قرآن آن بود که معیار برتری را تقوا قرار داد.۴۷ بر پایه این معیار، بسیاری از فقیران نیز توانستند از محرومیت ارزشی و اجتماعی رهایی یافته، ارزش واقعی خود را در جامعه بیابند. بعدها وقتی وقتی عمر حکم ولایت عمار را بر کوفه نوشت، گفت: این را به خاطر این سخن خداوند کرده که: «و نرید و أن نَمُنَّ علی الذین استضعفوا فی الارض.»۴۸
رسول خدا ـ ص ـ خود فرموده بود: «بعث لرفع قوم و وضع آخرین»؛ «مبعوث شدم تا عدّه ای را بالا برده و گروهی را فروآورم».۴۹

مبارزه مشرکین با قرآن

به دلیل دامنه گسترده تأثیر قرآن بود که مشرکین مصمم شدند تا در برابر آن بایستند؛ آنان کوشیدند تا راههایی برای مبارزه با قرآن بیابند و از تأثیر آن بر افکار مردم بکاهند. در اینجا مروری داریم بر برخوردهای مشرکین با قرآن:
یکی از مهمترین مشکلات مشرکین، بُعد ادبی قرآن و جذبه آن بود. نثر استوار قرآن با مضامین دلنشین آنان، اذهان را به سوی خود جلب می کرد. آن هم از زبان کسی که سابقه ای در بیان این مطالب نداشته و به چنین صفتی شناخته شده نبود. مشرکان در این اندیشه برآمدند تا قرآن را شعر بخوانند. شعر جنبه احساسی و عاطفی بالایی داشته و اساس آن ادب و زیبایی صوری بود. تخیّل مهمترین ماده شعر بوده و گرایش زیبایی خواهی انسان مهمترین عامل رشد شعر است. با این حال تقریباً این مسأله مورد توافق است که شعر به همان اندازه که از جذبه صوری برخوردار است، از عناصر استدلالی و عقلانی تهی است. شعر همیشه ابزارِ ابرازِ بیان عقاید عارفانه و احساسی بوده و کمتر برای بیان عقاید معقول و منطقی مورد استفاده قرار گرفته است. درباره شعر گفته اند که: أجملها أکذبها،۵۰ زیباترین شعر، دروغ ترین آنهاست؛ زیرا به هر اندازه موج عاطفی آن بالا می گیرد بعد عقلانی و واقع نمایی آن کاسته می شود. چنین زمینه دوگانه ای برای شعر، مشرکین را بر آن داشت تا قرآن را شعر بخوانند. این نسبت در عین توجیه جذبه ظاهری آن، جنبه واقع نمایی آن را تضعیف می کرد.

رسول خدا ـ ص ـ طبعی شاعرانه نداشت و جز چند مورد، میانه ای نیز با شعر و شاعری نداشت. او تابع این سخن خداوند بود که: 
«و گمراهان از پی شاعران روند. آیا ندیده ای که شاعران در هر وادی سرگشته اند و چیزهایی می گویند که خود عمل نمی کنند، مگر آنان که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کردند و خدا را فراوان یاد کردند و چون مورد ستم واقع شدند انتقام گرفتند.»۵۱

یعنی در اصل اهل ایمان و عملند. مشرکین قرآن را شعر خواندند؛ یعنی اثری انسانی که از طبع انسان برمی خیزد. آنان گفتند: «نه، خوابهای پریشان است یا دروغی است که می بندد یا شاعری است».۵۲ و می گفتند: «آیا به خاطر شاعر دیوانه ای خدایانمان را ترک گوئیم؟».۵۳ و یا می گویند: «شاعری است و ما برای وی منتظر حوادث روزگاریم.»۵۴ در برابر، خداوند تأکید می کند که رسول او شاعر نیست:
«به او شعر نیاموخته ایم و شعر سزوار او نیست. آنچه به او آموخته ایم جز اندرز و قرآنی روشنگر نیست تا مؤمنان را بیم دهد و سخن حق بر کافران ثابت شود.»۵۵

و فرمود: «پس سوگند به آنچه می بینید و آنچه نمی بینید، این سخن فرستاده ای بزرگوار است نه سخن شاعری».۵۶ البته بر همگان روشن بود که شعر وزنی خاص و قافیه ویژه ای دارد در حالی که قرآن چنین ویژگی را نداشته و نهایت در مواردی نثری موزون و مسجّع داشت. آنچه اهمیت دارد این که قرآن بر پایه واقع نگری و عینیت سخن می گوید؛ آنچه را بدان توصیه می کند اندرزهای عملی است، مفاهیمی ثابت شده و عقلانی است نه نثری بر پایه تخیل. این امر روشنی بود و بارها مشرکان نیز اعتراف کردند که با شعر آشنایند و این نثر، به هیچ روی شعر نیست. نمونه آن برادر ابوذر، انیس بود که خود از شاعران بود و تصریح کرد که سخن محمد ـ ص ـ شباهتی به شعر ندارد.۵۷ باید دانست که شعر در برابر قرآن خود را از صحنه کنار کشید و در زمان رسول خدا ـ ص ـ کمتر شاعری شعر می گفت مگر آنکه رسول خدا ـ ص ـ او را تأیید می کرد. بعدها نیز بی اعتنایی به شعر در میان متدینان و صالحان ادامه یافت.۵۸ و البته شعر خوب همیشه استثناء بوده است. طبیعی است که بحث «پیامبر و شعر» بحثی است مبسوط که در اینجا جای طرح آن نیست.

مسأله دیگری که مشرکین مطرح می کردند آن بود که قرآن سحر است و رسول خدا ـ ص ـ ساحر. عنوان سحر و ساحری، آن چنان که از قرآن به دست می آید، درباره سایر انبیا و معجزاتشان مطرح بوده است. به عبارتی اصولاً تلقی مشرکان و کفار در برابر «بیّنات» انبیا این بوده که آنها «سحر آشکار» است.۵۹ و در جای دیگر فرمود:
«بدین سان بر آنهایی که از این پیش بودند پیامبری مبعوث نشد جز آنکه گفتند: جادوگری است یا دیوانه ای است. آیا بدین کار یکدیگر را توصیه کرده بودند؟ نه، خود مردمی طاغی بودند.»۶۰

بنابراین مشرکان همیشه از عنوان سحر و ساحر برای بی اعتبار کردن انبیا استفاده می کرده اند.
اطلاق سحر بر معجزات سایر انبیا به تناسب اعجاز مادی آنها بوده؛ اما مشرکان مکه به چه اعتباری قرآن را سحر می دانستند؟ «چون آیات ما به روشنی بر آنان خوانده شود، کافران، حقیقتی را که برایشان نازل شده است، گویند: جادویی آشکار است.»۶۱ به نظر می آید مشرکان در صدد توجیه جذبه قرآن آن هم جذبه سحرگونه آن بوده اند. مشکل این بود که چه ویژگی در قرآن است که توده مردم این چنین علاقمند به شنیدن نوای قرآن هستند. تشبیه قرآن به سحر و یا متهم کردن رسول خدا ـ ص ـ به جادوگری با قرآن، به عنوان وردی از اوراد، برای پاسخ دادن به چنین وضعیتی بود. روشن است که این اتهامات برای سرگرم کردن توده های عامی مردم بوده و طبیعی است که در میان آنان اثر خود را داشته است. اما خود اشراف و کسانی چون ولید بن مغیره تصریح داشتند که قرآن سحر نیست. او این امر را با توجه به تجربه خود در دیدن ساحران و کارهای آنان بیان می کرد. اما همو همانطور که قرآن اشاره کرده، از سر ادبار و استکبار قرآن را سحر خواند.۶۲

از گزارشات دیگر، چنین به دست می آید که کاربرد سحر در مورد سخنان رسول خدا ـ ص ـ از آن روی بوده که همچون سحر سبب اختلاف میان خانواده می شده است. مشرکین به طفیل بن عمرو گفتند:
«تو به شهر ما درآمده ای و این مرد در میان برآمده، کار را بر ما دشوار کرده، جماعت ما را متفرق کرده و امور ما را در هم ریخته است. سخن او همچون سحر است که میان فرزند و پدر، میان دو برادر و میان مرد همسرش اختلاف می اندازد.۶۳
این که چگونه سحر در میان آنان اسباب اختلاف و نفاق بوده، محتمل است که اشاره به سابقه عملکرد کسانی بوده که برای ایجاد اختلاف میان خانواده ها (همچون زمان ما) متوسل به سحر و جادو می شده اند. شاید آنان نیز قرآن را به این جهت سحر خوانده اند. باید دانست که این اتهام خود نشانگر جذبه بی اندازه قرآن در میان مردم است. از نظر کمّی، آیاتی که اتهام مشرکان را به عنوان سحر به قرآن، بیان کرده بسیار بیش از آیاتی است که مسأله شعر را مطرح کرده است. این باید نشانگر سرمایه گذاری بیشتر مشرکین در این امر باشد.

مشرکان در مقیاس کمتری رسول خدا ـ ص ـ را کاهن دانسته و آیات قرآنی را نظیر سخن کاهنان می دانسته اند. طبقه کاهنان در جاهلیت کسانی بودند که مدعی داشتن غیوبات بوده و به کار قضاوت برپایه ادعای علم غیب می پرداختند. آنان سخنانی سجع گونه که شنونده را جذب می کرد بر زبان می آوردند و از این طریق جاذبه ای خاص در کلام خویش ایجاد می کردند. برخی از این کاهنان یهودی بودند.

۶۴ بعدها مخالفت جدی اسلام با کهانت، سبب تضعیف شدید این مرام گردید، گرچه همیشه عوام مردم زمینه رشد این گرایشات نامشروع را فراهم می کرده اند. گویا مشرکان به اعتبار آنکه از سویی آیات الهی از غیب خبر می دادند و از سوی دیگر نثر قرآن تا اندازه ای مسجّع بود، آن را شبیه سخن کاهنان می دانستند. در اصل مشرکان با اتهاماتی نظیر سحر و شعر بر آن بودند تا ریشه انسانی بر وحی قائل شوند و آن را «قول بشر» بدانند نه سخن خداوند. عقیده مشرکان چنان بود که: گفت: «این جز جادویی که دیگرانش آموخته اند، هیچ نیست.

این جز سخن آدمی نیست.»۶۵ و خداوند در برابر آن به رسول خود فرمود: «پندشان ده که تو به برکت نعمت پروردگارت نه کاهن هستی و نه مجنون».۶۶ و در جای دیگر فرمود: «قرآن سخن شاعر نیست؛ چه اندک ایمان می آورید. و نیز سخن کاهنی نیست، چه اندک پند می گیرید، از جانب پروردگار جهانیان نازل شده است.»۶۷
مطلب دیگری که مشرکان عنوان کردند این بود که قرآن «اساطیر الاوّلین» است. در کتابهای لغت اسطوره را به معنای اباطیل و اکاذیب و گفتارهایی که فاقد نظام است دانسته اند.۶۸ در آغاز باید توجه داشت که به احتمال زیاد مقصود آنان قصص قرآنی بوده است؛ زیرا اصولاً ریشه کلمه اسطور همانند معادلهای انگلیسی و یونانی خود کاربرد قصص و تاریخی دارد. در زبان لاتینی کلمه Historia و در انگلیسی History و در یونانی Istoriya بر محور قصص و تاریخ به کار برده می شود.۶۹ همچنین باید توجه داشت که در آیه مذکور کلمه اساطیر به تنهایی بکار برده نشده بلکه «اساطیر الأوّلین» آمده است.

در ترجمه گفته می شود: اساطیر پیشینیان، یعنی متقدمین و در نهایت به معنای اخبار تاریخی یا قصص تاریخی پیشینیان. اتهام مزبور در نه مورد در قرآن آمده۷۰ است در بیشتر موارد صرفاً آمده است که مشرکین قرآن را «اساطیر الاولین» دانسته اند. اما در سوره فرقان آمده است: «و کافران گفتند که این جز دروغی که خودبافته است و گروهی دیگر او را بر آن یاری داده اند هیچ نیست. حقا آنچه می گویند ستم و باطل است و گفتند: این اساطیر پیشینیان است که هر صبح و شام بر او املا می شود و او می نویسدش».۷۱ بنابراین باید مقصود آنها داستانهای مشخصی باشد.

دکتر جواد علی می گوید: این اساطیر مکتوباتی بوده که اعراب جاهلی با آنها آشنایی داشته اند. آنان لفظ یونانی را گرفته و به شکل مذکور بکار برده اند.
او می افزاید: بعید نیست که این کتب به زبان یونانی یا لاتینی در مکه بوده؛ بردگان رومی در مکه بوده و به این زبانها می خوانده و تکلم می کرده اند.۷۲ بدین ترتیب این مسأله با اتهام دیگر مشرکان به رسول خدا ـ ص ـ پیوند می خورد که آیات قرآنی برگرفته از گفته های دیگران است. در این باره که مکتوباتی در مکه بوده سخن جواد علی صرفاً حدسی است اما این که در مجموع اعراب جاهلی اخبار تاریخی پیشینیان را از طریق یهود و نصاری شنیده اند امری کاملاً محتمل است. گذشت که قرآن اتهام آنان را با توجه به دو نکته ناروا می شمرد: یکی آن که زبان آن کسان عجمی است با این که قرآن عربی مبین است. به علاوه که رسول خدا ـ ص ـ توانایی خواندن و نوشتن نداشته تا به قول آنها، آنچه را بر او املا می کنند بنویسد.

در آیه دیگری نیز آمده که مشرکان گفتند: آیات قرآن «افک قدیم» است.۷۳ شاید مقصود آنان همین تعبیر بوده که این آیات قصص تاریخی غیر واقعیِ قدیمی است. آنچه بیش از همه متحمل است همان قصص یهودی است که مورد نظر مشرکان بوده است. اهل سیره از قول یکی از مشرکان آورده اند که به رسول خدا ـ ص ـ می گفت:
«إنّما یُعَلِّمک أهلُ الکتاب اساطیرهم.»۷۴
در اخبار سیره آمده است که این اتهام را نضر بن حارث مطرح می کرد؛ کسی که قصه های عامیانه ایران همچون داستان رستم و اسفندیار و شاهان ایرانی را از حیره به مکه آورده و از مردم می خواست تا قصص او را که بهتر از قصص محمد ـ ص ـ است! گوش دهند.۷۵

گفته شده که آیه ذیل درباره این اقدام او نازل شده است:
«بعضی از مردم خریدار سخنان بیهوده اند تا به نادانی مردم را از راه خدا گمراه کنند و قرآن را به مسخره می گیرند. نصیب اینان عذابی است خوار کننده».۷۶
باید توجه داشت که برخوردهای به ظاهر علمی مشرکان گرچه برای برخی از جاهلان عامی کارساز بود اما مانع نفوذ اسلام نشد. از این رو مشرکان به شیوه های عملی دیگری نیز متوسل شدند تا مانع از تأثیر قرآن در میان مردم شوند. قرآن به شماری از این برخوردها اشاره کرده است از جمله می فرماید:
«کافران گفتند: به این قرآن گوش مدهید و سخن بیهوده بدان بیامیزید، شاید پیروز گردید.»۷۷
زمانی که ابن مسعود تصمیم گرفت قرآن را بلند بخواند، مشرکان بر سر او ریخته و کتکش زدند.۷۸ گفته اند این آیه نیز که خدا به رسولش فرمود: صدایت را به نماز بلند مکن و نیز صدایت را بدان آهسته مکن و میان این دو راهی برگزین»۷۹ در این باره بود که اگر رسول خدا نمازش را بلند می خواند مشرکان که صدای آیات را می شنیدند دشنام می دادند. خداوند از او خواست تا چندان بلند نخواند که آنان دشنام دهند و چندان آهسته نخواند که اصحابش استفاده نبرند.۸۰

اشراف قریش به مسافران که وارد مکه می شدند هشدار می دادند تا نزدیک پیامبر ـ ص ـ نشده و سخنان او که در اصل آیات الهی بود گوش فراندهند.۸۱
تمسخر آیات قرآنی نیز راه دیگری بود که مشرکان برای بی اعتباری کردن آیات قرآنی بکار می بردند. زمانی که این آیات نازل شد که «هر آینه درخت زَقُّوم طعام گناهکاران است که همانند مس گداخته در شکمها می جوشد»۸۲ ابوجهل دستور داد تا قدری کره و خرما برای او آوردند و گفت: از این دو زقوم درست کنید، ما زقوم را جز این نمی شناسیم. در آن وقت آیات دیگری در وصف زقوم آمده که زقوم: «درختی است که از اعماق جهنم می روید، میوه اش همانند سر شیاطین است».۸۳ آنگاه قریش از روی تمسخر گفتند: آیا درخت از آتش می روید. همین نقل را درباره آیه پنجاه و یکم سوره واقعه که در آنجا نیز سخن از زقوم به میان آمده آورده اند.۸۴ آن چنان که خداوند از قول مشرکان آورده، آنان به استهزاء می گفتند: «دلهای ما در حجاب است» و خداوند ادامه می دهد: «نه، خدا آنان را به سبب کفری که می ورزند، مطرود ساخته و چه اندک ایمان می آورند».۸۵ همین کفر آنان بود که سبب شده بود که: «چون تو قرآن بخوانی، میان تو و آنان که به قیامت ایمان نمی آورند پرده ای ستبر قرار می دهیم و بر دلهاشان پرده افکنیم تا آن را درنیابند و گوشهاشان سنگین کنیم و چون پروردگارت را در قرآن به یکتایی یاد کنی، باز می گردند و می رمند. ما بهتر می دانیم که چون به تو گوش می دهند، چرا گوش می دهند؛ یا وقتی با هم نجوا می کنند، چه می گویند. کافران می گویند: شما در پی مرد جادو شده ای به راه افتاده اید».۸۶
بی اعتنایی به آیات الهی نیز از سوی مشرکان در چند آیه دیگر گوشزد شده است.۸۷

پاورقیها:

۱ ـ نک : الدر المنثور، ج ۶، ص ۳۶۸. 
۲ ـ ترجمه آیات از قرآن مترجم دکتر عبدالمحمد آیتی است. 
۳ ـ الدر المنثور ج ۶، صص ۳۶۹ و ۳۷۰. 
۴ ـ نک : مجمع الببیان ج ۱۰، ص ۳۸۷. 
۵ ـ اسراء: ۱۵. 
۶ ـ اسراء: ۱۶. 
۷ ـ ابراهیم: ۳ و برای دو نمونه دیگر نک : نحل: ۲۶ و ۳۵. 
۸ ـ اسراء: ۳۵ ـ ۳۱. 
۹ ـ اسراء: ۵۶. 
۱۰ ـ اسراء: ۸۸. 
۱۱ ـ هود: ۱۳. 
۱۲ ـ بقره: ۲۳. 
۱۳ ـ طبقات الکبری، ج ۴، صص ۲۳۹ ـ ۲۳۷؛ السیره النبویه، ابن هشام، ج ۱، صص ۳۸۴ ـ ۳۸۲. 
۱۴ ـ طبقات الکبری، ج ۴، ص ۲۴۱. 
۱۵ ـ نحل: ۹۰. 
۱۶ ـ دلائل النبوه، بیهقی، ج ۲، صص ۱۹۸ و ۱۹۹. 
۱۷ ـ دلائل النبوه، بیهقی ج ۲، ص ۲۰۶؛ السیره النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۳۱۵؛ سبل الهدی و الرشاد، ج ۲، صص ۴۷۰ و ۴۷۱، و نک : المعرفه و التاریخ، ج ۳، صص ۴۴۵ و ۴۵۴. 
۱۸ ـ تفسیر القرطبی، ج ۱۵، ص ۳۳۷؛ دلائل النبوه، بیهقی، ج ۲، صص ۲۰۴ و ۲۰۵. 
۱۹ ـ الذاریات: ۱۱ ـ ۸. 
۲۰ ـ فرقان: ۳۲. 
۲۱ ـ سیره ابن اسحاق، ص ۱۴۷. 
۲۲ ـ توبه: ۱۲۴. 
۲۳ ـ اسراء: ۱۰۶. 
۲۴ ـ درست مثل شعر که وقتی در هجو کسی سروده می شد حتی کودکان نیز آن را حفظ کرده می خواندند. 
۲۵ ـ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۱، ص ۲۸۶. 
۲۶ ـ عنکبوت: ۵۱. 
۲۷ ـ به عنوان نمونه نک : زمر: ۴۲، جاثیه: ۳، انعام: ۳۲، اعراف: ۱۶۹، یوسف: ۱۰۹، آل عمران: ۱۹۱. 
۲۸ ـ نک : انساب الأشراف؛ ج ۱، صص ۱۱۵ و ۱۱۶. 
۲۹ ـ اسراء: ۳۲. 
۳۰ ـ بقره: ۱۷۰ و ۱۷۱. 
۳۱ ـ زمر: ۷؛ فاطر: ۱۸. 
۳۲ ـ انعام: ۹۴. 
۳۳ ـ در این باره نک : السیره النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۳۱۳. 
۳۴ ـ ممتحنه: ۳. 
۳۵ ـ مریم: ۷۷ و ۷۹. 
۳۶ ـ سبأ: ۴۶. 
۳۷ ـ نک : الکشاف، ج ۳، ص ۲۹۴٫ سقراط می گفت: من تنها با یک نفر حرف می زنم، با غوغا سخن نمی گویم. غوغا سخن را نمی فهمد و گوینده را می کشد. 
۳۸ ـ المعرفه و التاریخ، ج ۱، ص ۳۴۳. 
۳۹ ـ هود: ۱۲۰. 
۴۰ ـ طه: ۱۱۳. 
۴۱ ـ المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، ج ۴، ص ۱۲۳. 
۴۲ ـ زخرف: ۲۳. 
۴۳ ـ سبأ: ۳۲ و ۳۵. 
۴۴ ـ نک : تثبیت دلائل النبوه، ج ۱، ص ۳۱۷. 
۴۵ ـ نک : تفسیر سوره عبس. ما در جای دیگر در این باره توضیحاتی آورده ایم. 
۴۶ ـ بحارالانوار، ج ۱۶، صص ۲۱۵، ۲۲۰ و ۲۲۵. 
۴۷ ـ حجرات: ۱۳. 
۴۸ ـ قصص: ۵؛ انساب الأشراف، ص ۱۶۳. 
۴۹ ـ طبقات ابن سعد، ج ۱، ص ۱۹۲. 
۵۰ ـ و در جای دیگر آمده که: اعذب الشعر اکذبه، شیرین ترین شعر دروغ ترین است؛ نک : تفسیر المنیر، ج ۲۱۳، صص ۴۵ و ۴۵. 
۵۱ ـ شعراء: ۲۱۴ ـ ۲۲۷. 
۵۲ ـ انبیاء: ۵. 
۵۳ ـ صافات: ۳۶. 
۵۴ ـ طور: ۳۰. 
۵۵ ـ یس: ۶۹ و ۷۰. 
۵۶ ـ الحاقه: ۴۱. 
۵۷ ـ دلائل النبوه، بیهقی، ج ۲، ص ۲۰۸؛ تفسیرالقرطبی، ج ۱، ص ۷۳. 
۵۸ ـ مناسب است عبارتی از عالم شیعی قرن ششم هجری عبدالجلیل رازی قزوینی نقل کنیم: بایستی شنیده بودی که به مذهب شیعت منهی است شعر گفتن تا به مذهب محققان شیعت چون خواجه امام رشید متلکم و غیر او را مذهب [چنین] است که: روا نباشد که ائمه[ع] شعر منظوم گویند و نه انبیا، و در همه عمر مصطفی ـ ع ـ نیم بیت را حوالت کنند بدو که گفت: ستبدی لک الأیام ما کنت جاهلا. و بقیّه شعر نه بر نظم شعر گفت تا شعار نباشد و باری تعالی بر سبیل مدح او را گفت: «و ما هو بقول شاعر قلیلاً ما تؤمنون». و همه علمای شیعت متفق اند که جعفر بن محمد الصادق ـ علیهماالسلام ـ گفت: چون به روزه باشی شعر مخوانید که نقصان روزه کند، گفتند: اگر چه شعر حق باشد؟ گفت: «وإن کان حقاً» نقض، ص۵۷۷٫ درباره اشعار مختصری که رسول خدا ـ ص ـ به آنها تمثل زده نک : التفسیر المنیر، ج ۲۳، ص ۴۶. 
۵۹ ـ نک : صف: ۶ (فلما جاءهم هم بالبینات قالوا هذا سحر مبین). 
۶۰ ـ الذاریات: ۵۲. 
۶۱ ـ احقاف: ۷. 
۶۲ ـ السیره النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۲۷۰؛ عیون الاثر، ج ۱، صص ۱۹۰ و ۱۹۱ (ثم ادبر و استکبر فقال إنْ هذا اِلاّ سحرٌ یؤثر). 
۶۳ ـ طبقات الکبری، ج ۴، ص ۲۳۷. 
۶۴ ـ لسان العرب ذیل مورد: کهن، ج ۱۲، ص ۱۸۱؛ و نک : تاریخ الادب العربی، العصر الجاهلی، ص ۴۲۰. 
۶۵ ـ مدثر، ۲۴ و ۲۵. 
۶۶ ـ طور: ۲۹. 
۶۷ ـ الحاقه: ۴۱ ـ ۴۳. 
۶۸ ـ تاج العروس، ذیل مورد: سطر ج ۱۲، ص ۲۵. 
۶۹ ـ تاریخ العرب فی الاسلام ص ۱۷۶. 
۷۰ ـ انعام: ۲۵؛ انفال: ۳۱؛ نحل: ۲۴؛ مؤمنون: ۸۳؛ فرقان: ۵؛ نمل: ۶۸؛ احقاف: ۱۷؛ قلم: ۱۵؛ مطفّفین: ۱۳. 
۷۱ ـ فرقان: ۵ و ۴. 
۷۲ ـ تاریخ العرب فی الاسلام ص ۱۷۶. 
۷۳ ـ احقاف: ۱۱. 
۷۴ ـ انساب الاشراف، ج ۱، ص ۱۵۰؛ و نک : صص ۱۴۰ و ۱۴۱. 
۷۵ ـ السیره النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۳۰۰، ۳۰۸؛ سبل الهدی و الرشاد، ج ۲، ص ۴۶۰. 
۷۶ ـ لقمان: ۶؛ مجمع البیان، ج ۸، ص ۳۱۳. 
۷۷ ـ فصلت: ۲۶٫ و نک : السیره النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۳۱۳؛ عیون الأثر، ج ۱، ص ۲۰۲. 
۷۸ ـ سبل الهدی و الرشاد، ج ۲، ص ۴۶۹. 
۷۹ ـ اسراء: ۱۱۰. 
۸۰ ـ سبل الهدی و الرشاد، ج ۲، ص ۴۶۸. 
۸۱ ـ به احتمال آیات ۹۱ و ۹۲ سوره حجر درباره آنان نازل شده است. نک : دلائل النبوه، بیهقی، ج ۲، ص ۲۰۰. 
۸۲ ـ دخان: ۴۳ ـ ۴۵. 
۸۳ ـ صافات: ۶۲ و ۶۳. 
۸۴ ـ انساب الاشراف؛ ج ۱، ص ۱۲۷؛ مجمع البیان، ج ۸، ص ۳۱۳. 
۸۵ ـ بقره: ۸۸. 
۸۶ ـ اسراء: ۴۵ و ۴۶ . نک : السیره النبویه، ابن هشام، ج ۱، صص ۳۱۶ و ۳۱۷. 
۸۷ ـ انبیا: ۲؛ کهف؛ ۵۶ و جاثیه: ۹.