این مقاله، به بررسى آیاتى مى پردازد که روایات متون حدیثى شیعه ى امامیّه، آنها را مربوط به امام مهدى۷میدانند. در این گفتار، ۵۴ آیه از قرآن و ۵۶ روایت از امامان معصوم:آمده، که نویسنده، آنها را در چهار بخش تقسیم کرده است: تفسیر ظاهر آیات، تأویل باطن آیات، تعیین مصداق، تمثّل و استشهاد.پیوست این گفتار، مرورى آمارى دارد بر این مقاله و دو مقالهى پیشین نگارنده که در شماره ۱۰ و ۱۱ فصلنامه ى سفینه منتشر شده است.
آیات مختصّ به متون امامیّه
- تفسیر ظاهر آیات
آیات اوّل و دوم
قالَ مُوسى لِقَومِهِ آسْتَعِینُوا بِاللهِ وَ اصْبِرُوا إنَّ الاْ رضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ آلعاقِبَهُ لِلْمـُتَّقینَ.[۱]
… و آلعاقِبَهُ لِلْمـُتَّقینَ.[۲]
روایات
یکم. العیّاشیّ: أبوخالد الکابُلىّ، عن أبىجعفر۷قالَ: وَجَدْنا فی کِتابِ عَلیٍّ۷:
(إنَّ الاْ رضَ لِلَّه… وَ العاقِبَهُ لِلمُتَّقینَ): وَ أ نَا وَ أهلُ بَیتِىَ الَّذینَ أوْرَثَنا اللهُ الأرضَ. وَ نَحنُ المُ تَّقونَ، وَ الأرضُ کُلُّها لَنا، فَمَنْ أحْیا أرضآ مِنَ المُسْلِمینَ فَعَمَرَها فَلْیُؤَدِّ خَراجَها إلَى الإمامِ مِنْ أهلِ بَیتِی، وَ لَهُ ما أکَلَ مِنها،… حَتّى یَظْهَرَ القائِمُ مِنْ أهلِ بَیتِی بِالسَّیفِ، فَیَحویها وَ یَمنَعُها وَ یُخرِجُهُم عَنها، کَما حَواها رَسُولُ اللهِ۶ وَ مَنَعَها؛ إلّا ما کانَ فی أیدی شِیعَتِنا فَإنَّهُ یُقاطِعُهُم، وَ یَتْرُک الأرضَ فی أیدِیهِم.[۳]
دوم. فضلبن شاذان: هِشامبن الحَکَم، عَن أبىعبدالله۷قالَ:
إنَّ دَولَتَنا آخِرُ الدُّوَلِ، وَ لَم یَبْقَ أهلُ بَیتٍ لَهُم دَولَهٌ إلّا حَکَموا قَبلَنا، لِئَلّا یَقُولُوا إذا رَأوْا سیرَتَنا: إذَا مَلَکْنا سِرْنا مِثلَ سِیرَهِ هؤلاءِ، وَ هُوَ قَولُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ (… وَ العاقِبَهُ لِلمُتَّقینَ).
آیه ى سوم
(لَهُمُ البُشْرَى فِی الحَیاهِ الدُّنیا وَ فِی الاْ خِرَهِ لاتَبدیلَ لِکَلِمات اللهِ ذلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظیمُ)[۴]
روایات
یکم. الکلینىّ: أبیعُبیدَه الحَذّاءِ، عَن الباقر۷قال:
… ثُمَّ جَزاهُم فَقالَ :(لَهُمُ البُشرى فِی الحیاهِ الدُّنیا وَ فِی الآخِرَه….) وَ الإمامُ یُبَشِّرُهُم بِقیامِ القائِمِ وَ بِظُهورِهِ، وَ قَتَلِ أعدائِهِم، وَ بِالنَّجاهِ فی الاْ خِرَهِ…[۵]
آیهى چهارم
قُل کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصوا فَسَتَعلَمونَ مَن أصحابُ الصِّراطِ السَّوِىِّ وَ مَنِ آهتَدى.[۶]
یکم. ابنماهیار: عیسَىبن داوود النَّجّار، عَن موسَىبنجعفر۸قال:
سَألتُ أبی۷عَن قَولِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ :(…. فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ اصحابُ الصِّراطِ السَّوِىِّ وَ مَنِ آهتَدى)، قالَ: «الصِّراطُ السَّوِىَّ»: هُوَ القائِمُ (وَ)[۷] اَلمَهدىُّ؛
«مَنِ آهتَدَى»: إلى طاعَتِهِ، وَ مِثْلُها فی کِتابِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ :(وَ إنّی لَغَفّارٌ لِمَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحآ ثُمَّ آهتَدى). قالَ: إلى وِلایَتِنا»[۸]
آیهى پنجم
أ فَرَأیْتَ إن مَتَّعناهُم سِنینَ * ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانوا یُوعَدونَ * مَا أغنى عَنهُم ما کانُوا یُمَتَّعونَ.)[۹]
روایات
یکم. الکلینىّ: علیّبن عیسَى القمّاط، عَن عَمِّهِ، عَن أبیعبدالله۷قال:
رَأى رَسولُ اللهِ۶فی مَنامِهِ بَنیأُمَیَّه یَصعُدونَ عَلى مِنبَرِهِ مِن بَعدِهِ، وَ یُضِلّونَ النّاسَ عَنِ الصِّراطِ القَهقَرى، فأصبَحَ کَئیبآ[۱۰] حَزینآ… فَلَم یَلبَثْ أن
نَزَلَ عَلَیهِ بِآیٍ مِنَ القُرآنِ یُؤنِسُهُ بِها، قال :(أ فَرَأیْتَ إنْ مَتَّعناهُم… ما کانُوا یُمَتَّعُونَ).[۱۱]
دوم. ابن ماهیار: مُعَلّىبن خُنَیس، عَنْ أبیعبدالله۷:
فی قولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ :(أ فَرَأیْتَ إنْ … جاءَهُمْ ما کانُوا یوعَدُونَ). قالَ: خُرُوجُ القائِمِ۷٫ (ما أغنى عَنهُم ما کانُوا یُمَتَّعُونَ)؛ قال: هُمْ بَنُو أُمَیَّهَ، الَّذینَ مُتَّعُوا فی دُنیاهُم.[۱۲]
آیهى ششم
( فَإذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ[۱۳] * فَذلکَ یَومَئِذٍ یَومٌ عَسیرٌ* عَلَى الکافرِینَ غَیرُ
یَسیرٍ)[۱۴]
روایات
یکم. الإسترآبادىّ: جابر الجُعفىّ، عَن أبیجعفر۷، فی قُولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ :(فَإذا نُقرَ فی … غَیرُ یَسیرٍ)، قالَ:
النّاقُورُ: هُوَ النِّداءُ مِنَ السَّماءِ: «ألا إنَّ وَلِیَّکُم فُلانَبْنَ فُلانٍ القائِمُ بِالحَقِّ.» یُنادی بِهِ جَبرَئیلُ فی ثَلاثِ ساعاتٍ مِن ذلِکَ الیَومِ، فَذلِکَ (یَومٌ عَسیرٌ * عَلَى الکافِرینَ غَیرُ یَسیرٍ). یَعنی بِالکافِرینَ: المُرجِئَهَ، الَّذینَ کَفَرُوا بِنِعمَهِ اللهِ وَ بِوِلایَهِ عَلىِّبنِ أبیطالِبٍ۷.[۱۵]
دوم. الکلینى :مفضّلبن عمر، عن أبیعبدالله۷، فی قَولِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ :(فَإذا نُقِرَ فِی النّاقُورِ)، قال:
إنَّ مِنّا إمامآ مُظَفَّرآ مُسْتَتِرآ (مُسْتَطَرآ)، فَإذا أرادَ اللهُ عَزَّ ذِکرُهُ إظهارَ أمرِهِ نَکَتَ فی قَلْبِهِ نُکَتهً، فَظَهَرَ فَقامَ بِأمرِ اللهِ تَبارکَ وَ تَعالى.[۱۶]
در کتاب «کافى»، تصحیح استاد على اکبر غفّارى، چاپ دارالکتب الإسلامیّه، در توصیف امام، کلمهى «مُستَطَر» به معنانى «مکتوب»[۱۷] آمده که بر این اساس، مفهوم
«موجب» یا «حتمى» را می‌رساند. نظیر :(کَتَبَ رَبُّکُم عَلى نَفسِهِ الرَّحمَه)[۱۸] امّا نگارنده بر
این باور است که به احتمال قوى، نصّ فعلىِ کتاب کافى، دچار تصحیف ناسخان گشته، زیرا در ۸ مصدر دیگر، این کلمه به گونهى «مستَتِر»، نوشته شده است؛ که در ۵ منبع، یعنى :«الغیبه» نعمانى، «تأویل الآیات»، «إثبات الهُداه»، «المحجَّه» و «مرآه العقول»، آن را، به روایت کلینى، بلکه به نقل از کتاب کافى، با تاء نگاشته‌اند.
سوم. الإسترآبادىّ: مُرسَلا، عن الصّادق۷:قال:
إذا نُقِرَ فی أُذُنِ الإمامِ القائِمِ أُذِنَ لَهُ فِی القِیامِ.[۱۹]
آیهى هفتم
وَ العَصْرِ * إنَّ الإنسانَ لَفی خُسْرٍ * إلّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبرِ.[۲۰]
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق : مفضّلبن عمر، قال: سَألتُ الصّادقَ۷عَنْ قَولِ اللهِ عزَّ وَ جَلَّ (وَ العَصْرِ * إنَّ الإنسانَ لَفی خُسْرٍ * إلّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبرِ)؛ قالَ:
«العَصْرُ» :عَصْرُ خُرُوجِ القائِم۷٫ «إنَّ الإنسانَ لَفی خُسرٍ» :یَعنی: أعداءَنا. «إلّا الَّذینَ آمَنُوا» :یَعنی: بِآیاتِنا. «وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ» یَعنی: بِمُواساهِ الإخوانِ. «وَ تَواصَوْا بِالحَقِّ» یَعنی: بِالإمامَهِ. «وَ تَواصَوْا بِالصَّبرِ» یَعنی فِی الفَترَهَ.[۲۱]
- تأویل باطن آیات
آیات اوّل و دوم
… فَقُلْنا اضْرِبْ بِعَصاکَ الحَجَر فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثنَتا عَشرَهَ عَینآ…[۲۲]
وَ لَقد أخَذَ اللهُ میثاقَ بَنِیإسرائیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَی عَشَرَ نَقیبآ…[۲۳]
روایات
یکم. ابوالفتح الکراجُکىّ: عبداللهبن عبّاس، قالَ: سَمِعتُ رَسولَ اللهِ۶یقول:
مَعاشِرَ النّاسِ، مَنْ سَرَّه أن یَتَوَلَّى وِلایَهَ اللهِ فَلْیَقتَدِ بِعَلىِّبنِ أبیطالِبٍ بَعدی وَ الأئِمَّهِ مِنْ ذُرِیَّتی؛ فَإنَّهُم خُزّانُ عِلمى. فَقامَ جابِرُ بْنُ عبدِاللهِ الأنصارىُّ فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ وَ ما عِدَّهُ الأئِمَّه؟ فَقالَ: یا جابِرُ… عِدَّتُهُم عِدَّهُ العُیُونِ الَّتی انْفَجَرَت لِمُوسَىبنِ عِمرانَ۷حینَ ضَرَبَ بِعَصاهُ (الحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثنَتا عَشرَهَ عَینآ…). وَ عِدَّتُهُم عِدَّهُ نُقَباءِ بَنِی إسرائیلَ، قالَ اللهُ تَعالى :(… وَ بَعَثنا مِنهُمُ اثْنَی عَشَرَ نقِیبآ…) فَالأئِمَّهُ یا جابِرُ عِدَّتُهُم اثْنا عَشَرَ، أوَّلُهُم عَلِىُّ بنُأبیطالِبٍ وَ آخِرُهُمُ القائِمُ المَهدِىُّ۸».[۲۴]
آیهى سوم
فیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إبراهیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنآ… .[۲۵]
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: أبوزهَیربن شَبیب،[۲۶] عَن بَعضِ أصحابِ أبیعبدالله۷، عَنهُ
قالَ :
وَ أمَّا قَولُهُ (فَمَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنآ)؛ فَمَن بایَعَهُ (یعنی: القائِمَ المَهدىّ) وَ دَخَل مَعَهُ وَ مَسَحَ عَلَى یَدِهِ وَ دَخَلَ فِی عُقَدِ أصحابِهِ کانَ آمِنآ.[۲۷]
آیهى چهارم
(ألم تَرَ إلى الَّذینَ قیلَ لَهُم کُفُّوا أیدِیَکُم وَ أقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ القِتالُ إذا فَریقٌ مِنهُم یَخشَونَ النّاسَ کَخَشیَهِ اللهِ أو أشَدَّ خَشیَهً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنا القِتالَ لَولا أخَّرتَنا إلى أجَلٍ قَریبٍ….)[۲۸]
روایات
یکم. العیّاشى: محمّدبن مُسلم، عن أبیجعفر۷قال:
و اللهِ الَّذی صَنَعَهُ الحَسَنُبنُ عَلىٍّ۸کانَ خَیْرآ لِهذِهِ الأُمَّهِ مِمّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمسُّ؛ وَ اللهِ لَفِیهِ نَزَلَتْ هذِهِ الآیَهُ :(ألَم تَرَ إلَى الَّذینِ قیلَ لَهُم کُفُّوا أیْدیَکُم…) إنَّما هِیَ طاعَهُ الإمامِ، فَطَلَبُوا القِتالَ، (فَلَمّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ القِتالُ) مَعَ الحُسَینِ (قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنا القِتالَ لَولا أخَّرْتَنا إلى أجَلٍ قَریبٍ)… أرادُوا تَأخِیرَ ذلِکَ إلَى القائِمِ۷.[۲۹]
دوم. العیّاشی: إدریس مَولى عبداللهبن جعفر، عن أبیعبدالله۷فی تَفسیرِ هذِهِ الآیهِ:
(ألَم تَرَ إلَى الَّذینَ قیلَ لَهُم کُفُّوا أیْدِیَکُمـ مَعَ الحَسنِـ … فَلَمّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ القِتال ـ مَعَ الحُسینِـ … قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَینا القِتالَ؟ لَولا أخَّرتَنا إلى أجَلٍ قَریبٍـ إلى خُرُوجِ القائِمِ۷، فَإنَّ مَعَهُ النَّصْرَ وَ الظَفَرَـ …)[۳۰]
آیهى پنجم
… اَلیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَروا مِن دینِکُم فَلا تَخشَوهُم وَ اخْشَونِ …[۳۱]
روایات
یکم. العیّاشىّ: جابر الجُعفىّ، قال: قالَ أبوجعفر۷فی هذهِ الآیَه :(… اَلیَومَ یَئِسَ…):
یَومَ یَقومُ القائِمُ۷یَئِسَ بَنواُمَیَّهَ، فَهُمُ الَّذینَ کَفَروا، یَئِسُوا مِن آلِ محُمَّدٍ:.[۳۲]
آیهى ششم
فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحنا عَلَیْهِم أبوابَ کُلِّ شیءٍ، حَتّى إذا فَرِحُوا بِما أوتُوا أخَذناهُم بَغتَهً فَإذا هُم مُبلِسُونَ.[۳۳]
روایات
یکم. علیّبن ابراهیم القمّىّ: أبیحمزه، قال: سَألتُ أباجعفرٍ۷عَن قَولِ اللهِ… قال:
أمَا قَولُهُ :(فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّروا بِهِ) یعنی: فَلَمّا تَرَکوا وِلایَهَ عَلىٍّ أمیرِالمُؤمِنینَ۷وَ قَد أُمِروا بِها. (فَتَحْنا عَلَیْهِم أبوابَ کُلِّ شَیءٍ) یَعنی: دَولَتَهُم فِی الدُّنیا وَ ما بَسَطَ لَهُم فیها. وَ أمّا قَولُهُ (حَتّى إذا فَرِحُوا…. مُبلِسُونَ)، یَعنی بِذلِکَ: قِیامَ القائِمِ؛ حَتّى کَأنَّهُم لَمْ یَکُن لَهُم سُلطانٌ قَطُّ، فَذلِکَ قَولُهُ :(بَغْتَهً). فَنَزَلَتْ بِخَبَرِهِ هذِهِ الآیَهُ عَلى مُحَمَّدٍ۶.[۳۴]
آیهى هفتم
آلَّذینَ یَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبىَّ الأُمِّیَّ الَّذی یَجِدونَهُ مَکتوبآ عِندَهُم فِی التَوراهِ وَ الإنجیلِ… .[۳۵]
روایات
یکم. الکلینىّ: أبىعُبیده الحَذّاء، عن الباقر۷قال:
(یَجِدونَهُ مَکتوبآ عِندَهُم…) یَعنی: النَّبىَّ وَ الوَصىَّ وَ القائِمَ:…[۳۶]
آیات هشتم تا دهم
وَ إذْ أخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِم ذُرِّیَتَهُم وَ أشهَدَهُم عَلى أنفُسِهِم ألَسْتُ بِرَبِّکُم؟ قالُوا: بَلى شَهِدْنا أن تَقُولُوا یَومَ القِیامَهِ إنّا کُنّا عَن هذا غافِلینَ.[۳۷]
وَ لَقَد عَهِدْنا إلى آدَمَ مِنْ قَبلُ فَنَسِیَ وَ لَم نَجِدْ لَهُ عَزْمآ.[۳۸]
فاصبِرْ کَما صَبْرَ أولُوا العَزمِ مِنَ الرُّسُلِ…[۳۹]
روایات
یکم. محمّدبن الحسن الصفّار: حُمرانبن أعین، عن أبیجعفر۷قال:
إنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالى حیثُ خَلَقَ الخَلقَ… قالَ :(ألَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟ قالُوا بَلى شَهِدْنا… غافِلین)…. ثُمَّ أخَذَ المیثاقَ عَلَى النَّبِیَّینَ فقال :(ألَستُ بِرَبِّکُم؟) ثُمَّ قال: وَ إنَّ هذا مُحَمَّدٌ رَسولی وَ إنَّ هذا عَلىٌّ أمیرُالمُؤمِنینَ، (قالُوا بَلى) فَثَبَتَت لَهُمُ النُّبُوَّهَ وَ أخَذَ المیثاقَ عَلى أولِی العزمِ: «ألا إنّی رَبُّکُم وَ مُحَمَّدٌ رَسُولِی وَ عَلِىٌّ أمیرُالمُؤْمِنینَ وَ أوصیاؤُهُ مِنْ بَعدِهِ وُلاهُ أمری وَ خُزّانُ عِلمی، وَ أنَّ المَهدىَّ أنتَصِرُ بِهِ لِدینی، وَ أُظْهِرُ بِهِ دَولَتِی، وَ أنتَقِمُ بِهِ مِن أعدائی، وَ أُعْبَدُ بِهِ طَوْعآ وَ کَرْهآ.» قالُوا: أقرَرْنا وَ شَهِدْنا یا رَبِّ. وَ لَمْ یَجْحَدْ آدَمُ وَ لَمْ یُقِرَّ، فَثَبَتَتِ العَزیمَهُ لِهؤلاءِ الخَمسَهِ فِی المَهدىِّ؛ وَ لَمْ یکُنْ لآدَمَ عَزمٌ عَلَى الإقرار بِهِ، وَ هُوَ قَولُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ :(وَ لَقَد عَهِدْنا إلى آدَمَ مِنْ قَبلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزمآ)…[۴۰]
دوم. الکلینىّ: جابرالجعفىّ، عن أبیجعفر۷فی قول الله عزَّ وَ جَلَّ :(وَ لَقَد عَهِدْنا إلى آدَمَ…) قال:
عَهِدْنا إلَیهِ فی مُحَمَّدٍ وَ الأئِمَّهِ مِنْ بَعدِهِ، فَتَرَکَ وَ لَم یَکُنْ لَهُ عَزمٌ أنَّهُم هکذا؛ وَ إنَّما سُمِّی أولواالعزمِ أولِی العَزمِ لاِ نَّهُ عَهِدَ إلَیْهِم فی مُحَمَّدٍ وَ الأوصیاءِ مِنْ بَعدِهِ وَ المَهدىِّ وَ سیرَتِهِ، وَ أجمَعَ عَزمُهُم عَلى أنَّ ذلِکَ کَذلِکَ وَ الإقرارِ بِهِ.[۴۱]
آیهى یازدهم
لِیُحِقَّ الحَقَّ وَ یُبطِلَ الباطِلَ وَ لَوْ کَرِهَ الم ُجرِمُونَ.[۴۲]
روایات
یکم. العیّاشىّ: جابر الجعفىّ، قال: قال أبوجعفر۷:
… وَ أمَّا قَولُهُ :(لِیُحِقَّ الحَقَّ)، فَإنَّهُ یَعنِی: لِیُحِقَّ حَقَّ آلِ مُحَمَّدٍ حینَ یَقُومُ القائِمُ۷؛ وَ أمَّا قَولُهُ :(وَ یُبطِلَ الباطِلَ)، یعنی: القائِمَ، فَإذا قامَ یُبطِلُ باطِلَ بَنیأُمَیَّهَ…[۴۳]
آیات دوازدهم و سیزدهم
… وَ أولوا الأرحامِ بَعضُهُم أولى بِبَعضٍ فی کِتابِ اللهِ…[۴۴]
روایات
یکم. الخزّاز القمّىّ: إسماعیلبن عبدالله، عَن الحسینبنعلىّ۸قال:
لَ مّا أنزَلَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالى هذِهِ الآیَهَ :(وَ أولوا الأرحامِ بَعضُهُم أولى بِبَعضٍ)، سَألتُ رَسولَ اللهِ۶عَن تأویلِها فَقال: وَ اللهِ ما عَنَى غَیرَکُم، وَ أنتُم أولوا الأرحام، فَإذا مِتُّ فَأبوکَ عَلىٌّ أولى بی وَ بِمَکانی، فَإذا مَضى أبوکَ… فَاذا مَضَى الحَسَنُ وَقَعَتِ الغَیبَهُ فِی التاسِعِ مِنْ وُلدِک، فَهذِهِ الأئِمَّهُ التِسعَهُ مِنْ صُلبِکَ أعطاهُمُ اللهُ عِلمی وَ فَهمی، طینَتُهُم مِنْ طینَتی …[۴۵]
آیهى چهاردهم
وَ أذانٌ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إلَى النّاسِ یَومَ الحَجِّ الأکبَرِ أنَّ اللهَ بَرِیءٌ مِنَ المُشرِکینَ وَ رَسُولُه… وَ بَشِّرِ الَّذینَ کَفَروا بِعَذابِ ألیمٍ.[۴۶]
روایات
یکم. العیّاشىّ: جابرالجعفىّ، عن أبیجعفر۷فی قَولِ اللهِ :(وَ أذانٌ مِنَ…) قال:
خُرُوجُ القائِمِ وَ أذانُ دَعوَتِهِ إلى نَفسِهِ[۴۷]
آیات پانزدهم تا هفدهم
یُریدُونَ أنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللهِ بِأفواهِهِم وَ یَأْبَى اللهُ إلّا أن یُتِمُّ نُورَهُ وَ لَو کَرِهَ الکافِرُونَ.[۴۸]
یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللهِ بِأفواهِهِم وَ اللهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَو کَرِهَ الکافِرُونَ.[۴۹]
فَآمِنوا بِاللهِ وَ رَسولِهِ وَ النُّورِ الَّذی أنزَلنا…[۵۰]
روایات
یکم. الکلینىّ: محمّدبن الفُضَیل، عن الکاظم۷قال: سَأَلْتُهُ عن قَولِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُریدونَ لِیُطْفِؤُا… قالَ:
یُریدونَ لِیُطفِؤُا وِلایَهَ أمیرِالمُؤمِنینَ۷بِأفواهِهِم. قُلتُ: وَ اللهُ مُتِمُّ نُورِهِ؛ قالَ: وَ اللهُ مُتِمُّ الإمامَهِ لِقَولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ(الَّذینَ آمَنوا بِاللهِ وَ رَسولِهِ وَ النّورِ الَّذی أنزَلنا) فَالنّورُ هُوَ الإمامُ… یَقُولُ اللهُ (وَ اللهُ مُتِمُّ نُورِهِ)؛ وِلایَهُ القائِمِ۷، (وَ لَوْ کَرِهَ الکافِرُونَ)، بِولایَهِ عَلىٍّ۷.[۵۱]
دوم. الطَبرِسىّ: عَلقَمَهبن محمّدِ الحضرَمىّ، عَن أبیجعفر۷أنَّهُ قالَ: حَجَّ رَسولُ الله۶… فَرَحلَ النَّبىُّ فَلَمَّا بَلَغَ غَدیرَ خُمٍّ… حَمَداللهَ تَعالى فَقالَ:
مَعاشِرَ النّاسِ، (آمِنوا بِاللهِ وَ رَسولِهِ وَ النُّورِ الَّذیـ…. أُنزِلَ مَعَهُـ … مِنْ قَبلِ أنْ نَطمِسَ وُجوهآ فَنَرُدَّها عَلى أدبارِها).[۵۲] مَعاشِرَ النّاسِ، النُّورُ مِنَ اللهِ
عَزَّ وَ جَلَّ فِیَّ مَسْلُوکٌ، ثُمَّ فی عَلیٍّ، ثُمَّ فِی النَسلِ مِنهُ إلَى القائِمِ المَهدىِّ، الَّذی یَأخُذُ بِحَقِّ اللهِ وَ بِکُلِّ حَقٍّ هُوَ لَنا … ألا إنَّ خاتِمَ الأئِمَّهِ مِنّا القائِمُ المَهدِىُّ … وَ لاحَقَّ إلّا مَعَهُ، وَ لا نُورَ إلّا عِندَهُ… .[۵۳]
آیهى هجدهم
إنَّ عِدَّهَ الشُّهورِ عِندَ اللهِ آثناعَشَرَ شهرآ فی کِتابِ اللهِ یَومَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأرضَ مِنها أربعَهٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدّینُ القَیِّمُ فَلا تَظلِموا فیهِنَّ أنفسَکُم… .[۵۴]
روایات
یکم. ابوالفتح الکَراجُکىّ: عبداللهبن عبّاس، قال: سَمِعتُ رَسولَ اللهِ۶یقول:
مَعاشِرَ النّاسِ، مَن سَرَّه أن یَتَوَلَّى وِلایَهَ اللهِ فَلْیَقتَدِ بِعَلىِّبنِ أبیطالبٍ بَعدی وَ الأئِمَّهِ مِن ذُرّیَّتی، فَإنَّهُم خُزّانُ عِلمی، فَقامَ جابِرُبنُ عبداللهِ الأنصارىُّ فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ! وَ ما عِدَّهُ الأئِمَّهِ؟ فَقالَ: یا جابِرُ، سَألتَنی رَحِمَکَ اللهُ عَنِ الإسلامِ بِأجمَعِهِ، عِدَّتُهُم عِدَّهُ الشُهورِ، وَ هِىَ (عِندَ اللهِ آثناعَشَرَ، شهرآ فی کِتابِ اللهِ یَومَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأرضَ …) فَالأئِمَهُ یا جابِرُ عِدَّتُهُم اثْنا عَشَرَ، أوَّلُهُم عَلِىُّبنُ أبىطالِبٍ وَ آخِرُهُمُ القائِمُ المَهدِىُّ۸.[۵۵]
دوم. الشیخ الطّوسىّ: جابر الجُعفىّ، قال: سألتُ أباجعفر۷عَن تأویلِ قَولِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ (إنَّ عِدَّهَ الشُّهورِ عِندَ اللهِ…. فَلا تَظلِموا فیهِنَّ أنفسَکُم)قالَ: فَتَنَفَّسَ سَیِّدی الصُّعَداءَ ثُمَّ قال:
یا جابِرُ، أمَّا السَّنَهُ فِهِیَ جَدّی رَسولُ اللهِ۶وَ شُهورُها آثناعَشَرَ شَهرآ، فَهُوَ أمیرالمؤمِنینَ إلَىَّ وَ إلَى آبْنی جَعفَرٍ، وَ آبْنِهِ موسى، وَ آبْنِهِ عَلىٍّ، وَ آبْنِهِ مُحَمَّدٍ وَ آبْنِهِ عَلىٍّ وَ إلَى آبْنِهِ الحَسَنِ، وَ إلَى آبْنِهِ مُحَمَّدٍ الهادِى المَهدىِّ، آثْنا عَشَرَ إمامآ، حُجَجُ اللهِ فی خَلقِهِ وَ أُمَناؤُهُ عَلى وَحیِهِ وَ عِلمِهِ. وَ الأربَعَهُ الحُرُمُ الَّذینَ هُمُ (آلدّینُ القَیّمُ)، أربَعَهٌ مِنْهُم یَخرُجونَ بِاسْمٍ واحِدٍ: عَلىٌّ أمیرالمُؤمِنینَ، وَ أبی: عَلىُّبْنُ الحُسَین، وَ عَلىُّبنُ موسى، وَ عَلىُّبنُ مُحَمَّدٍ:، فَالإقرارُ بِهؤُلاءِ هُوَ الدّینُ القَیِّمٌ. (فَلا تَظلِموا فیهِنَّ أنفُسَکُم) أی: قَولوا بِهِم جَمیعآ تَهتَدوا.[۵۶]
آیهى نوزدهم
… حَتّى إذا أخَذَتِ الأرضُ زُخْرُفَها وَ آزَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أهلُها أنَّهُم قادِرُونَ عَلَیها أتاها أمرُنا لَیلا أوْ نَهارآ فَجَعَلناها حَصیدآ کَأنْ لَم تَغْنَ بِالأمْسِ…[۵۷]
روایات
یکم. الطَبَرىّ (الصغیر): مفضّلبن عمر، عن أبیعبدالله۷قال:
… قَولُهُ عَزَّ وَ جَلَّ (… حَتّى إذا أخَذَتِ الأرضُ زُخْرُفَها وَ آزَّیَّنَتْ… أتاها أمرُنا لَیلا أوْ نَهارآ فَجَعَلناها حَصیدآ…) یَعنی: القائِمُ بِالسَّیف …[۵۸]
دوم. الشیخ الصّدوق: علىّبن إبراهیمبن مَهزیار، عن حجَّهبن الحسن۸أ نَّهُ قال:
… کَأنّی بِالقَومِ قَد قُتِلوا فی دِیارِهِم وَ أخَذَهُم أمرُ رَبِّهِم لَیلا وَ نَهارآ… ثُمَّ تَلا قَولَهُ تَعالى :(بِسم اللهِ الرّحمان الرّحیم، أتاها أمرُنا لَیلا أوْ نَهارآ فَجَعَلناها حَصیدآ کَأنْ لَم تَغْنَ بِالأمْسِ…) فَقُلتُ: سیّدی یَابنَ رَسولِ اللهِ، ما الأمر؟ قال: «نحنُ أمرُ اللهِ وَ جُنودُهُ …[۵۹]
آیات بیستم تا بیست و پنجم
وَ یَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعدُ إنْ کُنتُم صادقینَ؟[۶۰]
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: عبدالرّحمانبن سلیط، قال: قال الحسینبنعلىّ۸:
مِنّا اثْنا عَشَرَ مَهدیّآ، أوَّلُهُم أمیرُالمُؤمنینَ عَلىُّبنُ أبیطالِبٍ، وَ آخِرُهُمُ التّاسِعُ مِنْ وُلْدی، وَ هُوَ الإمامُ القائِمُ بِالحَقِّ… لَهُ غَیبَهٌ یَرتَدُّ فیها أقوامٌ وَ یَثبُتُ فیها عَلَى الدّینِ آخَرُونَ، فَیُؤْذَوْنَ وَ یُقالَ لَهُم :(… مَتى هذَا الْوَعدُ إنْ کُنتُم صادقینَ) أمَا إنَّ الصّابِرَ فی غَیبَتِهِ عَلَى الأذَى وَ التَّکذیبِ بِمَنزِلَهِ الم ُجاهدِ بِالسَّیفِ بَینَ یَدَىْ رَسُولِ اللهِ۶.[۶۱]
آیهى بیست و ششم
وَ قُلْ جاءَ الحَقُّ وَ زَهَقَ الباطِلُ إنَّ الباطِلَ کانَ زَهُوقآ.[۶۲]
روایات
یکم. الکلینىّ: أبوحمزه، عن أبیجعفر۷فی قَولِهِ عَزَّ وَ جَلَّ (وَ قُلْ جاءَ الحَقُّ وَ زَهَقَ الباطِلُ…) قال:
إذا قامَ القائِمُ۷ذَهَبَتْ دَوْلَهُ الباطِلِ.[۶۳]
دوم. الطوسىّ: عن حکیمهبنت محمّد بنعلىٍّ الجواد۸، فی حکایهِ میلادِ المهدىّ، ابن الحسن العَسکَرىّ۸، شَمائِلِهِ، قالَت:
عَلى ذراعِهِ[۶۴] الأیمَنِ مَکتوبٌ :(جاءَ الحَقُّ وَ زَهَقَ الباطِلُ إنَّ الباطِلَ کانَ
زَهُوقآ).[۶۵]
آیهى بیست و هفتم
أمَّن یُجِیبُ المُضطَرَّ إذَا دَعاهُ وَ یَکشِفُ السُّوءَ وَ یَجعَلُکُمْ خُلفَاءَ الأرضِ أ إلهٌ مَعَ اللهِ قَلیلا ما تَذَکَّرُونَ.[۶۶]
روایات
یکم. العیّاشىّ عبدالأعلَى الجَبَلىّ، قال: قالَ أبوجعفر۷:
… هُوَ وَ اللهُ المُضطَرُّ فی کِتابِ اللهِ، وَ هُوَ قَولُ اللهِ (أمَّن یُجِیبُ المُضطَرَّ إذَا دَعاهُ وَ یَکشِفُ السُّوءَ وَ یَجعَلُکُمْ خُلفَاءَ الأرضِ).[۶۷]
دوم. ابن ماهیار: محمّدبن مسلم، عن أبیجعفر۷فی قَولِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ (أمَّن یُجِیبُ المُضطَرَّ…) قال:
هذِهِ نَزَلَتْ فِی القائِمِ۷، إذا خَرَجَ تَعَمَّمَ وَ صَلَّى عِنَد المَقامِ وَ تَضَرَّعَ إلى رَبِّهِ فَلا تُرَدُّ لَهُ رایَهٌ أبَدآ.[۶۸]
سوم. القمّىّ: صالحبن عقبه، عن أبیعبدالله۷فی قَولِهِ عَزَّ وَ جَلَ :(أمَّن یُجِیبُ المُضطَرَّ إذَا دَعاهُ…) قال:
نَزَلَتْ فِی القائِمِ مِن آلِ مُحمَّدٍ:. هُوَ وَ اللهِ المُضطَرُّ، إذا صَلَّى فِی المَقامِ رَکعَتَیْنِ وَ دَعا اللهَ فَأجابَهُ وَ یَکشِفُ السُّوءَ وَ یَجعَلُهُ خَلیفَهً فِی الأرضِ.»[۶۹]
آیهى بیست و هشتم
قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورآ فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ؟[۷۰]
روایات
یکم. فضلبن شاذان: عمّاربن یاسر، قال: کُنتُ مَعَ رَسولِ اللهِ۶… فَقال:
… إنَّ اللهَ تَبارکَ وَ تَعالى عَهِدَ إلَىَّ أنْ یُعطیَنی إثْنَیْ عَشَرَ خَلیفَهً، مَنهُم عَلىٌّ وَ هُوَ أوَّلُهُم وَ سیِّدُهُم. فَقُلت: وَ مَنِ الآخَرونَ یا رَسولَ اللهِ؟ قال: الثّانىُ مِنهُم الحَسَنُبنُ عَلىِّبن أبىطالِب، وَ الثّالِث مِنهُم الحُسَینُبنُ عَلىِّبنِ أبىطالِب، وَ … ثمَّ … ثُمَّ آبْنُهُ الحَسَنُ، ثُمَّ آبْنُهُ الَّذی یَغیبُ عَنِ النّاسِ غَیْبَهً طَویلَهً، وَ ذلِکَ قَوْلُهُ عزَّ وَ جَلَّ :(قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورآ فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ)؟ ثُمَّ یَخرُجُ وَ یَمْلاُ الأرضَ قِسطآ وَ عَدلا کَمامُلِئَت جَورآ وَ ظُلمآ…[۷۱]
دوم. الخَزّاز القمّىّ: عمّاربن یاسر، قالَ: … أتیتُ رَسولَ اللهَ۶فَقُلتُ لَه: یا رَسولَ اللهِ، إنَّ عَلیّآ قَد جاهَد فِی اللهِ حَقَّ جِهادِهِ، فَقالَ:
… ألا إنَّهُ أبوسِبطَیَّ وَ الأئِمَّهِ، مِن صُلبِهِ یُخرِجُ اللهُ تَعالى الأئِمَّهَ الرّاشِدینَ، وَ مِنهُم مَهدىُّ هذِهِ الأُمَّهِ. فَقُلْتُ: بِأبی أنتَ وَ أُمّی یا رَسُولَ اللهِ، مَن هذا المَهدىُّ؟ قالَ: یا عَمّارُ، إنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالى عَهِدَ إلَىَّ أ نَّهُ یُخرِجُ مِنْ صُلبِ الحُسَینِ تِسعَهً، وَ التّاسِعُ مِنْ وُلدِهِ یَغیبُ عَنهُم، وَ ذلِکَ قَولُهُ عَزَّ وَ جَلَّ :(قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورآ فَمَن یَأْتِیکُم بِماءِ مَعینٍ). یَکُونُ لَهُ غَیْبَهٌ یَرجِعُ عَنها قَومٌ وَ یَثْبُتُ عَلَیْها آخَرُونَ. فَإذا کانَ فی آخِرِ الزَّمانِ یَخْرُجُ فَیَمْلاَ ُ الدُّنیا قِسطآ وَ عَدلا. وَ یُقاتِلُ عَلَى التَّأویلِ کَما قاتَلتُ عَلَى التَنزیلِ، وَ هُوَ سَمِیِّی وَ أشبَهُ النّاسِ بی …[۷۲]
سوم. الشیخ الصّدوق: أبوبصیر، عن أبیجعفر۷فى قَولِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ :(قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورآ فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ)؟ فَقالَ:
هذِهِ نَزَلَت فِی القائِمِ. یَقُولُ: إنْ أصْبَحَ إمامُکُم غائِبآ عَنکُم لاتَدرُونَ أینَ هُوَ، فَمَن یَأتیکم بِإمامٍ ظاهِرٍ یَأْتِیکُم بِأخبارِ السَّماءِ وَ الأرض، وَ حَلالِ اللهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ حَرامِهِ؟ ثُمَّ قالَ۷: وَ اللهِ ما جاءَ تأْویلُ هذِهِ الآیَهِ، وَ لابُدَّ أن یَجِیءَ تأویلُها.[۷۳]
چهارم. ابن ماهیار: یحیَى الحَلَبىّ، عَن أبیعبدالله۷فی قَولِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ :(قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورآ فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ)؟ قالَ:
إذا غابَ إمامُکُم فَمَن یَأْتِیکُم بِإمامٍ جَدیدٍ؟[۷۴]
پنجم. الکلینىّ: علىّبن جعفر۷، عَن أخیهِ موسَىبن جعفر۷فی قَولِ اللهِ عزَّ وَ جَلَّ: (قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورآ فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ)؟ قالَ:
إذا غابَ عَنکُم إمامُکُم فَمَن یَأْتِیکُم بِإمامٍ جَدیدٍ؟[۷۵]
شیخ صدوق همین روایت را از همین راوى، از همین امام، می‌آورد با این تفاوت که امام کاظم۷، آن را به پدر گرانقدرش امام صادق۷نسبت می‌دهد.[۷۶] با
توجّه به حدیث مروىّ از یحیَى الحَلَبى، بعید نیست روایت کلینى، همان خبر منقول صدوق باشد که در آن استماع امام هفتم از ششمین امام، از ذهن راویان رفته، یا از قلم کاتبان افتاده است.
ششم. الشیخ الطّوسىّ: علىّبن جعفر۷، عَن أخیهِ موسَىبن جعفر۷قال: قُلتُ لَهُ: ما تأویلُ قَولِ اللهِ تعالى :(قُلْ أ رَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَاؤُکُم غَورآ فَمَن یَأْتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ)؟ فَقالَ:
إذا فَقَدتُم إمامَکُم فَلَم تَرَوْهُ فَماذا تَصنَعُونَ؟[۷۷]
- تعیین مصداق
آیهى اوّل
أُولئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِم وَ رَحْمَهٌ وَ أولئِکَ هُمُ المُهتَدُونَ.[۷۸]
روایات
یکم. الکلینىّ: أبیبصیر، عن أبیعبدالله۷قال: «قالَ أبی لِجابربن عبدالله الأنصاریّ: … أخبِرنی عَنِ اللَّوحِ الَّذی رَأیتَهُ فی یَدِ أمّی فاطمه۳ … فقال جابر: فأُشهِدُ بِاللهِ أنّی هکَذا رَأیتُهُ فِى اللَّوحِ مَکتوبآ:
… و أُکَمِّلُ ذلِکَ بِابنهِ م ح م د رَحمَهً لِلعالَمینَ؛ عَلَیهِ کَمالُ موسى وَ بَهاءُ عیسى وَ صَبرُ أیّوبٍ. فَیُذَلُّ أولِیائی فى زَمانِهِ وَ تُتَهادى رُؤُوسُهُم کَما تُتَهادى رُؤوسُ التُرکِ وَ الدَیلَم، فَیُقتَلونَ وَ یُحرَقونَ وَ یَکونونَ خائِفینَ مَرعوبینَ وَجِلینَ، تُصبَغُ الأرضُ بِدِمائِهِم وَ یَفشُو الوَیلُ وَ الرَّنَّهُ فی نِسائِهِم. أولئِکَ أولیایی حقّآ؛ بِهِم أدفَعُ کُلَّ فِتنَهً عَمیاءَ حِندِس، وَ بِهِم أکشِفُ الزَلازِلَ وَ أدفَعُ الآصارَ وَ الأغلالَ؛ (أُولئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِم وَ رَحْمَهٌ وَ أولئِکَ هُمُ المُهتَدُونَ).[۷۹]
آیهى دوم
فَلَمّا فَصَلَ طالوتُ بِالجُنودِ قالَ إنَّ اللهَ مُبتَلیکُم بِنَهرٍ فَمَن شَرِبَ مِنهُ فَلَیسَ مِنّی… فَشَرِبوا مِنهُ إلّا قَلیلا مِنهُم…[۸۰]
روایات
یکم. فضلبن شاذان: أبیبصیر، عن أبیعبدالله الصّادق۷قال:
إنَّ أصحابَ طالوتَ آبْتُلوا بِالنَّهَرِ الَّذی قالَ اللهُ تَعالى :(إنَّ اللهَ مُبتَلیکُم بِنَهَرٍ) وَ إنَّ أصحابَ القائِمِ۷یُبتَلونَ بِمِثلِ ذلِکَ.[۸۱]
آیهى سوم
إنَّ اللهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نوحآ وَ آلَ إبراهیمَ وَ آلَ عِمرانَ عَلَى العالَمینَ * ذُرِّیَّهً بَعضُها مِنْ بَعضٍ وَ اللهُ سَمیعٌ عَلیمٌ.[۸۲]
روایات
یکم. النعمانىّ: جابربن یزید الجعفیّ، قال أبوجعفر الباقر۷:
… و القائِمُ یَومَئِذٍ بِمَکَّهَ، قَد أسنَدَ ظَهرَه إلَى البَیتِ الحَرامِ مُستَجیرآ بِهِ، فَیُنادی: یا أیُّهَا النّاسُ … مَن حاجَّنی فِی النَّبیّینَ فَأنَا أولَى النّاسِ بِالنَّبیّینَ. ألَیسَ اللهُ یَقولُ فی مُحکَمِ کِتابِهِ :(إنَّ اللهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نوحآ… وَ اللهُ سَمیعٌ عَلیمٌ)؟ فَأنا بَقِیَّهٌ مِن آدَمَ وَ ذَخیرَهٌ مِن نوحٍ وَ مُصطفىً مِن إبراهیمَ وَ صَفْوَهٌ مِن مُحَمَّدٍ صَلّی‌الله عَلَیهِم أجمعین…[۸۳]
آیهى چهارم
إنَّ أولَى النّاسِ بِإبراهیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعوهُ وَ هذا النَّبىُّ وَ الَّذینَ آمَنوا…[۸۴]
روایات
یکم. العیّاشىّ: عبدالأعلى الجَبَلىّ، قال: قالَ أبوجعفر۷:
یَکونُ لِصاحِبِ هذا الأمر غَیبَه فی بَعضِ هذِهِ الشِعابِ … وَ للهِ لَکَأنّی أنْظُرُ إلَیهِ وَ قَد أسنَدَ ظَهرَه الَى الحَجَر، ثُمَّ یُنشِد اللهَ حَقَّهُ، ثُمَّ یَقُولُ: یا أیُّهَا النّاسُ… مَن یُحاجِّنی فی إبراهیمَ فَأ نَا (أولَى النّاسِ بِإبراهیمَ)…[۸۵]
آیهى پنجم
… یُمدِدکُم رَبُّکُم بِخَمسَهِ آلافٍ مِنَ المَلائِکَهِ مُسَوِّمین.[۸۶]
روایات
یکم. العیّاشىّ: ضُرَیسبن عبدالملک، عن أبیجعفر۷قال:
إنَّ المَلائِکَهَ الَّذینَ نَصَروا مُحَمَّدآ۶یَومَ بَدرٍ فِی الأرضِ ما صَعِدوا بَعدُ، وَ لا یَصعَدونَ حَتّى یَنصُروا صاحِبَ هذا الأمرِ، وَ هُم خَمسَهُ آلافٍ.[۸۷]
آیهى ششم
وَ مَن یُطِعِ اللهَ وَ الرَّسُولَ فَأولئِکَ مَعَ الَّذینَ أنعَمَ اللهُ عَلَیْهِم مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحینَ وَ حَسُنَ أولئِکَ رَفیقآ.[۸۸]
روایات
یکم. فرات الکوفىّ: أصبغبن نُباته، عن أمیرالمؤمنین۷قال:
إنَّ أفضَلَ الخَلقِ یَومَ یَجمَعُ اللهُ الرُّسُلُ، وَ إنَّ أفضَلَ الرُّسُلِ مُحَمَّدٌ ۶، ثُمَّ إنَّ أفضَلَ کُلِّ أُمَّهٍ بعَدَ نَبِیَّها وَصِّىُّ نَبِیِّها… وَ إنَّ أفضَلَ الأوصیاءِ وَصِىُّ مُحَمَّدٍ۸، ثُمَّ إنَّ أفضَلَ النّاسِ بَعدَ الأوصیاءِ الشُّهَداءُ وَ إنَّ أفضَلَ الشّهداءِ حَمَزَهُ سیِّدُ الشُهَداءِ وَ جَعفَرٌ ذُوالجَناحَیْنِ… وَ السِّبطانِ الحَسَنُ وَ الحُسینُ سَیِّدا شَبابِ أهلِ الجَنَّهِ… وَ المَهدِىُّ:یَجعَلُهُ اللهُ مَن أحَبَّ مِنّا أهلِ البَیتِ، ثُمَّ قالَ: أبِشرواـ ثلاثآـ (وَ مَن یُطِعِ…. أولئِکَ رَفیقآ).[۸۹]
آیات هفتم و هشتم
وَ قالوا لَو لا نُزِّلَ عَلَیهِ آیَهٌ مِن رَبِّهِ، قُل إنَّ اللهَ قادِرٌ عَلى أن یُنَزِّلَ آیَهً…[۹۰]
وَ قُلِ الحَمدُ لِلّهِ سَیُریکُم آیاتِهِ فَتعَرِفونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمّا تَعمَلونَ.[۹۱]
روایات
یکم. القمّىّ: أبوالجارود، عن الباقر۷فی قوله تعالى :(إنَّ اللهَ قادِرٌ…) قالَ:
سَیُریکُمْ فِى آخِرِ الزَّمانِ آیاتٍ مِنها: دابَّهٌ فِی الأرضِ، وَ الدَّجّالُ، وَ نُزولُ عیسَىبن مَریمَ وَ طُلوعُ الشَّمسِ مِن مَغرِبِها.[۹۲]
آیهى نهم
آلَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبى لَهُم وَ حُسنُ مآبِ.[۹۳]
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: علىّبنعاصم، عن محمّدبنعلیِّبنموسى، عَن آبائِهِ:، عَن الحسینبنعلىِّ۸، قالَ: دَخَلتُ عَلى رَسولِ اللهِ۶، وَ عِندَهُ أُبَىُّبنُکَعبٍ. فَقالَ رَسولُ اللهِ۶:
… فَهُوَ إمامٌ تَقىٌّ نَقىٌّ بارٌّ مَرضىٌّ هادٍ مَهدىٌّ، أوَّلُ العَدلِ وَ آخِرُهُ… طوبى لِمَن لَقِیَهُ وَ طوبى لِمَن أحَبَّهُ، وَ طوبى لِمَن قالَ بِهِ، یُنجیهِمُ اللهُ مِنَ الهَلَکَهِ… .[۹۴]
دوم. الشیخ الصّدوق: أبیبصیر، قال: قالَ الصّادق جعفربنمحمّد۸:
طُوبى لِمَن تَمَسَّکَ بِأمرِنا فی غَیبَهِ قائِمِنا فَلَم یَزِغْ قَلبُهُ بَعدَ الهِدایَهِ، فَقُلت لَهُ: جُعِلتُ فِداکَ وَ ما طُوبى؟ قالَ: شَجَرَهٌ فِی الجَنَّهِ أصلُها فی دارِ عَلىِّبنِ أبیطالِبٍ۷وَ لَیسَ مِن مُؤمِنٍ إلّا وَ فی دارِهِ غُصنٌ مِنْ أغصانِها وَ ذلِکَ قَولُ اللهِ عزَّ وَ جَلَّ :(طُوبى لَهُم وَ حُسنُ مآبِ).[۹۵]
سوم. الشیخ الصّدوق: یونسبنعبدالرّحمان، قال: دَخَلتُ عَلى موسَىبن جعفر۸ … ثُمَ قالَ:
طوبى لِشیعَتِنا، المُتَمَسِّکینَ بِحَبلِنا فی غَیبَهِ قائِمِنَا، الثّابِتینَ عَلى مُوالاتِنا وَ البَراءَهِ مِن أعدائِنا، أولئِکَ مِنّا وَ نَحنُ مِنهُم، قَد رَضوا بِنا أئِمَّهً وَ رَضینا بِهِم شیعَهً. فَطوبى لَهُم، ثُمَّ طوبى لَهُم، وَ هُم وَ اللهِ مَعَنا فی دَرجاتِنا یَومَ القِیامَه.[۹۶]
آیهى دهم
ألَمْ تَرَوْا أنَّ اللهَ سَخَّرَ لَکُم ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الأرضِ وَ أسبَغَ عَلیکُم نِعَمَهُ ظاهِرَهً وَ باطِنَهً …؟[۹۷]
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: محمّدبن زیاد الأزدىّ، قال: سألْتُ سَیَّدی موسَىبن جعفر۸ عَن قَولِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ :(وَ أسْبَغَ عَلَیْکُم نِعَمَهُ ظاهِرَهٌ وَ باطِنَهٍ) فَقالَ:
النِّعمَهُ الظَّاهِرَهُ: الإمامُ الظّاهِرُ، وَ الباطِنَهُ: الإمامُ الغائبُ. فَقُلْتُ لَهُ: وَ یَکُونُ فِی الأئِمَّهِ مَن یَغِیبُ؟ قالَ: نَعَم، یَغِیبُ عَن أبصارِ النّاسِ شَخصُهُ وَ لا یَغِیبُ عَن قُلُوبِ المُؤْمِنینَ ذِکْرُهُ، وَ هُوَ الثَّانی عَشَرَ مِنَّا، یُسَهِّلُ اللهُ لَهُ کُلَّ عَسِیرٍ، وَ یُذَلِّلُ لَهُ کُلَّ صَعْبٍ، وَ یُظْهِرُ لَهُ کُنوزَ الأرضِ، وَ یُقَرِّبُ لَهُ کُلَّ بَعِیدٍ، وَ یُبِیرُ بِهِ کُلَّ جَبَّارٍ عَنیدٍ، وَ یُهْلِکُ عَلى یَدِهِ کُلَّ شَیطانٍ مَرِیدٍ. ذلِکَ ابنُ سَیِّدَهِ الإماءِ، الَّذی تَخفى عَلَى النَّاسِ وِلادَتُهُ وَ لا یَحِلُّ لَهُمْ تَسمِیَتُهُ[۹۸] حَتَّى یُظهِرَهُ
اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَملاَ َ الأرضَ قِسطآ وَ عَدلا، کَما مُلِئَتْ جَورآ وَ ظُلمآ.[۹۹]
- تمثّل و استشهاد
آیات اوّل تا سوم
أمْ حَسِبْتُم أن تَدخُلُوا الجَنَّهَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنکُم وَ یَعلَمَ الصّابِرینَ؟[۱۰۰]
أمْ حَسِبْتُم أن تُتْرَکوا وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنکُم…؟[۱۰۱]
أ حَسِبَ النّاسُ أن یُتْرَکوا أن یَقولوا آمَنّا و هُم لایُفتَنونَ؟[۱۰۲]
روایات
یکم. الحمیَرىّ: أحمدبن محمّدبن ابینصر، عن أبیالحسن الرِّضا۷قال: کانَ جعفربن محمّد۷یقول:
وَ اللهِ لایَکُونُ الَّذی تَمُدُّونَ إلَیهِ أعناقَکُم حَتّى تُمَیَّزُونَ وَ تُمَحَّصُونَ … ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَه :(أم حَسِبتُم أن تَدخُلُوا الجَنَّهَ…)؟[۱۰۳]
شیخ مفید[۱۰۴] و شیخ طوسى[۱۰۵] نیز، همین مضمون روایى را، از همین راوى
آوردهاند؛ با این تفاوت که در نقل «ارشاد»، آیهى سورهى عنکبوت، و در نقل «غیبت» آیهى سورهى توبه روایت شده است.
آیات چهارم تا هفتم
… فَانتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنتَظِرینَ * فَأنجَیناءُ وَ الَّذینَ مَعَهُ….[۱۰۶]
… فَقُل إنَّما الغَیبُ لِلّهِ فَانْتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ.[۱۰۷]
… قُل فَانْتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ* ثُمَّ نُنَجّی رُسُلَنا وَ الَّذینَ آمَنوا کَذلِکَ حَقّآ عَلَینا نُنجِ المُؤمِنینَ.[۱۰۸]
وَ یا قَومِ اعْمَلُوا عَلى مَکانَتِکُمْ… وَ ارْتَقِبُوا إنّی مَعَکُم رَقیبٌ.[۱۰۹]
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: أحمدبن محمّدبن أبىنصر قال: قالَ أبوالحسن الرّضا۷:
ما أحسَنَ الصَّبرَ وَ انتِظارَ الفَرَجِ، أمَا سَمِعتَ قَولَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ (… وَ ارْتَقِبُوا إنّی مَعَکُم رَقیبٌ)، (فَانْتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ)؟ فَعَلَیکُم بِالصَّبر…[۱۱۰]
دوم. العیّاشىّ: محمّدبن الفُضَیل، عَن أبیالحسن الرّضا۷قالَ: سَألتُهُ عَن شَیءٍ فِی (انتظارِ) الفَرَج، فَقال:
أوَ لَیسَ تَعلَمُ أنَّ انْتِظارَ الفَرَجِ مِنَ الفَرَجِ؟ إنَّ اللهَ یَقولُ :(فَانْتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ).[۱۱۱] ثُمَّ قالَ: «إنَّ الله تَبارَکَ وَ تَعالى یَقول :(وَ آرْتَقِبُوا
إنّی مَعَکُم رَقیبٌ).[۱۱۲]
آیهى هشتم
… وَ الَّذینَ یَکنِزونَ الذَّهَبَ وَ الفِضَّهَ وَ لایُنفِقونَها فی سَبیلِ اللهِ فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ ألیمٍ.[۱۱۳]
روایات
یکم. العیّاشىّ: مُعاذبن کثیر، قال: سَمِعتُ أباعبدالله۷قال:
… فَإذا قامَ قائِمُنا حَرَّمَ عَلى کُلِّ ذیکَنْزٍ کَنْزَهُ، حَتّى یَأتِیَهُ بِهِ فَیَستَعِینَ بِهِ عَلى عَدُوِّهِ. وَ هُوَ قَولُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ :(… وَ الَّذینَ یَکنِزونَ الذَّهَبَ وَ … فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ ألیمٍ).»[۱۱۴]
آیهى نهم
… وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَموا أىَّ مُنقَلِبٍ یَنْقَلِبُونَ.)[۱۱۵]
روایات
یکم. الشیخ الصّدوق: هشامبن سالم، عن الصّادق، عن أبیه، عن جَدِّه:قال: قالَ رَسولُ اللهِ۶:
«القائِمُ مِن وُلدِی… إلَى اللهِ أشکُو المُکَذِّبینَ لی فی أمرِهِ، وَ الجاحِدینَ لِقَولی فی شأنِهِ، وَ المُضِلّینَ لاِ ُمَّتی عَن طَریقَتِهِ، (وَ سَیعَلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أىَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ).[۱۱۶]
دوم. الشیخ الصّدوق: الحسینبن خالد، عَن الرّضا، عن أبیه، عن آبائِه:قال: قالَ رَسولُ اللهِ۶:
… مِن وُلدِ الحُسَینِ تِسعَهُ أئِمَه، تاسِعُهُم القائِمُ من وُلدی، إلَى اللهِ أشکُوا المُنکِرینَ لِفَضلِهِم وَ المُضَیِّعینَ لِحُرمَتِهِم بَعدی، وَ کَفى بِاللهِ وَلیّآ وَ ناصِرآ لِعِترَتی وَ أئِمَّهِ أُمَّتی، وَ مُنتَقِمآ مِنَ الجاحِدینَ لِحَقِّهِم، (وَ سَیَعلَمُ الَّذینَ ظَلَموا أىَّ مُنْقَلبٍ یَنْقَلِبُونَ).[۱۱۷]
مؤخَّره[۱۱۸]
جدول و نمایهى آیات مفسَّره در سه مقاله
در مقالات حاضر، هرگز ادّعا نشده که آیات گردآورده، محصول جست‌وجوى تامّ و تمام، در همهى منابع و مصادر اهل سنّت و امامیّه است؛ بلکه نگارنده بر آن بوده تا بدون تکیه بر مکتوبات واسطه، آنچه خودش، در حدّ مقدور خویش، در متون قابل وصولِ این موضوع، به طور مستقیم یافته، بررسى و مطالعه کند و برگزیدهى آنها از جهت وضوح، ارتباط و استناد را دستهبندى و مطابقه نماید. با این امید که خوانندهى پژوهنده، از همین مجموعهى گسترده، به نتیجهى پسندیده دست یابد.
امّا قسمت «مؤّخَّره»، از آن رو فراهم شده است، تا چند گزارش گویاى آمارى، از مندرجات این مقالات ، در اختیار شما قرار دهد. بررسى این ارقام، نکات ویژه و جهات تازه‌اى را در قیاس میان دو مکتبِ مورد پژوهش، آشکار مىسازد. علاوه بر این، برخى از جداولِ قسمت حاضر، مراجعه به آیه یا مطلبِ مورد علاقهى خواننده را نیز ساده و آسان مىگرداند.
در این مقالات، روى هم، (۱۰۰) مورد از قرآن که به طور دقیق، (۱۱۵) آیه بوده و در ارتباط با «مهدویّت» تفسیر گشته، در برابر دیدگان پژوهشگران قرار گرفته است.
موارد یادشدهى فوق، در جدولى که هم‌اکنون خواهید دید، میان عناوین پنجگانهى این مقالات، و چهاربخش هر عنوان، یعنى :«تفسیر ظاهر آیات»، «تأویل باطن آیات»، «تعیین مصداق آیات» و «تمثّل و استشهاد به آیات»، پراکنده گشته و هر ستون، از نو، جمع زده شده، تا ابعادى دیگر از چگونگى میراثِ ارزشمند تفسیرِ بالمأثور را، نزد فریقَین، خاصّه در موضوع ظهور «مهدى»، نشان دهد:
جدول پراکندگى آمارى موارد قرآنى
مقالهعنوانبخش یکمبخش دومبخش سومبخش چهارممجموع
اوّلآیات مشترک۳۶۰۰۹
دوممتّبع (س)۴۰۰۰۴
دوممتّبع (ش)۹۱۴۹۱۳۳
سوممختّص تسنّن۰۰۰۰۰
سوممختصّ تشیّع۷۲۸۱۰۹۵۴
مجموع۲۳۴۸ ۱۹۱۰۱۰۰
به دنبال هر یک از موارد قرآنى، اخبار و اقوال تفسیرى که دربارهى آن آیه یا آیات، در متون حدیث، تفسیر، و عقاید آمده؛ گزینش، گردآورى و گروهبندى شده، از میان مصادر پرشمار آنها، اغلب به نقلِ دو یا سه مدرک که کهنتر بوده‌اند؛ اکتفا گردیده است.
همانگونه که در جدول صفحهى آینده دیده مىشود، مجموعهى روایات و نظراتِ آوردهشده در این مقالات، نزدیک به (۲۴۰) مورد مىباشد که قریب %۷۵ آن، یعنى (۱۸۰) مورد، احادیثِ مستند به ۱۰ تن از معصومان:است و بیش از (۶۰) نقل دیگر، سخن ۵ نفر از اصحاب نظیر: عبداللهبن عبّاس، گفتار ۴ تن از امام‌زادگان مانند: محمّدبن حنفیّه و شهید زیدبن علىّبن الحسین:، اقوال ۱۲ نفر از تابعان امثال: صعصعهبن صوحان، و سعیدبن جُبیر، نظرات ۶ تن از اتباع تابعان همچون: محمّدبن سائب کلبى، و مُقاتلبن سلیمان ازدى، و ۴ نویسنده از قبیل: ابن‌ابی‌الحدید معتزلى، و ابنعربى طائى، مىباشد که در نتیجه، با یک حدیث قدسى ربوبى، شمار صاحبان این تفاسیر اثرى به (۴۲) می‌رسد.
مدارک و مصادرِ این روایات و نظرات، که به دقّت دیده و با شمارهى جلد و صفحه، نشانى داده شده، نزدیک به (۵۰۰) مورد است که (۱۱۰) تاى آن برگرفته از ۲۵ کتاب، نوشتهى بیش از ۲۰ دانشور فرزانهى اهل سنّت مىباشد. قریب ()۴۹۰ مدرک دیگر، از ۵۰ کتاب، نگاشتهى ۳۵ دانشمند فرهیختهى امامیّه به دست آمده است. جدولبندى بعدى، توزیع اقوال و احادیث را در بخشها و فصول نشان می‌دهد:
جدول پراکندگى روایات و نظرات تفسیرى
نام* بخش/ فصل۱/۱۲/۱۱/۲۱/۳۲/۳۳/۳۴/۳۱/۵۲/۵ ۳/۵ ۴/۵جـمــع
رسول اکرم۶۴۵۱۱۵۳۰۰۵۲۲۲۸
امیرمؤمنان۷۳۶۰۱۱۱۱۱۰۱۰۱۵
امامباقر۷۸۵۰۲۱۴۵۰۳۱۳۴۰۵۴
امام صادق۷۴۴۰۷۱۴۷۰۷۶۲۲۵۳
بقیّهىمعصومان:۰۵۰۴۵۱۰۰۶۲۲۲۶
اصحاب۷۳۴۰۱۰۰۰۰۰۰۱۵
امام‌زادگان۲۱۲۰۰۱۰۰۱۰۰۷
تابعان۱۰۴۱۰۰۰۰۰۰۰۰۰۲۴
اتباع۳۱۷۰۰۰۰۰۰۰۰۱۱
مؤلّفان۰۳۱۰۰۰۰۰۰۰۰۴
مجموع هر ستون ۴۱ ۳۷ ۲۵ ۱۵ ۴۰ ۱۸ ۱ ۱۱ ۳۱ ۱۱ ۷۲۳۷
صاحبنظران از مطابقه و مقایسه میان ابعاد گوناگونِ ارقام یادشده در جدول فوق، به ویژه، پس از عنایت به محتواى هر مورد، و اخبار و اقوال تفسیرىِ آن، نکات جالبى به دست خواهند آورد.
از آنجا که آیات مفسّره، به تناسب تقسیمات این سه مقاله ، میان بخشهاى عناوین پنجگانه، پراکنده شده‌اند؛ براى خوانندهى پژوهنده به آسانى روشن و آشکار نمىگردد که از کدام سورهها و از هر سوره، کدام آیهها، مورد تفسیر قرار گرفته‌اند. همچنین اگر چند صباحى پس از مطالعهى این مقالات، وى بخواهد به یکى از آن آیات و مطالب ذیل آن مراجعه نماید، به دشوارى خواهد افتاد. از این‌رو، جدول دیگرى از تمامىِ آن موارد صدگانه فراهم گردید که به ترتیبِ نظم تدوینىِ قرآن کریم، قسمتى از متن هر آیه را به همراه نام سوره، شمارهى آیه و نیز شمارهى نشریه و شمارهى صفحهى مربوط، به معرض دید علاقهمندان مىگذارد.
جدول ترتیب آیات مفسَّره بنا بر نظم تدوینى
سوره آیه متن آیه مقاله ش[۱۱۹] ص[۱۲۰]
بقره۲ـ ۳ذلِکَ الْکِتابُ لارَیبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقینَ* الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیب…۲۱۱۶۶
بقره۶۰… فَقُلنا اضْرِبْ بِعَصاکَ الحَجَرَ فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشرَهَ عَینآ…۳۱۲۴۱
بقره۱۱۴… لَهُم فِی الدُّنیا خِزْىٌ وَ لَهُمْ فِی الآخِرَهِ عَذابٌ عَظیمٌ…۲۱۱۴۷
بقره۱۲۴و إذِ ابْتَلى إبراهیمَ رَبُّهُ بِکَلماتٍ فَأتَمَّهُنَّ…۲۱۱۴۹
بقره۱۴۸…. أینما تَکونوا یَأتِ بِکُمُ اللهُ جَمیعآ….۲۱۱۵۵
بقره۱۵۵وَ لَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیءٍ مِنَ الخَوفِ وَ الجُوعِ وَ… بَشِّرِ الصَّابِرینَ۲۱۱۵۷
بقره۱۵۷أولئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِم وَ رَحمَهٌ وَ أولئِکَ هُمُ المُهتَدون۳۱۲۵۳
بقره۲۴۹فَلَمّا فَصَلَ طالوتُ بِالجُنودِ قالَ إنَّ اللهَ مُبْتَلیکُم بِنَهَرٍ…۳۱۲۵۴
آلعمران۳۳ـ۳۴إنَّ اللهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نوحآ وَ آلَ إبراهیمَ…* ذُریّهً بَعضُها مِن بَعْضٍ..۳۱۲۵۴
آلعمران۴۶وَ یُکَلِّمُ النّاسَ فِی المَهدِ وَ کَهلا وَ مِنَ الصّالِحینَ۲۱۱۴۷
آلعمران۶۷إنَّ أولَى النّاسَ بِإبراهیمَ لِلَّذینَ اتَّبعوهُ وَ هذا النَّبىُّ وَ الَّذینَ آمَنوا…۳۱۲۵۵
جدول ترتیب آیات مفسَّره بنا بر نظم تدوینى
سورهآیهمتن آیهمقالهشص
آلعمران۸۳… وَ لَهُ أسْلَمَ مَن فِی السَّماواتِ وَ الأرضِ طَوعآ وَ کَرهآ…۲۱۱۵۰
آلعمران۹۷فیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إبراهیمَ وَ مَن دَخَلَهُ کانَ آمِنآ…۳۱۲۴۲
آلعمران۱۲۵بَلى إن تَصبِروا وَ تَتَّقوا… یُمدِدکُم رَبُّکُم بِخَمسَهِ آلافٍ مِنَ المَلائِکَهِ مُسَوَّمینَ۳۱۲۵۵
آلعمران۱۴۲أمْ حَسِبْتُم أن تَدخُلُوا الجَنَّهَ وَ لَمّا یَعلَمِ اللهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنکُم وَ…۳۱۲۵۸
آلعمران۲۰۰یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوااللهَ لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ۲۱۱۶۷
نساء۵۹یا أیُّهَا الَّذینَ آمنوا أطِیعُوا اللهَ وَ أطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أولِی الأمرِ مِنْکُم …۲۱۱۶۸
نساء۶۹… فَأولئِکَ مَعَ الَّذینَ أنعَمَ اللهُ عَلَیهِم… وَ حَسُنَ أولئِکَ رَفیقآ۳۱۲۵۵
نساء۷۷اَلَم تَرَ إلَى الَّذینَ… قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا القِتالَ لَولا أخَّرتَنا…۳۱۲۴۳
نساء۱۵۹وَ إن مِن أهل الکِتابِ إلّا لَیُؤمِنَنَّ بِهِ قَبلَ مَوتِهِ…۱۱۰۱۰۴
مائده۳… اَلیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَروا مِنْ دینِکُم فَلا تَخشَوهُم واخْشَونِ…۳۱۲۴۳
مائده۱۲وَ لَقَد أخَذَ اللهُ میثاقَ بَنیإسرائیلَ وَ بَعَثنا مِنهُم اثْنَی عَشَرَ نَقیبآ…۳۱۲۴۱
مائده۴۱… لَهُم فِی الدُّنیا خِزىٌ وَ لَهُم فِی الآخِرَهِ عَذابٌ عَظیمٌ۲۱۱۴۷
مائده۵۴… فَسَوفَ یَأتی اللهُ بِقَومِ یُحِبُّهُم وَ یُحِبُّونَهُ… یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللهِ…۲۱۱۵۱
انعام۳۷وَ قالُوا لوْلا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِن رَبِّهِ، قُلْ إنَّ اللهَ قادِرٌ عَلى أن یُنَزِّلَ آیَهً…۳۱۲۵۶
انعام۴۴فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّروا بِهِ… أخَذناهُم بَغْتَهً فَإذا هُم مُبلِسُونَ۳۱۲۴۴
انعام۸۹… فَإن یَکفُرْ بِها هؤلاءِ فَقَد وَکَّلنا بِها قَومآ لَیْسُوا بِها بِکافِرینَ۲۱۱۵۱
انعام۱۵۸…یَومَ یَأْتِی بَعضُ آیاتِ رَبِّکَ لایَنْفَعُ نَفسآ إیمانُها…قُلْ انْتَظِروا إنّا مُنْتَظِرونَ۱۱۰۱۰۶
اعراف۷۱ـ۷۲…فَانْتَظِرُوا إنّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ* فَأنْجَیناهُ وَ الَّذینَ مَعَهُ بِرَحمَهٍ مِنّا…۳۱۲۵۹
اعراف۱۲۸قالَ مُوسى… إنَّ الأرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ وَ العاقِبَهُ لِلمُتَّقینَ۳۱۲۳۷
اعراف۱۵۷الَّذینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبىِّ الأُمّی الَّذی یَجِدونَهُ مَکتوبآ عِندَهُم…۳۱۲۴۴
اعراف۱۷۲وَ إذ أخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ… وَ أشْهَدَهُم عَلى أنْفُسِهِم ألَسْتُ بِرَبِّکُم…۳۱۲۴۵
اعراف۱۸۷یَسْألُونَکَ عَنِ السّاعَهِ… قُلْ إنَّما عِلْمُها عِندَ رَبّی…لاتأتیکُم إلّا بَغْتَهً…۲۱۱۵۸
انفال۸لِیُحِقَّ الحَقَّ وَ یُبطِلَ الباطِلَ وَ لَوْ کَرِهَ الُمجْرِمُونَ۳۱۲۴۶
انفال۳۹وَ قاتِلُوهُم حَتّى لاتَکُونَ فِتْنَهٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ…۲۱۱۵۹
جدول ترتیب آیات مفسَّره بنا بر نظم تدوینى
سورهآیهمتن آیهمقالهشص
انفال۷۵… وَ أولوا الأرحامِ بَعضُهُم أولى بِبَعضٍ فی کِتابِ اللهِ…۳۱۲۴۶
توبه۳وَ أذانٌ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إلَى النَّاسِ یَومَ الحَجِّ الأکبَرِ أنَّ اللهَ…۳۱۲۴۶
توبه۱۶أمْ حَسِبْتُم أن تُتْرَکُوا وَ لَمَّا یَعلَمِ اللهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنْکُم…۳۱۲۵۸
توبه۳۲یُریدُونَ أنْ یُطفِؤُا نُورَ اللهِ بِأفواهِهِم وَ یَأْبَى اللهُ إلّا أن یُتِمَّ نُورَهُ…۳۱۲۴۷
توبه۳۳هُوَ الَّذی أرسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دینِ الحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدّینِ کُلِّهِ…۱۱۰۱۱۲
توبه۳۴… وَ الَّذینَ یَکنِزونَ الذَّهَبَ وَ الفِضَّهَ وَ لا یُنفِقُونَها فی سَبیلِ اللهِ…۳۱۲۵۹
توبه۳۶إنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِندَ اللهِ اثْناعَشَرَ شهرآ فی کِتابِ اللهِ…ذلِکَ الدِّینُ القَیِّمُ…۳۱۲۴۸
توبه۳۶… وَ قاتِلوا المُشرِکینَ کافَّهً کَما یُقاتِلونَکُم کافَّهً…۲۱۱۵۹
یونس۲۰وَ یَقولونَ لَو لا أُنزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُل إنَّما الغَیْبُ لِلّهِ فَانْتَظِرُوا…۳۱۲۵۹
یونس۲۴حَتّى إذا أخَذَتِ الأرضُ زُخْرُفَها وَ أزَّیَّنَتْ… أتاها أمرُنا لَیلا أو نَهارآ…۳۱۲۴۹
یونس۴۸وَ یَقُولُونَ مَتى هذا الْوَعدُ إنْ کُنْتُم صادِقینَ۳۱۲۴۹
یونس۶۲ألا إنَّ أوْلیاءَ اللهِ لاخَوْفٌ عَلَیْهِم وَ لا هُم یَحْزَنُونَ۲۱۱۶۹
یونس۶۴لَهُم البُشْرَى فِى الحَیاهِ الدُّنیا وَ فِی الآخِرَهِ…ذلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظیمُ۳۱۲۳۸
یونس۱۰۲ـ۱۰۳… قُلْ فَانْتَظِرُوا إنِّی مَعَکُم مِنَ المُنْتَظِرینَ* ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنا وَ الَّذینَآمَنوا…۳۱۲۵۹
هود۸وَ لَئِنْ أخَّرْنا عَنْهُمُ العَذابَ إلى أُمَّهٍ مَعدودَهٍ…۲۱۱۶۰
هود۸۰قالَ لَوْ أنَّ لی بِکُم قُوَّهً أو آوی إلى رُکنٍ شَدیدٍ۲۱۱۶۱
هود۸۶بَقِیَّهُ اللهِ خَیْرٌ لَکُم إنْ کُنْتُم مُؤمِنینَ…۲۱۱۶۹
هود۹۳وَ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَکانَتِکُمْ…وَ ارْتَقِبُوا إنّی مَعَکُمْ رَقیبٌ۳۱۲۵۹
یوسف۱۱۰حَتّى إذا اسْتَیْأسَ الرُّسُلُ… جاءَهُم نَصْرُنا فَنُجِّىَ مَنْ نَشاءُ…۲۱۱۷۳
رعد۲۹الَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبى لَهُمْ وَ حُسنُ مَابٍ۳۱۲۵۶
ابراهیم۵وَ لَقَد أرسَلنا مُوسى بِآیاتِنا أن أخرِجْ قَومَکَ… وَ ذَکِّرْهُم بِأیّامِ اللهِ…۲۱۱۵۱
حِجر۳۷ـ۳۸قالَ فَإنَّکَ مِنَ المُنظَرینَ * إلى یَومِ الوَقتِ المَعلُومِ۲۱۱۵۲
اسراء۳۳وَ مَن قُتِلَ مَظْلومآ فَقَد جَعَلْنا لِوَلیِّهِ سُلطانآ… إنَّهُ کانَ مَنصُورآ۲۱۱۷۰
اسراء۸۱وَ قُلْ جاءَ الحَقُّ وَ زَهَقَ الباطِلُ إنَّ الباطِلَ کانَ زَهُوقَآ۳۱۲۵۰
جدول ترتیب آیات مفسَّره بنا بر نظم تدوینى
سورهآیهمتن آیهمقالهشص
طه۱۱۵وَ لَقَد عَهِدْنا إلى آدَمَ مِنْ قَبلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزمآ۳۱۲۴۵
طه۱۳۵قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعلَمُونَ مَن أصحابُ الصّراطِ السَّوِىِّ…۳۱۲۳۹
انبیاء۳۸وَ یَقُولُونَ مَتى هذا الْوَعدُ إنْ کُنتُم صادِقینَ۳۱۲۴۹
انبیاء۱۰۵وَ لَقَد کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعدِ الذِّکْرِ أنَّ الأرضَ یَرِثُها عِبادىَ الصّالِحُونَ۱۱۰۱۱۰
حجّ۴۱الَّذینَ إن مَکَنّاهُم فِی الأرضِ أقامُوا الصَّلاهَ وَ…وَ لِلّهِ عاقِبَهُ الأُمُورِ۲۱۱۷۱
نور۵۵وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُم وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخلِفَنَّهُم فِی الأرض…۲۱۱۵۳
شُعَراء۴إن نَشأ نُنَزِّلْ عَلَیهِم مِنَ السَّماءِ آیَهً فَظَلَّتْ أعناقُهُم لَها خاضِعینَ۱۱۰۱۱۴
شُعَراء۲۰۵ـ۲۰۷أفَرَأیْتَ إنَّ..*..جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدونَ * ما أغنى عَنهُم ما کانُوا یُمَتَّعُونَ۳۱۲۳۹
شُعَراء۲۲۷… وَ سَیَعلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أیَّ مُنقَلبٍ یَنْقَلِبُونَ۳۱۲۶۰
نمل۶۲أمَّنْ یُجِیبُ المُضطَرَّ إذا دَعاهُ وَ یَکشِفُ السُّوءَ وَ یَجعَلُکُمْ خُلَفاءَ الأرضِ…۳۱۲۵۰
نمل ۷۱وَ یَقُولُونَ مَتى هذا الوَعدُ إنْ کُنتُم صادِقینَ۳۱۲۴۹
نمل ۹۳وَ قُلِ الحَمدُ لِلّهِ سَیُریکُم آیاتِهِ فَتَعرِفُونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمّا تَعمَلُونَ۳۱۲۵۶
قصص۵وَ نُریدُ أنْ نَمُنَّ عَلى الَّذینَ اسْتُضعِفُوا فِی الأرضِ وَ نَجعَلَهُم أئِمَّهً وَ…۱۱۰۱۱۶
قصص۸۳…. وَ العاقِبَهُ لِلمُتَّقِینَ۳۱۲۳۷
عنکبوت۲أحَسِبَ النّاسُ أنْ یُتْرَکوا أن یَقولوا آمَنّا وَ هُم لایُفتَنونَ۳۱۲۵۸
لقمان۲۰ألَمْ تَرَوْا أنَّ اللهَ… أسبَغَ عَلَیْکُم نعَمَهُ ظاهرَهً وَ باطِنَهً…۳۱۲۵۷
سجده۲۸ـ۳۰وَ یَقُولُونَ مَتى هذا الفَتحُ…* قُلْ یَومَ الفَتحِ…* فَأعْرِضْ عَنهُم وَ انتَظِرْ…۲۱۱۶۱
احزاب۶… وَ أولوا الأرحامِ بَعضُهُم أولى بِبَعضٍ فی کِتابِ اللهِ….۳۱۲۴۶
سبأ۲۹وَ یَقُولُونَ مَتى هذا الوَعدُ إنْ کُنتُم صادِقینَ۳۱۲۴۹
سبأ۵۱وَ لَوْ تَرىْ إذ فَزِعُوا فَلافَوْتَ وَ أُخِذُوا مِن مَکانٍ قَرِیبٍ۱۱۰۱۱۸
یس۴۸وَ یَقُولُونَ مَتى هذا الوَعْدُ إنْ کُنتُم صادِقینَ۳۱۲۴۹
ص۸۰ـ۸۱قالَ فَإنَّکَ مِنَ المُنْظَرینَ * إلى یَوْمِ الوَقتِ المَعْلُومِ۲۱۱۵۲
ص۸۸وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأهُ بَعدَ حینٍ۲۱۱۶۲
زمر۶۹وَ أشْرقَتِ الأرضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ الکِتاب وَ…۲۱۱۶۲
جدول ترتیب آیات مفسَّره بنا بر نظم تدوینى
سورهآیهمتن آیهمقالهشص
زخرف۲۸وَ جَعَلَها کَلِمَهً باقِیَهً فی عَقِبِهِ لَعَلَّهُم یَرجِعُونَ۲۱۱۶۳
زخرف۶۱وَ إنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسّاعَهِ فَلاتَمْتَرُنَّ بِها…۲۱۱۴۷
زخرف۶۶هَلْ یَنظُرونَ إلّا السّاعَهَ أن تَأتِیَهُم بَغْتَهً وَ هُم لایَشعُرُون۲۱۱۶۴
جاثیه۱۴قُل لِلَّذینَ آمَنوا یَغفِروا لِلَّذینَ لایرجونَ أیّامَ اللهِ لِیَجزِىَ قَومآ…۲۱۱۵۲
أحقاف۳۵فَأصبِرْ کَما صَبَرَ أولُوا العَزمِ مِنَ الرُّسُلِ…۳۱۲۴۵
فتح۲۵لَو تَزَیَّلُوا لَعَذَّبنا الَّذینَ کَفَروا مِنْهُم عَذابآ ألیمآ۲۱۱۷۲
فتح۲۸هُوَ الَّذی أرسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدى وَ دِینِ الحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ…۱۱۰۱۱۲
حدید۱۷اعْلَمُوا أنَّ الله یُحْیِی الأرضَ بَعدَ مُوتِها…۲۱۱۶۴
مجادله۲۲أولئِکَ کَتَبَ فی قُلُوبِهِمُ الإیمانَ وَ… ألا إنَّ حِزبَ اللهِ هُمُ المُفلِحُونَ۲۱۱۷۳
صفّ۸یُریدونَ لِیُطْفِؤا نُورَ اللهِ بِأفواهِهِم وَ اللهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَو کَرِهَ الکافِرُونَ۳۱۲۴۷
صفّ۹هُوَ الَّذی أرسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِینِ الحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ…۱۱۰۱۱۲
تغابن۸فَآمِنوا بِاللهِ وَ رَسولِهِ وَ النُّورِ الَّذی أنزَلنا…۳۱۲۴۷
ملک۲۵وَ یَقُولُونَ مَتى هذا الوَعْدُ إنْ کُنتُم صادِقینَ۳۱۲۴۹
ملک۳۰قُلْ أرَأیْتُم إنْ أصبَحَ مَأوُکُم غَورآ فَمَن یَأتِیکُم بِماءٍ مَعینٍ۳۱۲۵۱
مُدَّثِّر۸ـ۱۰فَإذا نُقِرَ فِی النّاقُورِ * فَذلِکَ یَومَئِذٍ یَومٌ عَسیرٌ * عَلَى الکافِرینَ غَیرُ یَسیرٍ۳۱۲۴۰
تکویر۱۵ـ۱۶فَلا أُقسِمُ بِالخُنَّسِ * الجَوارِ الکُنَّسِ۲۱۱۶۵
عصر۱ـ۳وَ الْعَصْرِ * إنَّ الإنسانَ لَفی خُسْرٍ * إلّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ…۳۱۲۴۱
امیدواریم که جدولها و نمایههاى این مؤخّرهـ که براى آمارگیرى و ساماندهى آنها، زمان زیاد و حوصلهى بسیار به کار رفتـ بتواند آثار و ثمرات سودمندى، براى اهل تحقیق به بار آورد.
منابع
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید (۵۸۶ـ ۶۵۶). شرح نهج‌البلاغه. تحقیق: لجنه احیاء الذخائر، ۵ ج. بیروت: دارمکتبه الحیاه، ۱۹۸۳ م.
- ابن‌ابىیعقوب، احمد (یعقوبى، قرن سوم). تاریخ یعقوبى. ترجمه: دکتر محمّد ابراهیم آیتى، ۲ ج. تهران: مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۶۲ ش.
- ابن‌اثیر، مجدالدّین مبارک (۵۴۴ـ ۶۰۶). النهایه فى غریب الحدیث و الاثر. تصحیح: عبدالعزیز الطهطاوى، ۴ ج. مصر: مطبعه العثمانیه، ۱۳۱۱ ق.
- ابنحجر هیتمى، احمدبنمحمّد (۸۹۹ـ ۹۷۴). الصواعق المحرقه. مقدّمه: سیّد طیّب جزائرى. نجف: مکتبه الهدى (افست از چاپ مصر: مطبعه المیمنیه، ۱۳۱۲ ق)
- ابنحنبل، احمدبنمحمّد (۱۶۴ـ ۲۴۱). المسند. مصر: مطبعه المیمنیه، ۱۳۱۳ ق.
- ابنخلّکان، احمدبنمحمّد (۶۰۸ـ ۶۸۱) .وفیات الاعیان. تحقیق: محمّد محیی‌الدّین عبدالحمید، ۶ ج. قاهره: مکتبه النهضه المصریه، ۱۹۴۸ م.
- ابن‌دُرید، ابوبکر محمّدبن‌الحسن (م ۳۲۱ ق.) جمهره اللّغه. تحقیق: رمزى منیر بعلبکى، ۳ ج. بیروت: دارالعلم للملایین، ۱۹۸۷ م.
- ابنصباغ مالکى، نورالدّین علىبنمحمّد (۷۸۴ـ ۸۵۵). الفصول المهمّه فى معرفه احوال الأئمّه. بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۹ ق.
- ابنطاووس، سیّد رضی‌الدّین على (۵۸۹ـ ۶۶۴). الملاحم و الفتن. بیروت: الاعلمى، ۱۴۰۸ ق.
- ابنعبدالبرّ قرطبى، یوسفبنعبدالله (۳۶۸ـ ۴۶۳). الاستیعاب فى معرفه الاصحاب، ۴ ج. افست از چاپ بیروت: دارالکتاب العربى، ۱۳۵۹ ق.
- ابنفارس رازى، احمد (م ۳۹۵). مُجمل اللّغه. تحقیق: زهیر عبدالمحسن سلطان، ۲ ج. بیروت: الرساله، ۱۴۰۶ ق.
- ابنکثیر دمشقى، ابوالفداء اسماعیل. النهایه فى الفتن و الملاحم. تحقیق: محمّد احمد عبدالعزیز زیدان، ۲ ج. بیروت: دارالجیل، ۱۴۰۸ ق.
- اردبیلى، محمّدبنعلى (م ۱۱۰۱). جامع الرواه، ۲ ج. قم: مکتبه المرعشى، ۱۴۰۳ ق.
- استرآبادى، سیّد شرف‌الدّین على (قرن ۱۰). تأویل الآیات الظاهره فى فضائل العتره الطاهره. تحقیق: حسین استادولى. قم: مؤسّسه النشر الاسلامى، ۱۴۰۹ ق.
- امین عاملى، سیّد محسن (م ۱۳۷۱). البرهان على وجود صاحب‌الزّمان. تهران: نینوى الحدیثه.
- بحرانى، سیّد هاشم (م ۱۱۰۷). البرهان فى تفسیر القرآن. تصحیح: سیّد محمود موسوى زرندى، ۵ ج. (همراه با مقدّمهى تفسیر مرآه الانوار، نوشتهى میرزا ابوالحسن عاملى) قم: دارالکتب العلمیّه، ۱۳۹۴ ق.
- ـــــــــــــ، حلیهالابرار: تحقیق: غلام‌رضا بروجردى .قم: مؤسّسه المعارف الإسلامیّه، ۱۴۱۵ ق.
- ــــــــــــــ، المحجه فى ما نزل فى القائم الحجه. تحقیق: سیّد محمّد منیر میلانى. بیروت: مؤسّسه الوفاء، .۱۴۰۳
- ـــــــــــــ، الیتیمه و الدره الثمینه. تحقیق: فارس حسّون کریم. بیروت: اعلمى، ۱۴۱۵ ق.
- بخارى، محمّدبن‌اسماعیل (۱۹۴ـ ۲۵۶). الصحیح، ۴ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۱ ق. (افست از چاپ استانبول: مطبعه العامره)
- برقى،
- بروجردى، سیّد محمّد حسین (م ۱۳۸۰). جامع‌احادیث الشیعه، ۲۶ ج. قم: مدینه العلم، ۱۳۹۹ـ ۱۴۱۸ ق.
- تاجرى نسب، غلامحسین. انتظار مهدى، بذر انقلاب جهانى.تهران: بدر، ۱۳۵۸ ش.
۲۴٫ــــــــــــــ، علوم قرآنى «اسباب نزول ـ ناسخ و منسوخ» (جزوه درسى). ] تکثیر[: تهران، دانشگاه آزاد اسلامى، واحد قلهک، دانشکدهى الاهیّات و معارف اسلامى، ۱۳۷۰ ش.
- ـــــــــــــ، مهدویّت در قرآن و سنت، پایاننامه دکتراى علوم قرآن و حدیث.
- ترمذى، محمّدبنعیسى (۲۰۹ـ ۲۷۹). الجامع الصحیح (السنن). تحقیق: احمد محمّد شاکر (ج ۱ و ۲)، محمّد فؤاد عبدالباقى (ج ۳)، کمال یوسف الحوت (ج ۵)، ۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۸ ق.
- تسترى، محمّد تقى. قاموس الرجال. قم: مؤسّسه النشر الاسلامى، ۱۴۰۷ ق به بعد.
- جوهرى، اسماعیلبنحماد (م ۳۹۸). تاج اللّغه و صحاح العربیه (الصحاح). تحقیق: احمد عبدالغفور عطّار، ۶ ج. بیروت: دارالعلم للملایین، ۱۴۰۴ ق.
- جوهرى، احمدبنمحمّدبن عیاش (م ۴۰۱). مقتضب الاثر (چاپ شده همراه با الاستنصار کراجکى). نجف: مطبعه العلویّه، ۱۳۴۶ ق.
۳۰- جوینى شافعى، ابراهیمبنمحمّد (۶۴۴ـ ۷۳۲). فرائد السمطین. تحقیق: محمّد باقر محمودى، ۲ ج. بیروت: محمودى، ۱۳۹۸ ق.
- حافظ شیرازى، شمس‌الدین (م ۷۹۱). دیوان. تصحیح: سیّد محمّدرضا جلالى نائینى، نذیر احمد. تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۲ ش.
- حرّانى، حسنبنعلى (قرن ۴). تحف‌العقول عن آل الرسول. تحقیق: محمّدحسین الأعلمى. بیروت: الاعلمى، ۱۳۸۹ ق.
- حسکانى نیشابورى، عبیداللهبنعبدالله. (قرن ۵). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. تحقیق: محمّد باقر محمودى، ۳ ج. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ۱۴۱۱ ق.
- حرّ عاملى، محمّدبنحسن (م ۱۱۰۴). اثباه الهداه بالنصوص و المعجزات. تصحیح: سیّد هاشم رسولى، ترجمه: محمّد نصرالهى، احمد جنّتى، ۷ ج. تهران: دارالکتب الاسلامیّه، ۱۳۵۷ ش.
- ــــــــــــــ، تفصیل وسائل الشیعه الى تحصیل مسائل الشریعه (وسائل الشیعه). تحقیق: مؤسّسه آل‌البیت:لاحیاء التراث، ۳۰ ج. قم: آل‌البیت، ۱۴۰۹ ق.
- حمیرى، عبداللهبنجعفر (قرن ۳). قرب الاسناد. تحقیق: مؤسّسه آل‌البیت: لاحیاء التراث. قم. آل‌البیت، ۱۴۱۳ ق.
- حویزى، عبد علىبنجمعه (قرن ۱۱). نورالثقلین. تصحیح: سیّد هاشم رسولى محلاتى، ۵ ج. قم: علمیّه، ۱۳۸۵ ق.
- خاتونآبادى، میرمحمّد صادق (م ۱۲۷۲). کشف‌الحق (اربعین). تصحیح: داوود میرصابرى. تهران: بنیاد بعثت، ۱۳۶۱ ش.
- خزّاز قمى، علىبنمحمّد (قرن ۴). کفایه الاثر. تحقیق: عبداللّطیف الحسینى، قم: بیدار، ۱۴۰۱ ق.
- خزاعى رازى، ابوالفتوح (قرن ۶). رَوض الجِنان و رَوح الجَنان. تصحیح: محمّد جعفر یاحقّى، محمّد مهدى ناصح، ۲۰ ج. مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى، ۱۳۷۱ ش به بعد.
- دهخدا، علی‌اکبر (قرن ۱۴). لغتنامه، ۵۰ ج. تهران: لغتنامه، ۱۳۳۷ ش.
- ذهبى، شمس‌الدّین محمّد (م ۷۴۸). سِیَر اعلام النبلاء. تحقیق: شعیب الارنؤوط و همکاران، ۲۵ ج. بیروت: الرساله، ۱۴۱۳ ق.
- رازى، فخرالدّین محمّدبنعمر (م ۶۰۴). مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، ۱۶ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۰ ق.
- راغب اصفهانى، حسینبنمحمّد (م ۴۲۵). مفردات الفاظ القرآن. تحقیق: صفوان عدنان داوودى .دمشق: دارالقلم، بیروت: دارالشامیه، ۱۹۹۲ م.
- راوندى، قطب‌الدّین سعیدبنهبهالله (م ۵۷۳). الخرائج و الجرائح. تحقیق: مؤسّسه الامام المهدى۷، ۳ ج. قم: مؤسّسه الامام المهدى۷، ۱۴۰۹ ق.
- شریف رضى (۳۵۹ـ ۴۰۴). نهج‌البلاغه. تحقیق: صبحى صالح. بیروت، ۱۳۸۷ ق.
- زبیدى حنفى، محمّدبنمحمّدمرتضى (م ۱۲۰۵). تاج العروس من جواهر القاموس. تحقیق: محمّد قاسم، محمّدبن‌ابی‌راشد، ۱۰ ج. قاهره: مطبعه الخیریّه، ۱۳۰۷ ق.
- زیدبنعلى۷ (۷۸ـ ۱۲۰). تفسیر غریب‌القرآن. تحقیق: حسنمحمّدتقى حکیم. بیروت: دارالعالمیه، ۱۴۱۲ ق.
- سبط‌ابن‌الجوزى، شمس‌الدّین یوسف (م ۶۵۴). تذکره الخواص. تحقیق: محمّد صادق بحرالعلوم. تهران: نینوى الحدیثه.
- سلمى شافعى، یوسفبنیحیى (قرن ۷). عقدالدرر فى اخبار المنتظر. تحقیق: عبدالفتاح محمّد حلو. قاهره: مکتبه عالم الفکر، ۱۳۹۹ ق.
- سلیمبنقیس هلالى (م ۷۶). کتاب سُلیم. تحقیق: محمّد باقر انصارى زنجانى، ۳ ج. قم: الهادى، ۱۴۱۵ ق.
- سمرقندى، ابواللّیث نصربنمحمّد (قرن ۴). بحرالعلوم. تحقیق: علىمحمّد معوّض، عادل احمد عبدالموجود، زکریّا عبدالمجید النّوتى، ۳ ج. بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
- سیوطى، جلال‌الدّین عبدالرّحمان (م ۹۱۱). الاتقان فى علوم القرآن.
- ـــــــــــ، تاریخ الخلفاء. تحقیق: محمّد محیی‌الدّین عبدالحمید. قاهره: مکتبه التجاریه الکبرى، ۱۹۵۲ م.
- ـــــــــــ، الدّرّ المنثور فى التفسیر بالمأثور. تحقیق: خلیل المیّس، ۸ ج. بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ ق.
- ـــــــــــ، کفایه الطالب اللّبیب فى خصائص الحبیب۶(الخصائص الکبرى). تصحیح: محمّد شریف الدّین حیدرآبادى، ابوبکر علوى حسینى، ۲ ج. حیدرآباد: دائرهالمعارف النظامیّه، ۱۳۲۰ ق.
- شبلنجى، مؤمنبنحسن (قرن ۱۴). نورالأبصار (همراه اسعاف الرّاغبین صبّان). تصحیح: احمد سعد على. قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۸ ق.
- شرتونى لبنانى، سعیدبنعبدالله (م ۱۹۱۲). اقرب‌الموارد فى فصح العربیه و الشوارد، ۳ ج. بیروت: مطبعه مرسلى الیسوعیّه، ۱۸۸۹ م.
- شیبانى.
- صبّان، محمّدبنعلى (م ۱۲۰۶). اسعاف الرّاغبین (همراه نورالابصار شبلنجى). تصحیح: احمد سعد على. قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۸ ق.
- صدوق، محمّدبنعلىبنبابویه (م ۳۸۱). التوحید. تصحیح: سیّد هاشم حسینى تهرانى. تهران: مکتبه الصدوق، ۱۳۸۷ ق.
- ـــــــــــ، الخصال. تحقیق: علی‌اکبر غفّارى. بیروت: اعلمى، ۱۴۱۰ ق.
- ـــــــــــ، علل الشرایع. بیروت: اعلمى، ۱۴۰۸ ق.
- ـــــــــــ، عیون اخبار الرّضا۷٫ تصحیح: حسین الاعلمى. بیروت، اعلمى، ۱۴۰۴ ق.
- ـــــــــــ، کمالالدّین و تمام النعمه. تصحیح: علی‌اکبر غفّارى. تهران: صدوق، ۱۳۹۰ ق.
- ـــــــــــ، معانى الاخبار. تصحیح: علی‌اکبر غفّارى. بیروت: دارالمعرفه، ۱۳۹۹ ق.
- صعیدى، حسین یوسف موسى. الافصاح فى فقه اللّغه، ۲ ج. قاهره: مطبعه المدنى، ۱۳۸۴ ق.
- صفّار قمى، محمّدبنحسن (م ۲۹۰) .بصائر الدرجات. تصحیح: محسن کوچهباغى. قم: مکتبه المرعشى، ۱۴۰۴ ق.
- طبرى (عامّى)، محمّدبن جریربن یزید (۲۲۴ـ ۳۱۰). جامع‌البیان (تفسیر طبرى). تحقیق: خلیل المیّس، ۱۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۸ ق.
- طبرى (امامى)، محمّدبن جریربن رستم (قرن ۵). دلائل الامامه. تحقیق: مؤسّسه البعثه. قم: البعثه، ۱۴۱۳ ق.
- طبرسى، ابومنصور احمدبنعلى (قرن ۵). الاحتجاج. تحقیق: ابراهیم بهادرى، محمّد هادى بِه، ۲ ج. تهران: اسوه، ۱۴۱۳ ق.
- طبرسى، ابوعلى فضلبن حسن (۴۶۸ـ ۵۴۸). إعلام الورى بأعلام الهدى. تصحیح: علی‌اکبر غفارى. بیروت: دارالمعرفه، ۱۳۹۹ ق.
- ـــــــــــ، جوامع الجامع، تصحیح: ابوالقاسم گرجى. تهران: دانشگاه تهران، قم: مرکز مدیریّت حوزه، ۱۴۱۰ ق.
- ـــــــــــ، مجمع‌البیان. تصحیح: سیّد هاشم رسولى، ۵ ج. بیروت: دار احیاء التراث العربى، ۱۳۷۹ ق.
- طریحى، فخرالدّینبنمحمّد على (م ۱۰۸۵). مجمعالبحرین و مطلع النیّرین. تحقیق: سیّد احمد حسینى، ۶ ج. تهران: المکتبه المرتضویّه، ۱۳۶۵ ش.
- طوسى، ابوجعفر محمّدبنحسن (۳۸۵ـ ۴۶۰). الامالى. تحقیق: مؤسّسه البعثه. قم: دارالثقاقه، ۱۴۱۴ ق.
- ـــــــــــ، التبیان فى تفسیر القرآن، ۱۰ ج. نجف: المطبعه العلمیّه، ۱۳۷۶ ق.
- ـــــــــــ، رجال. تحقیق: سیّدمحمّد صادق بحرالعلوم. نجف: المکتبه الحیدریّه، ۱۳۸۱ ق.
- ـــــــــــ، الغیبه. تحقیق: عبادالله طهرانى، على احمد ناصح. قم: مؤسّسه المعارف الاسلامیّه، ۱۴۱۱ ق.
- عبداللهبنعبّاس (م ۶۸). صحیفه علىبن ابىطلحه. تحقیق: راشد عبدالمنعم الرجال. بیروت: دارالجیل، ۱۴۱۴ ق.
- عسقلانى، شهاب‌الدّین‌ابنحجر (۷۷۳ـ ۸۵۲). تهذیب التهذیب. تحقیق: خلیل المیس، ۱۴ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۴ـ ۱۴۰۹ ق.
- عهد عتیق. ترجمهى فاضلخان همدانى، لندن: مطبعهى واتس، ۱۸۵۶ م.
- عهد عتیق. ترجمهى از زبان عبرانى و…. لندن: مطبعهى لوه و برایدن، ۱۸۹۵ م.
- عیّاشى سمرقندى، ابوالنضرمحمّدبنمسعود (قرن ۴). تفسیرالعیّاشى. تصحیح: سیّدهاشم رسولى محلّا تى، ۲ ج. بیروت: اعلمى، ۱۴۱۱ ق.
- فرّاء بغوى، حسینبن مسعود (م ۵۱۶). معالم التنزیل فى التفسیر و التأویل، ۵ ج. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۵ ق.
- فراتبن ابراهیم کوفى.تفسیر فرات الکوفى (قرن ۳). تحقیق: محمّد کاظم. تهران: وزرات ارشاد، ۱۴۱۰ ق.
- فیروزآبادى، مجدالدین محمّدبن یعقوب (۷۲۹ـ ۸۱۷). القاموس المحیط. تحقیق: ابوالوفاء هورینى، ۴ ج. بیروت: دارإحیاء التراث العربى، ۱۹۹۱ م.
- فیض کاشانى، محمّدمحسنبنمرتضى (م ۱۰۹۱).الصافى. تحقیق: سیّد حسن لواسانى، ابوالحسن شعرانى، ۲ ج. تهران: الاسلامیه، ۱۳۹۳ ق.
- ـــــــــــ، نوادر الاخبار. تحقیق: مهدى انصارى قمى. تهران: مؤسّسهى مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ۱۳۷۰ ش.
- فیّومى، احمدبن محمّد (م ۷۷۰). المصباح المنیر. بیروت: دارالفکر.
- قرطبى، محمّدبن احمد (م ۶۷۱). الجامع لأحکام القرآن، ۱۰ ج (+ یک جلدفهرست). بیروت: دارالکتب العلمیّه، ۱۴۰۸ ق.
- قمى، علىبن‌ابراهیم (قرن ۴). تفسیر القمى. تصحیح: سیّد طیّب جزائرى، ۲ ج. قم: دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق. (افست از چاپ نجف: مکتبه الهدى، ۱۳۸۶ ق.)
- قندوزى حنفى، سلیمانبن‌ابراهیم (م ۱۲۹۴). ینابیع المودّه. مقدّمه: سیّد محمّد مهدى خرسان. کاظمیّه: دارالکتب العراقیّه، ۱۳۸۵ ق. (افست ازچاپ استانبول، ۱۳۰۲ ق.)
- کراجکى، محمّدبنعلى (م ۴۴۹). الاستنصار (همراه با مقتضب الاثر جوهرى). نجف: مطبعه العلویّه، ۱۳۴۶ ق.
- ـــــــــــ، کنزالفوائد. تحقیق: عبدالله نعمه، ۲ ج. بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۵ ق.
- کلینى، محمّدبنیعقوب (م ۳۲۹). الکافى. تصحیح: علی‌اکبر غفّارى، ۸ ج. تهران: دارالکتب الاسلامیّه، ۱۳۸۸ ق.
- گنجى شافعى، محمّدبنیوسف (م ۶۵۸). البیان فى اخبار صاحب الزّمان. تعلیق: سیّد محمّد مهدى خرسان. قم: الهادى، ۱۳۹۹ ق.
- متّقى هندى، علاءالدّین على (م ۹۷۵). کنزالعمال. تصحیح: صفوه السقا، ۱۶ ج. بیروت: مؤسّسه الرساله، ۱۴۰۵ ق.
- مجلسى، محمّد باقربنمحمّد تقى (۱۰۳۷ـ ۱۱۱۱). بحارالأنوار. تهران: مکتبه الاسلامیّه، دارالکتب الاسلامیّه، ۱۳۷۶ـ ۱۳۹۲ ق.
- ـــــــــــ، مرآه العقول. تصحیح: سیّد هاشم رسولى، ۲۶ ج (+ ۲ جلدمقدّمه). تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ ق.
- مشهدى، محمّدبن محمّدرضا (قرن ۱۲).کنزالدقائق و بحرالغرائب. تحقیق: حسین درگاهى، ۱۴ ج. تهران: وزارت ارشاد، ۱۳۶۶ ش.
- مفید، محمّدبن محمّدبن نعمان (م ۴۱۳) .الاختصاص. تصحیح: علی‌اکبر غفّارى. قم: مؤسّسه النشر الاسلامى، ۱۴۱۶ ق.
- ـــــــــــ، الارشاد. تحقیق: مؤسّسه آل‌البیت:لإحیاء التراث، ۲ ج. قم: مؤسّسه آل‌البیت، ۱۴۱۳ ق.
- مکرم، عبدالعال سالم ] و[ احمد مختار عمر. معجم القرائات القرآنیّه، ۸ ج. تهران: اسوه، ۱۴۱۲ ق.
- میبدى، رشیدالدّین. کشف الاسرار و عدّه الابرار. تصحیح: علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
- میرلوحى اصفهانى، سیّد محمّد (قرن ۱۱).گزیدهى کفایهالمهتدى. تصحیح و گزینش: گروه احیاى تراث فرهنگى. تهران: وزارت ارشاد، ۱۳۷۳ ش.
- میلانى، سیّد على. نفحات الازهار فى خلاصه عبقات الأنوار، ۱۲ ج. قم: مطبعه مهر، ۱۴۱۴ ق.
- نباطى عاملى، زین‌الدین علىبنیونس (م ۸۷۷). الصراط المستقیم. تصحیح: محمّد باقر بهبودى، ۳ ج.تهران: مکتبهالمرتضویّه، ۱۳۸۴ ق.
- نسائى، احمدبن شعیب (۲۱۵ـ ۳۰۳). تفسیر النسائى. تحقیق: صیرى عبدالخالق شافعى، سیّدبنعبّاس الحلیمى، ۲ ج. قاهره: مکتبه السنّه، ۱۴۱۰ ق.
- نعمانى، محمّدبن‌ابراهیم (قرن ۴). الغیبه. تحقیق: علی‌اکبر غفّارى. تهران: مکتبه الصدوق، ۱۳۹۷ ق.
- نورى، حسینبنمحمّد تقى (۱۲۵۴ـ ۱۳۲۰). کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار. مقدّمه: سیّدعلى حسینى میلانى. تهران: نینوى الحدیثه، ۱۴۰۰ ق.
- نیشابورى، مسلمبنحجّاج. (۲۰۶ـ ۲۶۱). الصحیح. تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقى، ۵ ج. بیروت: دار احیاء التراث العربى، ۱۴۱۲ ق.
- نیلى، بهاءالدّین علىبنعبدالکریم (قرن ۹). منتخب الانوار المضیئه. تحقیق: عبداللّطیف الکوه کمرى. قم: مطبعه الخیّام، ۱۴۰۱ ق.
- یسوعى، فردیسان توتل. المنجد فى الاعلام. بیروت: دارالمشرق، ۱۹۸۲ م.
[۱]. اعراف (۷) / .۱۲۸
[۲]. قصص (۲۸) / .۸۳
[۳]. تفسیر عیّاشى ۲ / ۲۸ـ ۲۹؛ کافى ۱ / ۴۷۰؛ وسائل الشیعه ۲۵ / ۴۱۴ـ ۴۱۵؛ فضلبنشاذان، الغیبه،بنابر نقل گزیدهى کفایهالمهتدىـ ۳۰۱ و ارشاد ۲ / ۳۸۵؛ الشیخ الطوسى، الغیبه / ۴۷۲ـ ؛۴۷۳الطبرسى، اعلامالوَرى / ۴۳۲٫ این حدیث در هر سه منبع اخیر بهنقل از امام باقر۷است لکن اوّلى وسومى به روایت عُقبَهبن خالد و دومى به روایت کَیسانبن کُلَیب آن را آوردهاند. / ۳۰۰
[۴]. یونس (۱۰)/ .۶۴
[۵]. کافى ۱ / ۴۲۹؛ تأویل الآیات / .۱۸۵
[۶]. طه (۲۰) / .۱۳۵
[۷]. با توجّه به معنا، این «واو» زائد به نظر میرسید پس میان دو هلال گذارده شد.
[۸]. التفسیر، به نقل تأویل الآیات / ۳۱۷؛ البرهان ۳ / .۵۱
[۹]. شعراء (۲۶) / ۲۰۵ تا .۲۰۷
[۱۰]. الکَأبُ وَ الکَأبَهُ وَ الکَأَبَهُ: الغَمُّ وَ سوءُ الحالِ وَ الإنکِسارُ مِنَ الحُزنِ: القاموس المحیط ۱ / .۲۷۹
[۱۱]. کافى ۱ / ۱۵۹؛ امالى شیخ طوسى/ .۶۸۹
[۱۲]. التفسیر، به نقل تأویل الآیات / ۳۸۹ ؛ کنزالدقائق ۹ / .۵۱۰
[۱۳]. نُقِرَ فِى النّاقور: نُفِخَ فِی الصّور، ر. ک. الصِّحاح ۲ / .۸۳۴
[۱۴]. مُدَّثِّر (۷۴) / ۸ ـ .۱۰
[۱۵]. تأویل الآیات/ ۷۰۸؛ کنزالدقائق ۱۴ / .۱۷
[۱۶]. کافى ۱ / ۳۴۳؛ الکَشّى، الرِّجال ۲ / ۴۳۷؛ النعمانى، الغیبه / ۱۸۷؛ کمالالدّین / ۳۴۹؛ الطوسى، الغیبه/ ۱۶۴؛ تأویل الآیات/ ۷۰۸؛ إثبات الهُداه ۶ / ۳۶۴؛ المحجَّه / ۲۳۸؛ مرآه العقول ۴ / .۶۱
[۱۷]. استَطَرَهُ: کَتَبَه، تاجالعروس ۱۲ / ۲۵؛ قَوله: «مُستَطَرٌ»، (قمر (۵۴) / ۵۳) أی مکتوبٌ، مجمعالبحرین ۳ /۳۳۱٫
[۱۸]. انعام (۶) / .۵۴
[۱۹]. تأویل الآیات / ۷۰۸؛ المحجّه / .۲۳۸
[۲۰]. عصر (۱۰۳) / ۱ ـ .۳
[۲۱]. کمال الدّین / ۶۵۶؛ اثبات الهُداه ۶ / .۴۴۶
[۲۲]. بقره (۲) / .۶۰
[۲۳]. مائده (۵) / .۱۲
[۲۴]. الاستِنصار / ۲۱ به نقل از: ایضاح دفائن النواصب، نوشتهى ابوالحسن ابنشاذان القمّى؛ بحارالانوار ۳۶/ .۲۶۳
[۲۵]. آلعمران (۳) / .۹۷
[۲۶]. أبوزُهَیر، به احتمال قوى، کنیهى یکى از دو فرزند شَبیببن أنس، یعنى محمّدبن شبیب النَّهَدى، یابرادرش جعفربن شبیب النَهَدىمعروف به البِرذَون الکوفى) است که شیخ طوسى، ضمن اصحاب امامصادق۷، از ایشان نام مىبرد. (رجال الطوسى / ۱۶۲ و )۲۹۱ (
[۲۷]. علل الشّرایع / ۱۱۳؛ صافى ۱ / ۲۸۱؛ برهان ۱ / .۲۹۹
[۲۸]. نساء (۴) / .۷۷
[۲۹]. تفسیر عیّاشى ۱ / ۲۸۵؛ کافى ۸ / .۳۳۰
[۳۰]. تفسیر عیّاشى ۱ / ۲۸۴؛ برهان ۱ / ۳۹۴ـ .۳۹۵
[۳۱]. مائده (۵) / .۳
[۳۲]. تفسیر عیّاشى ۱ / .۳۲۱
[۳۳]. انعام (۶) / .۴۴
[۳۴]. تفسیر عیّاشى ۱ / ۲۰۰؛ بصائر الدَّرَجات / ۷۸ بدون بخش اخیر :«حتّى کأنَّهُم…»؛ نورالثّقَلَین ۱ / ۷۱۸به نقل از: تفسیر قمّى.
[۳۵]. اعراف (۷) / .۱۵۷
[۳۶]. کافى ۱ / ۴۲۹؛ تأویل الآیات / .۱۸۵
[۳۷]. اعراف (۷) / .۱۷۲
[۳۸]. طه (۲۰) / .۱۱۵
[۳۹]. احقاف (۴۶) / .۳۵
[۴۰]. بصائِرُ الدَّرَجات / ۷۰ ؛ کافى ۲ / ۸ ؛ تأویل الآیات / .۳۱۳
[۴۱]. کافى ۱ / ۴۱۶؛ تفسیر ۲ / ۶۱؛ علل الشرایع ۱ / .۱۴۹
[۴۲]. انفال (۸) / .۸
[۴۳]. تفسیر ۲ / ۵۵ ؛ اثبات الهداه ۷ / .۹۸
[۴۴]. انفال (۸) / ۷۵؛ احزاب (۳۳) / .۶
[۴۵]. کفایهالاثر / ۱۷۵؛ الیَتیمَهُ وَ الدُرَّهُ الثَمینَه/ .۷۳
[۴۶]. توبه (۹) / .۳
[۴۷]. تفسیر عیّاشى ۲ / ۸۲؛ اثبات الهداه ۷ / .۹۹
[۴۸]. توبه (۹) / .۳۲
[۴۹]. صف (۶۱) / .۸
[۵۰]. تغابن (۶۴) / .۸
[۵۱]. کافى ۱ / ۴۳۲؛ الصراط المستقیم ۲ / ۷۴ فقط بخش اخیر حدیث.
[۵۲]. رسول اکرم، این سخن خویش را، از ترکیب آیهى مورد نظر با دو آیهى دیگر ساختهاند: اعراف (۷) /۱۵۷ و نساء (۴) / .۴۷
[۵۳]. احتجاج ۱ / ۱۴۹ و ۱۵۴ و ۱۵۵؛ بحارالانوار ۳۷/ ۲۱۱ و ۲۱۳ و .۲۱۴
[۵۴]. توبه (۹) / .۳۶
[۵۵]. الاستِنصار / ۲۱ به نقل از ایضاح دفائن النواصب، نوشتهى ابوالحسنابنشاذان القمّىّ؛ بحارالانوار ۳۶ /.۲۶۳
[۵۶]. الغیبه / ۱۴۹؛ المحجّه / .۹۳
[۵۷]. یونس (۱۰) / .۲۴
[۵۸]. دلائل الامامه / ۴۶۸؛ برهان ۱ / ۵۲۵ـ .۵۲۶
[۵۹]. کمالالدّین / ۴۶۹؛ بحارالانوار ۵۲ / ۴۵ـ .۴۶
[۶۰]. یونس (۱۰) / ۴۸؛ انبیاء (۲۱) / ۳۸؛ نمل (۲۷) / ۷۱؛ سبأ (۳۴) / ۲۹؛ یس (۳۶) / ۴۸؛ ملک (۶۷) /.۲۵
[۶۱]. کمالالدّین / ۳۱۷؛ مقتضب الأثر / .۲۷
[۶۲]. اسراء (۱۷) / .۸۱
[۶۳]. کافى ۸ / ۲۸۷؛ صافى ۱ / .۹۸۶
[۶۴]. الذِراعٌ: هِىَ مِنَ الإنسانِ، مِنَ المِرفَقِ إلى أطرافِ الأصابِعِ… وَ قیلَ السّاعِدُ وَ الذِراعُ واحِدٌ. (الافصاح ۱ /)۷۳
[۶۵]. الغیبه / ۲۳۹؛ دلائل الإمامه / .۵۰۰
[۶۶]. نمل (۲۷) / .۶۲
[۶۷]. تفسیر عیّاشى ۲ / ۶۱؛ القمّى، التفسیر ۲ / ۲۰۵؛ النعمانى، الغیبه / .۱۸۲
[۶۸]. تفسیر عیّاشى، به نقل: تأویل الآیات / ۳۹۹؛ النعمانى، الغیبه / ۳۱۴ فقط عبارت نخست.
[۶۹]. تفسیر عیّاشى ۲ / ۱۲۹؛ تأویل الآیات / ۳۹۹ ؛ اثبات الهُداه ۷ / ۱۲۶، هر دو مدرک اخیر، به روایتابراهیمبن عبدالحمید با تفاوتدر عبارت.
[۷۰]. ملک (۶۷) / .۳۰
[۷۱]. الغیبه، به نقل: گزیدهى کفایهالمهتدى، / ۸۷ ـ ۸۸ و به نقل: کشف الحقّ (اربعین خاتونآبادى) / .۱۱۱
[۷۲]. کفایهالاثر / ۱۲۰ـ ۱۲۱؛ الصراط المستقیم ۲ / ۱۱۸ با تلخیص.
[۷۳]. کمالالدین / ۳۲۵ـ ۳۲۶؛ الشیخ الطوسى، الغیبه / .۱۵۸
[۷۴]. تفسیر، به نقل: تأویل الآیات / ۶۸۳؛ المحجَّه/ .۲۳۱
[۷۵]. کافى ۱ / ۳۴۰؛ النعمانى، الغیبه / .۱۷۶
[۷۶]. کمالالدین / ۳۵۱؛ بحارالانوار ۵۱ / .۵۳
[۷۷]. الغیبه / ۱۶۰؛ کمالالدّین، ص ۳۶۰؛ النعمانى، الغیبه / ۱۷۶ با اندک تفاوت لفظى.
[۷۸]. بقره (۲) / .۱۵۷
[۷۹]. کافى ۱ / ۵۲۷ـ ۵۲۸؛ النعمانى، الغیبه / ۶۲ـ ۶۳؛ کمالالدّین ۱ / ۳۰۸ـ .۳۱۰
[۸۰]. بقره (۲) / .۲۴۹
[۸۱]. الغیبه، به نقل شیخ طوسى، در الغیبه / ۴۷۲؛ النعمانى، الغیبه / ۳۱۶ مضمون آیه، با تعبیر «سَنَبتَلیکُم».
[۸۲]. آلعمران (۳) / ۳۳ و .۳۴
[۸۳]. الغیبه / ۲۸۱؛ الاختصاص / ۲۵۶ـ .۲۵۷
[۸۴]. آلعمران (۳) / .۶۷
[۸۵]. تفسیر عیّاشى ۲ / ۶۱؛ همین مضمون در ۱ / ۸۴ از جابر جعفى؛ القمّى، التفسیر ۲ / ۲۰۵ از: ابوخالدکابلى؛ النعمانى، الغیبه / ۱۸۲ از اسماعیلبن جابر و / ۲۸۱ از: جابر جعفى.
[۸۶]. آلعمران (۳) / .۱۲۵
[۸۷]. تفسیر عیّاشى ۱ / ۲۲۰ ؛ اثبات الهُداه ۷ / .۹۶
[۸۸]. نساء (۴) / .۶۹
[۸۹]. التفسیر / ۱۱۲؛ کافى ۱ / ۴۵۰ با اندک تفاوت.
[۹۰]. انعام (۶) / .۳۷
[۹۱]. نمل (۲۷) / .۹۳
[۹۲]. تفسیر قمى ۱ / ۱۹۸؛ صافى ۱ / ۵۱۵ و نَوادِر الاخبار / .۲۶۰
[۹۳]. رعد (۱۳) / .۲۹
[۹۴]. کمالالدین / ۲۶۷ـ ۲۶۸؛ عیون اخبار الرّضا۷۱ / ۶۴ـ ۶۵؛ إعلام الوَرى / .۳۸۱
[۹۵]. کمالالدین / ۳۵۸؛ معانى الاخبار / ۱۱۲ ؛ کنز الدّقائق ۶ / .۴۵۱
[۹۶]. کمالالدین / ۳۶۱؛ کفایهالأثر / ۲۶۵ـ ۲۶۶؛ نوادر الأخبار / .۲۵۰
[۹۷]. لقمان (۳۱) / .۲۰
[۹۸]. چند روایت، با چنین معنا و مضمون، در آثار امامیّه آمده که از نام بردنِ مهدى نهى مىکند؛ در حالى کهاحادیثى دیگر، اسمایشان را، به روشنى مىبرد. نگارنده، در مسیر تفقّه این اخبار و جمع میان آنها،گامهایى پیموده و رهاوردى فراهم ساخته بود که بهجهت اختصاص بحث به مکتب تشیّع و رعایتاختصار، از درج آن چشم پوشید. براى تحقیق بیشتر ر. ک: وسایل الشّیعه ۱۶ / ۲۳۷ تا؛ جامع أحادیثالشیعه ۱۴ / ۵۵۹ تا .۵۷۲ ۲۴۷
[۹۹]. کمالالدین / ۳۶۸ـ ۳۶۹؛ کفایه الاثر / ۲۶۶ ـ .۲۶۷
[۱۰۰]. آلعمران (۳) / .۱۴۲
[۱۰۱]. توبه (۹) / .۱۶
[۱۰۲]. عنکبوت (۲۹) / .۲
[۱۰۳]. قُرب الاسناد / .۳۶۹
[۱۰۴]. ارشاد ۲ / .۳۷۵
[۱۰۵]. الغیبه / ۳۳۶ـ .۳۳۷
[۱۰۶]. اعراف (۷) / ۷۱ـ .۷۲
[۱۰۷]. یونس (۱۰) / .۲۰
[۱۰۸]. همان / ۱۰۲ـ .۱۰۳
[۱۰۹]. هود (۱۱) / .۹۳
[۱۱۰]. کمالالدین / ۶۴۵؛ تفسیر عیّاشى ۲ / ۲۳ به اختصار.
[۱۱۱]. تفسیر عیّاشى ۲ / ۱۴۶؛ کمالالدّین / ۶۴۵ با کمى تفاوت در الفاظ.
[۱۱۲]. تفسیر عیّاشى ۲ / ۱۶۸؛ کنزالدّقائق ۶ / .۲۳۲
[۱۱۳]. توبه (۹) / .۳۴
[۱۱۴]. تفسیر عیّاشى ۲ / ۹۳؛ کافى ۴ / ۶۱؛ صافى ۱ / .۶۹۹
[۱۱۵]. شعراء (۲۶) / .۲۲۷
[۱۱۶]. کمالالدین / ۴۱۱؛ إعلام الوَرى / ۳۹۹ـ ۴۰۰؛ نَوادِر الاخبار / .۲۲۳
[۱۱۷]. کمال الدین / ۲۶۰ـ ۲۶۱؛ المحجَّه/ ۱۶۲ـ .۱۶۳
[۱۱۸]. این بخش، نگاهى تحلیلى است به سه مقاله از نویسنده، که در شمارههاى ۱۰ تا ۱۲ سفینه درج شدهاست. براى سهولتمراجعه، این سه مقاله را مقالهى اوّل تا سوم نامیدیم.
[۱۱۹]. شماره ى سفینه.
[۱۲۰]. شماره ى صفحه ى نشریه.
پاسخ دهید