خداوند در سوره رعد می  فرماید: «لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَمِنْ خَلْفِهِ یحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ»؛ بنا بر این آیه برای هرکس محافظانی است که از او محافظت می  کنند. سؤال این  که پس این اتفاقات و حوادثی که برای بشر رخ میدهد و حتی ممکن است منجر به مرگش بشود چگونه توجیه می  شود؟ اگر بگویید او خودش مقصر بوده و مثلاً با بی احتیاطی رانندگی کرده و تصادف کرده؛ می  گویم اگر احتیاط کند و تصادف نکند هم باز خودش عامل مهم بوده و فرشتگان نقشی نداشتند؟ پس مقصود آیه شریفه چیست؟

پاسخ اجمالی

خداوند در قرآن می  فرماید: «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ …».[۱] برای این آیه شریفه دو تفسیر بیان شده است:
۱ – برای انسان  ها، فرشتگانی قرار داده شده که آنان را از بلایا و اتفاقات ناگوار، دور نگه داشته و از ایشان مراقبت می  کنند.[۲] البته این مراقبت، محدود است که توضیح آن خواهد آمد. روایتی نیز از امام باقر(ع) در ذیل آیه وجود دارد که همین معنا را می  رساند: «آنها به فرمان و امر خدا، انسان را از افتادن در چاه یا فرو ریختن دیوار یا پیش آمدن چیزى محافظت می  کنند تا زمانی که مقدّرات حتمی بر او وارد شود که در این هنگام از او دست برداشته و به دست تقدیر می  سپارند و آنان دو فرشته نگهبان شب و دو فرشته نگهبان روزند که به نوبت دنبال یکدیگر می  آیند».[۳]
۲ – منظور آیه همان فرشتگانی است که اعمال انسان را ثبت می  کنند.[۴] بر این معنا نیز روایتی وجود دارد:   «و به فرمان خداوند، از او محافظت می  کنند و اعمال و سخنان و کلمات و نگاه  هاى او را ثبت می  نمایند. مکان  هایى که او را در خود جاى می  دهند، شاهدان پروردگار اویند که به سود یا زیان وى، گواهى خواهند داد».[۵]
بر اساس معنای اول که ظاهر آیه نیز بر آن دلالت دارد، این پرسش پیش می  آید که چگونه فرشتگان مراقب انسان  ها هستند، در حالی  که بلایا و مشکلات بسیاری،   انسان  ها را دربرگرفته است. برای پاسخ به این پرسش باید گفت؛ بدون تردید ما انسان  ها در زندگى خود در معرض آفات و بلاهاى زیادى هستیم، حوادثى از درون و برون، انواع بیماری  ها، میکروب  ها، انواع حادثه  ها و خطراتى که از زمین و آسمان می  جوشد، انسان را احاطه کرده  اند، مخصوصاً هنگام کودکى که آگاهى انسان از اوضاع اطراف خود بسیار ناچیز است و هیچ  گونه تجربه  اى ندارد، در هر گامى خطرى در کمین او نشسته، و گاه انسان تعجب می  کند که کودک چگونه از لابلاى این  همه حوادث جان به سلامت می  برد و بزرگ می  شود. اگر به راستى در این مسائل بیندیشیم احساس می  کنیم که نیروى محافظى هست که ما را در برابر حوادث حفظ می  کند و همچون سپرى از پیش رو و پشت سر نگهدار ما است.[۶]
همچنین باید توجه داشت که فرشتگان از مقدّرات حتمی جلوگیری نمی  کنند، بلکه تنها انسان را از حوادثى که به فرمان خدا قطعیت نیافته حفظ می  کنند. بنابر این، وقایعی که اتفاق آنها را می  بینیم، مقدّرات حتمی می  باشند که البته بسیاری از آنها در نتیجه افعال خود انسان  ها است؛ چنان  که در روایتی از امام صادق(ع) می  خوانیم: «هیچ بنده  اى نیست مگر این  که دو فرشته با او هستند و او را محافظت می  کنند، اما هنگامى که فرمان قطعى خداوند فرا رسد، او را تسلیم حوادث می  کنند»[۷] و می  دانیم که از قضا و قدر خداوند، راه گریزی وجود ندارد: «و هنگامى که خدا نسبت به ملتى آسیب و گزند بخواهد [براى آن آسیب و گزند] هیچ راه بازگشتى نیست؛ زیرا براى آنان جز خدا هیچ یاورى نخواهد بود».[۸]
همچنین قطعی است که انسان برای زندگی و حفظ از خطرات به کمک فرشتگان دل نبندد بلکه باید تمام ابزار مادی و معنوی را برای نجات استفاده کند؛ لذا در ادامه آیه می  خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ».[۹]
بنابر این می  توان این  گونه نتیجه گرفت که در این عالم مادی، بسیاری از وقایع هستند که انسان با لطف و عنایت الهی و با کمک دو فرشته، از آنها خلاصی می  یابد؛ گاهی این افعال به وسیله اعمال خود انسان است؛ برای نمونه در رانندگی خطایی می  کند اما با لطف الهی از خطر در کمین نشسته رهایی می  یابد و همچنین گاه دیگران خطا و اشتباهی را انجام می  دهند که به صورت عادی مشکل و بلایی را برای انسان فراهم می  آورد، اما او با لطف الهی رهایی یافته و از خطر آن نجات می  یابد، حال چه از این نجات اطلاع پیدا کند و چه بدون اطلاع باشد؛ این الطاف الهی به وسیله همین فرشتگان مذکور در آیه می  باشد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. رعد، ۱۱٫ «براى انسان از پیش  رو و پشت سر، مأمورانى است که همواره او را به فرمان خدا [از آسیب  ها و گزندها] حفظ می  کنند».

[۲]. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، شمس الدین، محمد حسین، ج ۴، ص ۳۷۵، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول، ۱۴۱۹ق؛ فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج ۳، ص ۶۰، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق؛ بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق؛ شحاته، عبدالله محمود، ج ۲، ص ۳۶۹، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.

[۳]. «أَبِی جَعْفَرٍ(ع)‏ فِی قَوْلِهِ‏ لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ- یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ‏ یَقُولُ بِأَمْرِ اللَّهِ مِنْ أَنْ یَقَعَ فِی رَکِیٍّ- أَوْ یَقَعَ عَلَیْهِ حَائِطٌ- أَوْ یُصِیبُهُ شَیْ‏ءٌ حَتَّى إِذَا جَاءَ الْقَدَرُ- خَلَّوْا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ یَدْفَعُونَهُ إِلَى الْمَقَادِیرِ- وَ هُمَا مَلَکَانِ یَحْفَظَانِهِ بِاللَّیْلِ وَ مَلَکَانِ بِالنَّهَارِ یَتَعَاقَبَانِه‏»؛ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج ۱، ص ۳۶۰، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۶۷، ص ۱۵۵، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

[۴]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: بلاغی‏، محمد جواد، ج ۶، ص ۴۳۱، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق: مرعشلی‏، محمد عبد الرحمن، ج ۳، ص ۱۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

[۵]. «یَحْفَظُونَ‏ عَلَیْهِ مَا یَکُونُ مِنْهُ: مِنْ أَعْمَالِهِ، وَ أَقْوَالِهِ، وَ أَلْفَاظِهِ، وَ أَلْحَاظِهِ، فَالْبِقَاعُ الَّتِی تَشْتَمِلُ عَلَیْهِ شُهُودُ رَبِّهِ لَهُ أَوْ عَلَیْه‏»؛ التفسیر المنسوب الی الامام العسکری، ص ۶۵۴، قم، مدرسه امام مهدی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

[۶]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۰، ص ۱۴۳، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۷]. «ما من عبد الا و معه ملکان یحفظانه فاذا جاء الامر من عند اللَّه خلیا بینه و بین امر اللَّه»؛ عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج ۲، ص ۲۰۵، تهران،   المطبعه العلمیه، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.

[۸]. رعد، ۱۱٫ « وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ».

[۹]. رعد، ۱۱٫ «یقیناً خدا سرنوشت هیچ ملتى را [به سوى بلا، نکبت، شکست و شقاوت‏] تغییر نمی  دهد تا آن  که آنان آنچه را [از صفات خوب و رفتار شایسته و پسندیده‏] در وجودشان قرار دارد به زشتی  ها و گناه تغییر دهند».