چرا سوره فاتحه (حمد) به «سبع مثانی» نام‌گذاری شد و مقصود از آن چیست؟

پاسخ اجمالی

با مراجعه به تفاسیر و منابع روایی مشاهده می‌شود که در این‌باره – این‌که مقصود از «سبع مثانی» و «قرآن عظیم» چیست؟ – نظریات متفاوتی وجود دارد:
برخی برآنند که منظور قرآن و آیات آن است.
عده‌ای معتقدند که منظور از «سبع مثانی» سوره حمد است؛ چرا که این سوره دوبار بر پیامبر(ص) نازل شد.
بعضی هم گفته‌اند سبع مثانی سوره‌های طولانی اوایل قرآن است. دلیلش آن است که در این سوره‌ها، اخبار، حوادث و عبرت‌های تاریخی، مکرر بیان شده است.
اما حقیقت آن است، اخبار رسیده از طریق شیعه و سنی تأکید می‌کند که سبع مثانی همان سوره حمد است و علتش آن است که در دو رکعت نماز دو بار قرائت می‌شود.

پاسخ تفصیلی

با مراجعه به تفاسیر و روایات مشاهده می‌شود که درباره «سبع مثانی» اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی برآنند که منظور از آن خود قرآن و آیات آن است. نیز گفته شده؛ منظور سوره حمد است، یا از آن جهت که دو بار نازل شده و یا از آن حیث که در نماز دوبار قرائت می‌شود. عده‌ای هم گفته‌اند مراد از سبع مثانی سوره‌های طولانی اول قرآن است. وجه نام‌گذاری آن به جهت تکرار اخبار و عبرت‌های تاریخی است.[۱]
ولی حق آن است که روایات فراوانی از طریق شیعه و اهل سنت، از پیامبر(ص)، امام علی(ع) و امام صادق(ع) وجود دارد که منظور از سبع مثانی سوره فاتحه است. این سوره؛ علاوه بر سبع مثانی به نام‌های دیگری؛ نظیر «أم الکتاب»، «أم القرآن»، «قرآن عظیم»، «شافیه»، «وافیه»، «رقیه»،‌ «کنز» و «اساس» هم معروف است.[۲]خدای متعال می‌فرماید: «ما سبع مثانی و قرآن عظیم را به تو دادیم».[۳]
از امام صادق(ع) نقل شده است: «همانا [سوره حمد] به مثانی نامیده شده؛‌ چون که دوبار در دو رکعت قرائت می‌شود».[۴]
سعید بن جبیر می‌گوید: از ابن عباس درباره «سبع مثانی» سؤال کردم وی در جواب گفت: «سبع مثانی “أمّ القرآن” است. مراد از سبع، هفت آیه در [سوره حمد] است و معنای مثانی تکرار سوره حمد در هر رکعت است و این هم مختص همین سوره است، نه سوره‌های دیگر قرآن».[۵]
صاحب «تفسیر کاشف» احتمال دیگری بر این مسئله اضافه کرده و گفته است: یا از آن جهت است که در این سوره، بین ذکر ربوبیت و عبودیت جمع شده است.[۶]
علامه طباطبائی در «تفسیر المیزان» به مسئله مهمی در این موضوع اشاره کرده و می‌گوید: «سبع مثانی» یکی از اسمای سوره حمد است. بنابر آنچه را که در بسیاری از روایات از پیامبر(ص) و ائمه(ع) نقل شده، سبع مثانی به سوره حمد تفسیر شده است. پس وجهی برای سخن آنان که گفته‌اند: سبع مثانی هفت سوره طولانی اوایل قرآن است، یا هفت سوره‌ای است که با «حا، میم» شروع می‌شود و یا هفت کتابی است که بر پیامبران نازل شده است،‌ نمی‌ماند؛ چرا که دلیل از قرآن و روایات بر این گفته‌ها وجود ندارد.[۷] وی در عین حال می‌گوید: کلمه مثانی صفت تمام قرآن است و خود به خود شامل سوره فاتحه هم می‌شود.
در این‌که منظور از «من المثانی» چیست؟ آیا «من» برای تبعیض است،‌ یا برای تبیین، همچنین در کیفیت اشتقاق واژه «مثانی» و علت نام‌گذاری آن، میان مفسران اختلاف زیادی وجود دارد.
آنچه سزاوار است گفته شود -و خدا داناتر است- این است که حرف «من» براى تبعیض است؛ زیرا خداى سبحان در جاى دیگر، همه آیات قرآنى را به مثانى خوانده و فرموده است: «کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم‏».[۸] و آیات سوره حمد از جمله آن است. پس سوره حمد بعضی از مثانی است، نه تمام آن.[۹]
صاحب تفسیر «من وحی القرآن» علاوه بر وجوه ذکر شده در تسمیه سوره حمد به سبع مثانی، وجه دیگری ذکر کرده و می‌گوید: سوره حمد را از آن جهت سبع مثانی می‌گویند که معانی آن در آیات قرآن تکرار شده است.[۱۰]
صاحب تفسیر نمونه در تفسیر آیه «و لقد آتیناک سبعاً من المثانی و القرآن العظیم»، می‌گوید: چنان‌که معلوم است، سبع همان عدد هفت است و مثانی عدد ۲ است. بدین جهت؛ اکثر مفسران گفته‌اند سبع من المثانی کنایه از سوره حمد است و روایات هم به همین معنا اشاره دارند.
فلسفه‌اش این است که از هفت آیه تشکیل شده است و به جهت اهمیت و عظمت مطالبش دوبار بر پیامبر(ص) نازل شده است. یا این‌که مرکب از  دو قسمت است؛ نصف این سوره حمد و ثنای خدای متعال و نصف دیگرش دعا و عبادت است.[۱۱] و یا به خاطر این است که در هر نماز دو مرتبه قرائت می‌شود.
برخی از مفسران احتمال داده‌اند؛ سبع اشاره به هفت سوره طولانی ابتدای قرآن است و مثانی کنایه از خود قرآن است؛ چرا که قرآن دوبار بر پیامبر گرامی اسلام(ص) نازل شد؛ یک‌بار به صورت کامل و دفعی و بار دیگر به صورت تدریجی برحسب حوادث و احتیاجات زمان نازل شده است. بنابراین، معنای سبع المثانی هفت سوره از سوره‌های مهم قرآن است. دلیل این گروه آیه ۲۳ سوره زمر است که در آن خداوند می‌فرماید: «خدا قرآن را فرستاد که بهترین حدیث است. کتابی است که آیاتش در کمال فصاحت [و اعجاز] با هم متشابه است؛ یعنی دو مرتبه بر پیامبر(ص)‌ نازل شده است.
به نظر می‌رسد تفسیر اول به واقع نزدیک‌تر باشد. به‌ویژه این‌که؛ روایات اهل بیت(ع) اشعار دارد که سبع مثانی همان سوره حمد است.
راغب اصفهانی در کتاب مفردات می‌گوید: کلمه مثانی بر قرآن اطلاق شده است،‌ به جهت تکرار آیاتش. این تکرار همان چیزی است که آن‌را از دست‌بُرد تحریف حفط کرده و می‌کند. علاوه بر این؛ حقایق قرآن در هر دوره و زمانی به شکل جدید تجلی پیدا می‌کند، لذا سزاوار است که به مثانی توصیف شود.
به هر حال؛ ذکر عبارت «قرآن عظیم» بعد از ذکر سوره حمد، با توجه به این‌که سوره حمد جزو قرآن است،‌ دلیل دیگری است بر اهمیت و عظمت این سوره مبارکه. در ادبیات عرب و غیر عرب، فراوان «جزء» در مقابل «کل» ذکر می‌شود. این به جهت اهمیت آن «جزء» است.[۱۲]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، ص ۲۷۲.

[۲]. همان، ص ۵؛ اعراب القرآن و بیانه، ج ۱، ص ۵۱.

[۳]. حجر، ۸۷.

[۴]. آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۵۱.

[۵]. جصاص، احکام القرآن، ج ۱، ص ۲۸.

[۶]. تفسیر الکاشف، ج ۱، ص ۳۳.

[۷]. المیزان، ج ۱۲، ص ۱۹۱.

[۸]. زمر، ۲۳.

[۹]. المیزان، ج ۱۲، ص ۱۹۱.

[۱۰]. تفسیر من وحی القرآن، ج ۱۳، ص ۱۷۶.

[۱۱]. مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۷؛ نور الثقلین، ج ۳، ص ۲۸ – ۲۹.

[۱۲]. تفسیر نمونه، ج ۸، ص ۱۰۹.