معنای «غلو» در لغت زیاده روی، اغراق، افراط، گزافه گویی است. اما باید توجه داشت که غلو گاهی برآمده از محبت شدید است و گاهی برخاسته از کینه و نفرت عمیق است که در هر دو مورد جریان فرهنگی اجتماعی خاصی را پدید آورده و موجب دوری از حقیقت می شود.

در تاریخ اسلام شاید شکل گیری جریان غلوکنندگان (غالیان) از دهه های نخست صدر اسلام رخ نمایی کرده باشد و مقابله امام علی(علیه السلام) با آنان نشانگر آن است که امامان معصوم(علیهم السلام) از همان آغاز با این جریان نادرست و باطل مبارزه کرده اند.

متأسفانه در سال های اخیر مشاهده می شود برخی افراد در مقام مداحی و ثناخوانی خود را علی اللهی، حسین اللهی و… معرفی می کنند و در مجالس و محافل عمومی این شعارها را به صورت رسمی و علنی مطرح می سازند و انگیزه اصلی آنان، تحریک احساسات، اشک گرفتن از مردم و امثال آن است و گمان می کنند که این کار خدمت به اهل بیت عصمت و طهارت است. این افراد باید توجه داشته باشند که این کارها؛

اولاً، بهانه به دست دشمنان و مغرضان می دهد و زمینه سوء استفاده آنها می شود و در نتیجه نه تنها خدمت به اهل بیت نیست بلکه خیانت به آن پیشوایان و خیانت به مردم و مذهب آنان است.

ثانیاً، این قبیل کارها اساساً با شیوه و مرام اهل بیت در تضاد است.[۱]

از امام سجاد روایت شده است که فرمودند:

«أَحِبُّونا حُبَّ الاْسْلامِ فَوَاللّهِ ما زالَ بِنا ما تَقُولُونَ حَتّی بَغَّضْتُمُونا إلَی النّاسِ»؛[۲] «ما را آن چنان دوست بدارید که اسلام گفته است. سوگند به خدا! پیوسته چیزهایی را در مورد ما می‏ گویید که در نتیجه آن، دشمنی مردم را متوجه ما می‏ سازید.»

خلفای اموی و عباسی از یک سو، برای ایجاد اختلاف در میان شیعه و از سوی دیگر، برای بدبین کردن توده ها به مذهب اهل بیت(علیهم السلام)، به باورهای غلات و پراکنده کردن خرافات در میان شیعه دامن می‏ زدند و این خود، کار ائمه اطهار(علیهم السلام) را در مبارزه با غلات دشوارتر می‏ ساخت. دوره امام هادی(علیه السلام) نیز یکی از مشکلات اعتقادی و فرهنگی جامعه اسلامی، غالیان کج اندیش بودند که از سوی خلفای عباسی حمایت می‏ شدند.

برخی از سران این فرقه ضاله و مضله در عصر امام هادی(علیه السلام) عبارت بودند از: «علی بن حسکه قمی»؛ «فارس بن حاتم»؛ «حسن بن محمد مشهور به ابن بابا قمی»؛ «قاسم یقطینی یا قاسم بن یقطین» و «محمد بن نصیر نمیری یا فهری[۳] که هر کدام از این افراد، به گونه ای در تشریعات این گروه سهیم بودند.

به عنوان نمونه:

علی بن حسکه قمی، امام هادی(علیه السلام) را پروردگار جهانیان می‏ دانست و خود را از سوی ایشان پیامبر هدایت انسان ها معرفی کرده بود. او تمامی واجبات و فروع دینی، مانند زکات، حج، روزه و… را به شدت زیر سؤال برد.

محمدبن نصیر نمیری، بر بدعت های علی بن حسکه، جواز ازدواج با محارم (مادر، خواهر، دختر)، حلّیت لواط و اعتقاد به تناسخ را افزود.[۴]

امام با موضعی صریح و جدی، ضمن برائت و دوری جستن از آنان، حتی دستور قتل یکی از آنان را صادر کرد. ایشان برای نمایاندن چهره کریه آنان، در پاسخ شیعیانی که از عقاید منحرف علی بن حسکه پرسیده بودند، چنین نگاشت:

«ابن حسکه – که نفرین خدا بر او باد – دروغ گویی بیش نیست و من او را در شمار دوستان و شیعیان خود نمی پندارم. خدا او را لعنت کند. به خدا سوگند، پروردگار جهانیان، محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) و پیامبران پیشین او را مگر به آیین یکتا پرستی و دستور به بر پا داشتن نماز و پرداخت زکات و انجام حج و دوستی و ولایت بر خلق نفرستاد. او نیز مردم را جز به سوی پرستش خداوند دعوت نکرده است. ما جانشینان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و بندگان خدا هستیم که هرگز به او شرک نخواهیم ورزید. اگر اطاعتش کنیم، رحمت او شامل حالمان شده و اگر از فرمان او سرپیچی کنیم، گرفتار عذاب دردناک او خواهیم شد. ما نمی توانیم برای خدا نشانه ای بیاوریم، ولی خدا برای ما و همه آفریدگانش، نشانه و دلیل فرو فرستاده است. من از کسی که چنین سخنانی می‏ گوید، بیزاری می‏ جویم و از چنین گفته هایی به خدا پناه می‏ برم. شما نیز از آنان برائت و بیزاری جویید و آنان را در فشار قرار دهید.» در ادامه، امام، دستور قتل آنان را صادر می‏ کند.[۵]

گفتنی است امام به قتل فارس بن حاتم که از سران غلات بود نیز فرمان داد.[۶] که بعد از صدور این فرمان یکی از شیعیان امام، حکم امام را اجرا و او را به قتل رساند.

یکی دیگر از افراد منحرف و فرصت طلب و بیمار دلی از غالیان محمدبن نصیر نمیری است وی ادعا می‏ کرد پیامبر خدا است و علی بن محمد الهادی او را به رسالت فرستاده است و از سویی دیگر او معتقد به تناسخ بود و ازدواج با محارم را روا می‏ شمرد. پس از درگذشت محمد بن نصیر، پیروان او که به نصیریه مشهور بودند، به چند گروه تقسیم شدند و ابوالعباس طبرانی و ابوعبدالله کندی مشهور به شاه رئیس، از سردمداران غلات آن دوره بودند.[۷]

علی بن حسکه و عده دیگر از غالیان در میان مردم این عقیده را منتشر می‏ کردند که هر چیزی، ظاهری و باطنی دارد و به ظواهر آیات قرآن نباید اعتنا کرد و اصل، باطن آن است و شناخت باطن آیات هم از فهم مردم بیرون است. آنان باطن آیات را به دلخواه خود چنان تفسیر می‏ کردند که مروّج اباحی گری بود و راه را بر عشرت جویان و عافیت طلبان هموار می‏ کرد. امام هادی(علیه السلام) و شاگردان واقعی او برای مقابله با این جریان خطرناک، با همه وجود تلاش می‏ کردند و با تبیین درست آموزه های توحیدی، شبهات را از ذهن شیعیان می‏ زدودند. آن حضرت می‏ فرمود: ائمه بندگان خداوند و مرگ و زندگی و روزی آنان به دست خداوند است و آنان هم مانند مردم دیگر مکلف اند که نماز و روزه به جای آورند. اگر کسی قائل به ربوبیت ائمه گردد، غالی و مشرک است و باید اصلاح گردد، وگرنه از جامعه اسلامی طرد شود.

گروهی از شیعیان به امام هادی(علیه السلام) نوشتند: «برخی افراد سخنانی می‏ گویند و روایت هایی را به شما و پدرانتان نسبت می‏ دهند که دل ها از شنیدن آن منزجر می‏ شود؛ ولی چون این احادیث را به پدرانتان نسبت می‏ دهند، نمی توانیم آنها را ردّ کنیم و از طرف دیگر نمی توانیم آنها را بپذیریم. این افراد می‏ گویند مراد از نماز در آیه «إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ»[۸] یک فرد معین است، نه رکوع و سجود و نیز مقصود از زکات، دادن درهم و دینار نیست. این کسان، برخی از واجبات و سنن و گناهان را به همین رویه تأویل می‏ کنند. اگر مصلحت می‏ دانید، امر را بر ما روشن کنید و بر پیروانتان منت نهاده، آنها را از گرداب هلاکت (تأویل) رهایی بخشید، و کسانی که چنین سخنانی می‏ گویند، ادعا می‏ کنند که پیروان شمایند. علی بن حسکه و قاسم یقطین از همین افرادند. وظیفه ما در برابر سخنان آنان چیست؟» امام فرمود: «این تأویلات از دین ما نیست. از آن دوری جویید»[۹]

قرائن نشان می‏ دهد یکی از انگیزه های غلات در پراکنده کردن سخنان غلوآمیز درباره خود ائمه، دنیاطلبی بود. آنان خود را باب و واسطه امام هادی(علیه السلام) معرفی می‏ کردند و به ائمه نسبت های غلوآمیز می‏ دادند و سپس با فریب دادن افراد ساده لوح و زودباور، از آنان هدایایی دریافت می‏ کردند.

یکی از افرادی که از صراط مستقیم امامت منحرف شده و راه غلو در اعتقادات را پیموده، فارس بن حاتم قزوینی است.

این نکته قابل تذکر است که وکالت امام، دلیلی بر آن نیست که فرد دچار اشتباه و گمراهی نشود و اگر کسی برهه ای از عمر خویش را به علت رفتار و باورهای درست در کنار امام(علیه السلام) حضور داشته است دلیلی نیست که او تا پایان عمر در راه حق و حقیقت و تبیین درست دین گام بردارد.

وی مدتی وکیل امام بود و مردم پرسش های دینی خود را توسط او از امام می‏ پرسیدند و سهم امام را از طریق او برای امام می‏ فرستادند. بعدها فارس، گمراه شد و به خداوند و ائمه نسبت های ناروا و شرک آمیز می‏ داد و ساده لوحان را می‏ فریفت. امام هادی(علیه السلام) او را از مسئولیت خود بر کنار کرد و به افراد گوناگون سفارش می‏ فرمود سخنان دروغ او را نپذیرند و از او دوری کنند و او را سبک شمرند. ولی فتنه گری هایی فارس به پایان نرسید و او همچنان به گمراه گری مشغول بود. گفته های فارس باعت شد تا میان مردم اختلاف افتد. امام با تأکید بیشتر، او را خیانت کار خواند و او را لعنت کرد و فرمود:

«او به نام ما، به خداوند نسبت های ناروا می‏ دهد. هر کس که او را از میان ببرد، جایگاه او بهشت خواهد بود».سرانجام یکی از دلیر مردان به نام جنید، فارس را به سزای فتنه اندازی های خود رساند.[۱۰]

محمد بن عیسی می‏ گوید: امام هادی(علیه السلام) نامه ای به من نوشت که شروع آن چنین بود:

«لَعَنَ اللّه ُ الْقاسِمَ الْیقْطینی وَلَعَنَ اللّه عَلِی بْنَ حَسْکَهِ الْقُمی، اِنَّ شَیطانا تَرائی لِلْقاسِمِ فَیوحی اِلَیهِ زُخْرُفَ الْقَولِ غُرُورا»؛[۱۱] خداوند قاسم یقطینی و علی بن حسکه قمی را لعنت کند! شیطانی در برابر قاسم نمایان می‏ گردد و با القای سخنان باطلِ به ظاهر آراسته او را می‏ فریبد.»

بنا بر آنچه گفته شد ائمه اطهار(علیهم السلام) از معرفی غلوآلود خود هیچ گاه استقبال نکردند و نیز هیچ وقت در مقابل ادعاهای غالیان سکوت نکردند بلکه در مقابل این سخنان ناروا قاطعانه و صریح مبارزه کردند.

پی نوشت ها

[۱] – جوادى آملى، ادب فناى مقربان، ج ۱، ص ۷۸،‌ اسراء، چاپ چهارم، ۱۳۸۵٫

[۲] – ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵ ص ۲۱۴٫

[۳] – باقر شریف القرشی، حیاه الامام الهادی، ص ۴۶۸٫

[۴] – همان، ص ۴۶٫

[۵] – حر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸ص ۵۵۵٫

[۶] – رجال کشی، ص ۵۱۸٫

[۷] – رجال کشی، ۵۲۱٫

[۸] – عنکبوت، آیه ۴۵٫

[۹] – رجال کشی، ۴۳۵٫

[۱۰] – همان، ص ۴۴۱٫

[۱۱] – همان، صص ۵۱۶-۵۱۸ .