راه کارهای ایجاد انگیزه و نشاط روحی در بین دانشجویان چیست؟ و اگر نماز شب بخوانم در طول روز به درسم لطمه وارد می شود چه کنم؟
چهار چیــز هـــــر آزاده را زِ غـــم بــخــرد
تن درست و خوی نیک و نام نیک و خرد
هـر آن که ایزدش این چهار روزی کـرد
سـزد که شاد زِیَد شادمان و غـم نخورد[۱]
شادی و نشاط در زندگی و به خصوص در دوران جوانی و تحصیل به بالابردن بهره وری و استفاده بهتر از لحظات عمر، کمک شایانی خواهد نمود.
در قرآن واژه های هم معنای سرور و شادی نزدیک به ۵۰ مرتبه تکرار شده، که به انسان ها بگوید توازن غم و شادی در کنار هم است که انسانی معتدل و منطقی در زندگی فردی و اجتماعی می سازد. قرآن می فرماید:
«قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ»؛[۲] «بگو به فضل و رحمت خدا باید خوشحال شوند که این، از تمام آنچه گردآوری کرده اند بهتر است».
رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده اند:
«مؤمن شوخ و شاداب است»[۳]
همچنین حضرت علی(علیه السلام) فرموده اند:
«شادمانی، گشایش خاطر می آورد»[۴]
«هر کس شادی اش اندک باشد، آسایش او در مرگ خواهد بود»[۵]
این بیان امام علی(علیه السلام) در سخن فردوسی این گونه آمده:
چو شادی بکاهد، بکاهد روان خُرد گردد اندر میان، ناتوان
امام صادق(علیه السلام) نیز فرموده اند:
«هیچ مؤمنی نیست که شوخی در طبع او نباشد»[۶]
عوامل متعدد جهت پیدایش و افزایش شادی گفته شده که مهم ترین آن ها عبارتند از:
۱ – مثبت اندیشی
همان گونه که رشک و حسد آرامش را از انسان می زداید، مثبت اندیشی و نگاه خیر به دیگران نیز به همین تناسب موجب نشاط و سرزندگی فرد می گردد. شاید از همین روست که گمان بد به دیگران به شدت مذمت و نکوهیده است، و به گفته قرآن برخی از گمان ها به دیگران سوء و ناروایند.
امام صادق(علیه السلام) مثبت اندیشی نسبت به دیگران را به عنوان حق آن ها برمی شمارد:
«ساده ترین حقوق آن است که آنچه برای خود می پسندی یا ناپسند می داری برای برادر دینی ات نیز چنین باشی»[۷]
با نگاهی به مجموعه عظیم روایات مربوط به حقوق و حرمت برادران دینی و حتی تأکید بر حفظ حقوق غیرمسلمانان، به دست می آید که ما هم در پندار و هم کردار نسبت به دیگران موظف به مثبت اندیشی و خوش رفتاری هستیم.
۲ – تفریحات سالم
تفریحات سالم اعم از استفاده از فضاهای طبیعی و تفریحی مناسب، ارتباط با دوستان و اقوام، ورزش کردن و حتی مطالعه کتاب های رمان و طنز و مواردی از این دست است. که هر کدام از این ها می تواند موجب تفرج روحی افراد را فراهم کند.
حدیث معروفی از امام کاظم(علیه السلام) وارد شده است که فرمودند:
«کوشش کنید اوقات روز خود را به چهار بخش تقسیم کنید: بخشی برای عبادت و مناجات با خدا، بخشی برای تأمین معاش زندگی، بخشی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و بخشی برای تفریحات و لذت های حلال»[۸]
این لذت ها، زمینه ساز توانمندی در دیگر بخش های زندگی می شود و این نکته مهم نشان دهنده نشاط در زندگی است.
۳ – معنویت
تأثیر معنویت و عبادت بر آرامش روح و روان انسان امروزه از نظر علمی نیز یک اصل پذیرفته و اثبات شده است. پژوهش های روان‌شناسان غربی نیز نشان می دهد که افراد معتقد به خدا، جهان آخرت و تعالیم ادیان، شادتر و برای زندگی پر انگیزه‌ترند. همچنین تحقیقی که در سال ۱۹۹۸ در آمریکا انجام شد نشان داد که ۴۷درصد از مردم این کشور معتقد بودند معنویت مهم ترین عامل شادی آن ها است.[۹]
نماز در جایگاه برترین ذکر خدا بهتر از هر چیزی می تواند به آرامش روح کمک کند و نشاط معناداری به آن ببخشد. همان گونه که دوری از یاد خدا می تواند موجب سر در گمی و روان پریشی گردد.
در یک تقسیم بندی انسان ها دو دسته اند: یا غافل از یاد خدایند که زندگی سراسر اضطراب و دلهره ای دارند؛
«مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنکً»[۱۰]
و یا این که همواره به یاد خدایند که موجب آرامش نفس آن هاست؛
«أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[۱۱]
و آن که مصداق نفس آرام و مطمئنه شد به مقام رضای الهی و درجه بندگان خاص و بهشت ویژه الهی دست می یابد.
و از این جا اشاره می کنیم به قسمت دوم سؤال، که اگر خواندن نماز شب باعث کسالت در طول روز جهت انجام فعالیت های علمی و درسی باشد سزاوار نیست، البته چه زیباست اگر بتوانید به گونه ای کارهای روزانه را برنامه ریزی کنید که نماز شب را با آن همه ارزش و سفارش ازدست ندهید، و آن را موجب نشاط در طول روز قرار دهید.
در پایان یاد آوری دو نکته لازم به نظر می رسد:
نکته اول این که متأسفانه برخی از واژه ها چون در طول تاریخ در موارد نامناسب به کار رفته اند، بار معنایی مثبت آن ها کم رنگ و بیشتر از زاویه منفی به آن ها نگریسته شده که یکی از آن ها واژه نشاط و شادابی است، که گاه باشنیدن این کلمه به ذهن خطور می کند که شادی یعنی مجلس عیش و نوش و برنامه های لهو ولعب، اگر چنین بود نباید در ادبیات دینی بر این امر این همه تأکید می شد. اعتدال در غم و شادی و تمام ابعاد زندگی و عدم افراط و تفریط در آن ها، چیزی است که هم در سیره و سنت اولیای دین مشاهده می شود و هم در قرآن و سخن معصومین(علیهم السلام) وارد شده است.
نکته دوم آن که امروزه در مکاتب و عرفان های نوظهور، شادی و شادمانی، با تفسیر های خاصی که از آن ارائه می شود، یکی از تکنیک های اصلی جهت جذب جوانان شده است، تا جایی که آن را یکی از اهداف اصلی زندگی به جای تقرب به خدا می دانند و از این طریق با توجه به شرایط خاص و اقتضائات جوانی آن را زمینه جذب جوان ها قرار می دهند که باید به هوش بود.
این هشدار را با تأییدی از مولوی به پایان می بریم:
شادی بی غم در این بازار نیست گنج بی مار وگل بی خار نیست
این که گفته می شود یک ساعت تفکر بهتر از هفتاد سال عبادت است چه نوع تفکری است؟! گاهی فکرها بیشتر سردرگمی می آورد؟! و حتی گاهی فکر گناه به ذهنم می رسد!
فکر و اندیشه به عنوان مهم ترین جنبه وجودی بشریت و امتیاز انسان بر سایر موجودات است. از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و دیگر معصومین(علیهم السلام) نکات ظریف و متعددی درباره اصل تفکر و تدبر آمده است.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«بنیاد و اساس آدمی خرد اوست»[۱۲]
امام علی(علیه السلام) نیز فرمودند:
«هیچ دانشی مانند تفکر نیست».[۱۳]
«اندیشه، آئینه ای بی زنگار است».[۱۴]
«و خداوند چیزی ارزشمندتر از عقل (که منشأ فکر و خرد است) در میان بندگان تقسیم نکرد».[۱۵]
اما این که انواع فکر و تدبر چیست وچه تفاوت هایی با هم دارند؟ تبیین و تفکیک آن ها، دقت نظر دین در این حوزه را به ما نشان می دهد.
بنابر آنچه از منابع وحیانی و روایی و همچنین منابع عقلی و فلسفی دانشمندان اسلامی به دست می آید، سه نوع اندیشه و کارکرد برای عقل به چشم می خورد:
۱ – اندیشه و کارکرد نظری
آن جنبه از عقل است که به کشف واقعیت ها و هست و نیست ها مانند: خداشناسی، هستی شناسی و انسان شناسی می پردازد.
امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید:
«بندگان به سبب عقل، خداوند خویش را می شناسند و می فهمند که خود آفریده هستند».[۱۶]
امام علی(علیه السلام) می فرماید:
«با خردها شناخت خدا پایدار می گردد».[۱۷]
امام رضا(علیه السلام) نیز در مقام مقایسه فرمودند:
«عبادت به فراوانی نماز و روزه نیست عبادت واقعی تفکر در امر الهی عز و جل است».[۱۸]
۲ – اندیشه و کارکرد عملی
شناخت باید ها و نباید ها مانند تشخیص فضائل و رذائل اخلاقی و عمل به دستورات الهی است.
امام صادق(علیه السلام) درباره این جنبه عقل می فرماید:
«عقل آن است که عمل نیکو را از عمل ناپسند و زشت باز می شناسند».[۱۹]
۳ – اندیشه و کارکرد ابزاری
وسیله ای برای سامان دادن به زندگی دنیوی مانند مدیریت سازمانی، برنامه ریزی درست و تشخیص سود و زیان در زندگی است.
در این حوزه اخیر که مربوط به مسائل زندگی است، در روایات ما تأکید زیادی بر به کار انداختن فکر و اندیشه جهت فهم درست امور و آینده نگری نسبت به سرانجام کار ها شده است.
امام صادق(علیه السلام) نقل می کند:
«شخصی نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و عرض کرد ای رسول خدا توصیه و سفارشی به من کن. آن حضرت سه بار پرسید اگر سفارشی کنم انجام می دهی؟ آن شخص در هر سه بار جواب داد آری ای رسول خدا. حضرت فرمود: به تو سفارش می کنم هرگاه خواستی کاری انجام دهی درباره سرانجام آن تدبر کن، اگر مایه رشد و هدایت بود انجام بده و اگر مایه گمراهی بود از آن بپرهیز».[۲۰]
امام صادق(علیه السلام) نیز در این باره فرمودند:
«یکی از چیز هایی که فرد را از رسیدن به جایگ های عالی بازمی دارد، کم تدبیری است».[۲۱]
از این احادیث می توان به عنوان احادیث مدیریت فکر و زندگی یاد کرد.
درباره مسائل معنوی و امور عبادی که امروزه گاه افراط و تفریط هایی در آن ها صورت می گیرد نیز به صورت خاص باید تأکید کرد، ملاک اصلی در ارزش و کمال آن ها، تدبر و توجه است.
حضرت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«دو رکعت نماز کوتاه با تدبر، از نماز در تمام شب بهتر است»[۲۲]
و امام علی(علیه السلام) می فرمایند:
«برترین عبادت اندیشیدن درباره خدا و قدرت اوست».[۲۳]
و در حدیث دیگری تأکید می کنند:
«آگاه باشید عبادتی که در آن تفکر نباشد سودی ندارد».[۲۴]
به نظر می رسد با بیانات پیش گفته و طرح نگاه دین به مسئله تعقل و تدبر، به خوبی روشن می شود که چرا در اسلام یک ساعت تفکر بهتر از هفتاد سال عبادت است، زیرا هفتاد سال عبادت بدون اندیشه و خرد بیشتر یک عادت شده شباهت دارد و هیچ گونه ارتقا و کمالی را برای شخص در بر ندارد.
ازاین رو بنابر روایتی در اصول کافی، برای عابد زاهدی که سالیان سال با عزلت گزینی در بیابان به عبادت می پرداخت، خداوند وقتی جایگاه نازل او را در بهشت به موسی نمایاند، موسی تعجب کرد خداوند نشان داد که این به خاطر عقل کوتاه اوست.[۲۵]
پس درجات الهی به عبادت با معرفت تعلق می گیرد نه تنها رکوع و سجده های طولانی مدت، همان طور که بهترین کار در شب های قدر که از هزار ماه (که بالای هشتاد سال می شود) برتر است، تفکر و تدبر و مطالعه است.
بنابراین باید همیشه سعی داشته باشیم که اهل فکر کردن باشیم و سعی کنیم فکر خوب و سازنده داشته باشیم و بدانیم فکر خوب اگر به نتیجه نیز نیانجامد نزد خداوند متعال اجر و ثواب دارد. اما قطعاً افکار بیهوده و گناه تأثیری وضعی و طبیعی خود را در روح و روان انسان به جای می گذارند.
امام علی(علیه السلام) در این باره فرمودند:
«کسی که زیاد درباره گناهان فکر کند، او را به گناه سوق می دهد».[۲۶]
ازاین رو امروزه یکی از سفارش های جدی به جوانان به خصوص در دوران مجردی و بحران جوانی این است که زیاد خود را در فضای تنهایی و افکار نامناسب قرار ندهند که آثار مخربی به جای خواهد گذاشت که حداقل اثر آن برای افرادی که عفیف هستند و دست به ارتکاب گناه نمی زنند کم فروغ شدن نشاط و شادابی و افسردگی و پریشانی مزمن است.
پی نوشت ها
[۱] – رودکی.
[۲] – یونس، آیه ۵۸٫
[۳] – بحرانى، تحف العقول، ص ۴۹
[۴] – آمدى، غررالحکم، ح ۲۰۲۳
[۵] – بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۱۲
[۶] – کلینى، اصول کافى، ج ۲، ص ۶۶۳٫
[۷] – فیض کاشانی، محجه البیضاء، ج ۳، ص ۳۵۴٫
[۸] – حرانی، تحف العقول، ص۴۰۹٫
[۹] – زارعی متین و حق گویان، شادی و نشاط در محیط کار و زندگی، ص۶۱، به نقل از دیگر منابع.
[۱۰] – طه، آیه ۱۲۴٫
[۱۱] – رعد، آیه ۲۸٫
[۱۲] – کلینی، کافی، ج۸، ص۱۸۱، نیشابوری، روضه الواعظین، ص۸٫
[۱۳] – نهج البلاغه، حکمت ۱۱۳٫
[۱۴] – همان، حکمت ۵ و ۳۶۵٫
[۱۵] – کلینی، کافی، ج ۱، کتاب العقل و الجهل.
[۱۶] – همان، ص۲۹٫
[۱۷] – تحف العقول، ص۶۲
[۱۸] – کافی، ج۲، ص۵۵٫
[۱۹] – همان، ج۱، ص۲۹٫
[۲۰] – همان، ج ۸، ص ۱۵۰٫
[۲۱] – تحف العقول، ص ۳۱۵٫
[۲۲] – طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۳۰۰٫
[۲۳] – کافی، ج۲، ص۵۵٫
[۲۴] – همان، ج۱، ص۳۶٫
[۲۵] – همان، ج۱، کتاب العقل و الجهل.
[۲۶] – محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج ۳ ص ۲۴۶۵٫
پاسخ دهید