این نوشتار شامل معرفی ۲۳ عنوان کتاب و نُه مقاله و پایان نامه در موضوع حدیث ثقلین است. نگارنده آثار مکتوب در این زمینه را تا سال ۱۳۸۵شمسی از دانشمندان شیعه و سنی به صورت توصیفی و تحلیلی شناسانده است.
اشاره:
نظر به اهمیت حدیث ثقلین _ که به منزلۀ وصیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برای مسلمانان است تا با تمسک به آن، از ضلالت و گمراهی در امان باشند _ دانشوران مسلمان در نقل حدیث، بررسی اسناد و تبیین دلالت‌های آن کتابها و رساله‌های چندی نگاشته‌اند. این نوشتار تلاش دارد تا بخشی از آثار مکتوب در این زمینه را که نویسندگان شیعه و سنی پدید آورده‌اند، بشناساند. شایان ذکر است که این معرفی مبتنی بر آثار منتشره تا سال ۱۳۸۵ش است؛ و منابع منتشرۀ پس از آن تاریخ را پوشش نمی‌دهد.
(۱) امامت در حدیث غدیر، ثقلین، منزلت، غلامرضا کاردان ؛ قم: دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۷ش.
این کتاب در ۴۳ صفحه و طی یک مقدمه و سه موضوع اصلی به بررسی موضوع امامت با استناد به آیات قرآن و احادیث می‌پردازد. مؤلف در مقدمۀ کتاب، امامت تطبیقی را مورد بحث قرار داده و متن اصلی کتاب خود را براساس سه حدیث غدیر، ثقلین و منزلت، تنظیم و در ذیل هر یک ضمن بررسی اعتبار سند حدیث، توضیحاتی را ارائه کرده است.
(۲) الإمامه فی الرساله الإسلامیه عبدالزهراء عثمان محمد، ] بی‌جا: [ ۱۴۱۵ق. ۱۹۹۴م ۱۳۷۳.
مؤلف در این کتاب به بحث استدلالی در مورد امامت و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام پرداخته و پس از آن با استناد به حدیث ثقلین و آیه تطهیر و استناد به برخی احادیث دیگر موضوع امامت و ولایت اهل بیت(علیهم السلام) را مورد بررسی قرار داده است.
(۳) امام‌شناسی (حدیث ثقلین)، سید محمد حسین حسینی طهرانی.
این کتاب، جلد سیزدهم کتاب مجموعه امام‌شناسی است که نویسنده طی ۱۵ درس به بررسی تاریخ کتابت حدیث، تأکید پیامبرمهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به کتابت حدیث، حوادث اواخر عمر مبارک رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و موضوعات مرتبط با حدیث ثقلین پرداخته است.
(۴) امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشزیف در حدیث ثقلین، جمعی از نویسندگان؛ تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فزجه الشریف، ۱۳۸۰.
این کتاب در شش بخش و یک پیشگفتار تنظیم شده است. مؤلف پس از بررسی حدیث ثقلین از لحاظ سند و اعتبار، به بررسی آن در کتابهای معتبر اهل سنت می‌پردازد و با تفسیر و تحلیل متن حدیث، امام مهدی عجل الله تعالی فزجه الشریف را فردی از عترت و اهل بیت(علیهم السلام) و از فرزندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌داند که تا قیامت از قرآن جدا نخواهد شد. این کتاب با ترسیم آیندۀ انسان از نظر قرآن و سنت، با استناد به روایات اهل سنت نتیجه می‌گیرد که منجی جهان ظهور خواهد کرد، و با تشکیل حکومت دینی و جهانی به ظلم و بی‌عدالتی پایان خواهد داد.
(۵) بررسی حدیث ثقلین در مورد حقانیت ولایت ائمه اطهار علیه السلام از دیدگاه فریقین ]پایان نامه] ولی الله خوش طینت؛ استاد راهنما محمدمهدی گرجیان،
استاد مشاور محمدرضا آیتی؛ دانشگاه آزاد اسلامی اراک، ۱۳۷۴ش.
این تحقیق دانشگاهی با هدف بیان حقانیت امامت و ولایت ائمه اطهار(علیهم السلام) از دیدگاه فریقین با استناد به حدیث معتبر و مشهور ثقلین، و رجوع به آرای صاحب نظران گردآوری و تدوین شده است. محقق در چهار فصل ( ۱۱۲ صفحه) با استفاده از منابع معتبر تأمل و بررسی علمی در متن حدیث و استناد به آیات و احادیث مشابه تحقیق خود را ارائه کرده است. وی معتقد است با فهم حدیث ثقلین و احادیث مشابه، اهل بیت(علیهم السلام) را بیشتر خواهیم شناخت.
(۶) پژوهشی پیرامون تبیین قرآن،محمد حسین صفاخواه؛ تهران: ابرون، ۱۳۸۰ش.
کتاب در یک طلیعه و ده فصل به بررسی موضوعاتی پیرامون تبیین قرآن پرداخته است. نویسنده در طلیعۀ این کتاب، إجمال قرآن را نیازمند تفصیل ثقل دیگر _ که عِدل قرآن بوده و هرگز از آن جدا نمی‌شود _ دانسته است.
از فصول ده‌گانه این کتاب، فصل سوم با عنوان دو یادگار ماندگار، در طی ۹ صفحه به بررسی حدیث ثقلین پرداخته است.
(۷) الثقلان: الکتاب و العتره، محمدحسین المظفر؛ طهران: مکتبه نینوی الحدیثه.
مؤلف پس از تألیف الشیعه و الإمامه و کتاب الإمام الصادق علیه السلام» در دو جزء به بررسی حدیث ثقلین از دیدگاه عقلی پرداخته است. سر آغاز کتاب، سخن المجمع الدینی در طی ۳ صفحه، اشاره‌ای اجمالی به معرفی کتاب دارد. پس از آن مؤلف مطالب خود را در طی ۱۰۴ صفحه در موضوعات نص حدیث ثقلین و معنی آن، کتاب الله، عترتی أهل بیتی، ضرورت تمسک، ثقل ثالث، پیوستگی قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) ، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشزیف، و علم اهل بیت(علیهم السلام) آورده است.
(۸) ثقلین در بیان حضرت زهرا (علیهما سلام)، سیده کبری عظیمی؛ تهران: نباء، ۱۳۸۲ش
این کتاب که پایان نامه کارشناسی ارشد مؤلف در رشته علوم قرآن و حدیث است به عنوان یکی از پایان نامه‌های برتر قرآنی معرفی شده و به بررسی ثقلین یعنی قرآن و عترت در بیانات و سخنان حضرت زهرا (علیهما سلام) می‌پردازد. مؤلف ضمن ذکر نمونه‌های تاریخی، دیدگاه و جایگاه قرآن نزد حضرت فاطمه (علیهما سلام) و نیز سخنان ایشان دربارۀ پیامبر(صلی الله علیه و آله) و حضرت علی علیه السلام و حمایت ایشان از نبوت و امامت را بیان و بررسی می‌کند.
(۹) حدیث الثقلین، قوام‌الدین وشنوی، محمدالواعظ الخراسانی؛ تهران: مجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیه، ۱۴۱۶ ق = ۱۹۹۵م = ۱۳۷۴ش.
بخش اول این کتاب، رساله‌ای تحقیقی است در موضوع حدیث ثقلین که دانشمند ایرانی، علامۀ فاضل، شیخ محمد قوام الدین قمی وشنوی پس از بررسی حدیث ثقلین در منابع اهل سنت، متن حدیث را همراه با نسخه بدل‌های مختلف آن ذکر نموده است. وی، راویان حدیث را به ترتیب تاریخی آورده و دربارۀ «کتاب الله و سنتی» یا « کتاب الله وعترتی » نیز توضیحاتی ذکر کرده است. بخش دوم به قلم شیخ محمد واعظ زاده خراسانی با عنوان «حدیث الثقلین» ضمن بیان اهمیت حدیث ثقلین به بررسی تحلیلی حدیث در دو مقام ولایت و حجیت سنت رسول الله(صلی الله علیه و آله) پرداخته و سپس دربارۀ ثقلین، توضیحاتی ارائه و مفاهیم مستفاد از حدیث را بیان کرده است.
(۱۰) حدیث الثقلین: سیدعلی حسینی میلانی، قم: مرکز الأبحاث العقائدیه، ۱۴۲۱ ق = ۱۳۷۹ش.
کتاب در ۴۲ صفحه به بررسی موضوع حدیث ثقلین پرداخته است؛ نویسنده پس از مقدمۀ کوتاه ناشر، بحث در مورد این حدیث را در چهار موضوع: ۱_ الفاظ؛ ۲_ راویان؛ ۳_ دلالتها؛ ۴_ مناقشات و معارضات؛ با استناد به منابع اهل سنت تحقیق و بررسی کرده است.
(۱۱) حدیث ثقلین، محسن خرازی، مترجم مبین حیدر رضو ی؛ قم: مؤسسه امام علی علیه السلام ۱۴۲۲ ق = ۲۰۰۱ م = ۱۳۸۰
این اثر ترجمه‌ای به زبان کرُدی از کتاب کلمه (کلام ) حول حدیث الثقلین تألیف سید محسن خرازی است که ذیل شمارۀ ۲۱ معرفی شده است. همچنین این اثر با عنوان«و شه یه ک باره ی حه دیسی سه قه له ین» توسط ئیبواهیم عدید وللاعه زیزکوردستانی به زبان کُردی ترجمه و در سال ۱۴۲۲ ق = ۲۰۰۱ م= ۱۳۸۰ چاپ و منتشر شده است. ( رجوع شود به شماره ۲۳).
این کتاب توسط محمدرضا امین زاده با عنوان «سخنی پیرامون حدیث ثقلین» به فارسی ترجمه و به منظور استفاده عموم مردم به خصوص جوانان اهل سنت به سال ۱۳۷۶ چاپ و منتشر شده است. ( رجوع شود به شماره ۱۸).
(۱۲) حدیث الثقلین: تواتره _ فقهه کما فی کتب السنه، سید علی حسینی میلانی؛ قم: سید علی حسینی میلانی، ۱۴۱۳ ق= ۱۳۷۲ش.
این کتاب نقدی علمی است بر مطالبی که دکتر علی احمد سالوس در موضوع حدیث ثقلین نوشته است. مؤلف در سر آغاز کتاب ضمن اشاره به نظریات دکتر سالوس و برخی از نویسندگان معاصر، به بعضی از تناقضات احمدعلی سالوس اشاره کرده و به اختصار هدف خود را از نشر این کتاب بیان نموده است. مؤلف، کتاب را در یک مقدمه شامل پنج موضوع و در دو باب ارائه نموده که در باب اول، تواتر حدیث ثقلین و در باب دوم، فهم و معرفت حدیث ثقلین مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان کتاب نیز مطالبی در موضوع تمسّک به حدیث ثقلین و امامت ائمه(علیهم السلام) به عنوان نکات قابل توجه آورده است.
(۱۳) خلاصۀ عبقات الأنوار ( حدیث ثقلین )، حامد حسین هندی؛ تلخیص و تعریب از سید علی میلانی؛ ترجمه حسن افتخارزاده، تهران: مؤسسۀ نباء، ۱۳۷۲ش.
کتاب نفیس عبقات الأنوار یکی از آثار مکتوب و یادگارهای جاویدان علامۀ محقق مجاهد و مدافع حریم ولایت اهل بیت(علیهم السلام) ، مرحوم میرحامد حسین لکهنوی نیشابوری ( ۱۲۴۶_۱۳۰۶ هجری قمری ) است که در پاسخ به مطالب باب هفتم از کتاب تحفه اثناعشریه مولوی عبدالعزیز دهلوی نگاشته شده است. اصل کتاب تحفه، دوازده باب دارد که در تمامی این ابواب شیعه را از جهت تاریخ و عقاید و احکام، مورد هجوم قرار داده است. از این‌رو، شماری از دانشمندان شیعی، از قرن سیزدهم تا کنون، به پاسخ گوییِ شبهات یک یا چند باب یا تمام کتاب پرداختند. در این میان، علامه میرحامد حسین، عمر و همّت خود را برای پاسخگویی به شبهات باب هفتم تحفه اثناعشریه صرف کرد. مرحوم میرحامد حسین در نگارش کتاب عبقات الأنوار گاه نقل قول‌های طولانی را در لابه لای موضوع اصلی بحث گنجانده است، و این امر ممکن است خوانندۀ مبتدی را به وهم اندازد که شاید رشتۀ سخن از دست نویسنده خارج شده است.
علاوه بر این، نویسنده، کتاب نفیس خود را به زبان فارسی _ آن هم فارسیِ رایج در هندوستان در قرن سیزدهم هجری قمری _ نگاشته است و این سبک نگارش برای بسیاری از خوانندگان فارسی زبانِ فعلی قابل استفاده نیست. اگر بر این موارد، مشکل چاپ آن (چاپ سنگی قدیمی) افزوده شود، آنگاه روشن می‌شود که چرا اصل کتاب عبقات، فقط برای معدودی از پژوهشگران مفید است، و نه برای عموم اهل مطالعه و بررسی.
برای حلّ این چند مشکل، آیه الله سید علی میلانی کتاب نفحات الأزهارفی خلاصه عبقات الأنوار را نگاشت؛ بهره وری از این تلخیص، در حدّی است که گاهی بیشتر از اصل کتاب عبقات، قابل استفاده است. مجلّد ات ۱ تا ۳ کتاب نفحات الأزهار که موضوع حدیث ثقلین را دربر دارد، در یک مجلد، تحت عنوان خلاصۀ عبقات الأنوار، مجلد حدیث ثقلین ترجمه و منتشر شده است.
این کتاب در حجمی بیش از ۱۰۲۰ صفحه، که ۱۵۲ صفحۀ آغازین آن، ترجمۀ رسالۀ «دراسه فی العبقات» است و ۳۰ صفحۀ پایانی کتاب، فهرست تفصیلی کتاب را در بر دارد. ترتیب مطالب در این کتاب، به ترتیب عناوینی است که عبدالعزیز دهلوی در گفتار کوتاه خود پیرامون حدیث ثقلین، در بارۀ آنها سخن گفته است.
در این کتاب این موضوعات مطرح شده است:
یکم _ اسامی راویان حدیث ثقلین و نویسندگانی که این حدیث را در کتابهای خود نقل کرده‌اند (جمعاً ۱۸۷ تن از بزرگان اهل تسنن)؛
دوم _ نصوص روایات حدیث ثقلین از زبان بزرگان اهل تسنن همراه با شرح حال آنان.
سوم _ پاسخ به ایراد در سند حدیث ثقلین. در این بخش می‌توان میزان تتبع میرحامد حسین را دریافت؛ او برای ایراد مختصر ابن جوزی پیرامون سند این حدیث، چهل پاسخ مستدل مطابق با علم الحدیث اهل سنت ارائه می‌کند.
چهارم _ در این بخش که افزودۀ کتابشناس بزرگ شیعی، علامه محقق مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی بر اصل کتاب عبقات است، نام، شرح حال و روایت حدیث ثقلین از ۱۲۷ دانشمند اهل تسنن ذکر شده است که میان قرن دوم تا چهاردهم می‌زیسته‌اند.
پنجم _ دلالت حدیث ثقلین بر امامت اهل بیت(علیهم السلام) ، در قالب ۲۶ نکته ژرف نگرانه به متن حدیث؛
ششم _ پاسخ به تعارض حدیث ثقلین با حدیث « علیکم بسنتّی و سنّه الخلفاء من بعدی»؛
هفتم _ پاسخ به شبهۀ عمومیت عترت. دهلوی، عترت پیامبر را شامل تمام بستگان ونزدیکان پیامبر(صلی الله علیه و آله) دانسته است. میرحامد حسین بر مبنای اصول درایه الحدیث اهل تسنن ثابت می‌کند که کلمۀ « عترت » در حدیث ثقلین، اختصاص به امامان دوازده‌گانه دارد.
هشتم _ پاسخ به چند حدیث در منابع اهل تسنن که در آنها به پیروی از عمار یاسر، ابن امّ عبد، عایشه، معاذ بن جبل و جمعی دیگر سفارش شده است.
نهم _ بررسی حدیث « اصحابی کالنجوم» که در میان اهل تسنن، شهرت تمام دارد.
(۱۴) دو امانت جاوید قرآن و عترت، جهانبخش ثواقب؛ شیراز: نشر قو، ۱۳۷۶ش.
مؤلف، این کتاب را در یک مقدمه و پنج فصل تنظیم کرده و با نگاهی گذرا و کوتاه بر حدیث ثقلین، رابطه متقابل و دو جانبه قرآن و عترت، دو یادگار جاوید پیامبر(صلی الله علیه و آله)، را با توجه به آیات و احادیث مشهور در منابع معتبر شیعه و اهل سنت، مورد بررسی قرار داده است.
(۱۵) دو سرمایۀ نفیس برای نیکبختی جامعۀ اسلامی: کتاب خدا _ خاندان پیغمبر(صلی الله علیه و آله)، محمدحسین المظفر؛ ترجمه: ابوالقاسم دانش آشتیانی؛ قم: حکمت، ۱۳۷۹ش.
این اثر ترجمه‌ای است از کتاب الثقلان: الکتاب و العتره تألیف محمدحسین مظفر که توسط انتشارات نینوی الحدیثه چاپ و منتشر شده و در ذیل شمارۀ ۷ معرفی شده است.
همچنین این کتاب توسط حسن شانه چی نیز به فارسی ترجمه و با عنوان دو یادگار پیامبر(صلی الله علیه و آله) ترجمه الثقلان (کتاب و العتره) در سال ۱۳۷۹ به چاپ رسیده است. ( رجوع شود به شماره۱۶ )
(۱۶) دو یادگار پیامبر(صلی الله علیه و آله): ترجمه الثقلان( الکتاب و العتره)، مؤلف محمدحسین مظفر؛ ترجمه حسن شانه چی؛ مشهد: تاسوعا، ۱۳۷۹ش.
این اثر ترجمه‌ای است از کتاب الثقلان: الکتاب والعتره تألیف محمدحسین مظفر که توسط انتشارات نینوی الحدیثه چاپ و منتشرشده و در ذیل شماره ۷ معرفی شده است.
همچنین این کتاب توسط ابوالقاسم آشتیانی به فارسی ترجمه و با عنوان دو سرمایه نفیس برای نیکبختی جامعه اسلامی: کتاب خدا _ خاندان پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به چاپ رسیده است. (رجوع شود به شماره ۱۵)
(۱۷) الرسائل العشر فی الأحادیث الموضوعه فی کتب السنه، علی الحسینی المیلانی. قم: علی الحسینی المیلانی، ۱۳۷۶ش. ۱۰ جلد در یک مجلد.
این کتاب متشکل از ۱۰ رساله در بررسی و تحقیق پیرامون برخی از حادیث موضوعه و جعلی در کتابهای اهل سنت است. هر کدام از این رساله‌ها به عنوان مقاله مستقلی در شماره‌های مختلف مجلۀ تراثنا چاپ و منتشر شده است.
رسالۀ دهم این کتاب (۲۴ صفحه) با عنوان «رساله فی حدیث الوصیه بالثقلین: الکتاب و السنه» به بررسی حدیث ثقلین می‌پردازد و نقل « الکتاب و السنه» را جعلی می‌داند. این رساله در مجله تراثنا شماره ۲۹ نیز چاپ و منتشر شده است. مؤلف در این رساله ابتدا به بررسی نصوص حدیث ثقلین با عبارت «کتاب الله و سنتی» و روایتهای مختلف آن پرداخته است. وی در این موضوع روایت مالک بن انس، ابن هشام نیشابوری، ابوبکر بیهقی، ابن عبدالبر القرطبی، قاضی عیاض، الیحصبی، جلال الدین سیوطی و روایت شیخ علی متقی هندی را نقل و در برخی موارد بررسی کوتاهی نیز در ذیل آن آورده است. در قسمت دوم از این رسالۀ مؤلف سند حدیث را مورد تحقیق قرار داده و ضمن اشاره به نکاتی پیرامون سند حدیث، به بررسی سند این روایت در کتابهای الموطأ ابن مالک، سیره ابن هشام، المستدرک حاکم، سنن بیهقی، تمهید ابن عبدالبر، الالماع، الجامع الصغیر، و کنزالعّمال متقی هندی پرداخته است.
در قسمت سوم و پایانی این مقاله توضیحاتی کوتاه دربارۀ لفظ خبر و کلمۀ ثقلین و مصادیق و مدلول‌های ثقلین آورده شده است و لفظ ثقلین در خبر «کتاب الله و سنتی» را با لفظ ثقلین در حدیثی که مورد اجماع همه مسلمانان است یعنی «کتاب الله و عترتی» مورد مقایسه و بررسی قرار داده است.
(۱۸) سخنی پیرامون حدیث ثقلین، سید محسن خرازی، ترجمه محمدرضا امین زاده؛ قم: مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۶ش.
این اثر ترجمه‌ای است به زبان فارسی از کتاب کلمه ( کلام ) حول حدیث الثقلین تألیف سید محسن خرازی که در ذیل شماره ۲۲ معرفی شده است. همچنین دو ترجمه از این کتاب به زبان کردی توسط حیدر رضوی و ابراهیم کردستانی و حسین خوشنام در سال ۱۳۸۰ چاپ و منتشر شده است. (رجوع شود به شماره‌های ۱۱ و ۲۴ )
(۱۹) قرآن و عترت در اسلام یا شرح مشهور ثقلین، تألیف علی نمازی شاهرودی؛ تهران: سعدی، ۱۳۸۲ش.
مؤلف، کتاب خود را در یک مقدمه و دو مبحث ارائه کرده است. در مقدمه، هدف خود را ریشه یابی شبهات ذکر نموده و مبحث اول را طی سه فصل (۳۷ صفحه) به معرفت و شناسایی قرآن کریم و تفسیر و تبیین قرآن به واسطۀ علم امامان معصوم(علیهم السلام) اختصاص داده است. مبحث دوم در دوازده فصل (۲۰۷ صفحه) و طی مباحثی نسبتاً مبسوط به معرفی اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) (امامان معصوم(علیهم السلام) )، اخبار غیبی و معجزات پیامبران و امامان معصوم(علیهم السلام) ، فضائل، مناقب و فضلیت زیارت ائمه معصوم علیه السلام اختصاص
یافته است.
(۲۰) کتاب الله و اهل بیت(علیهم السلام) فی حدیث الثقلین من الصحاح و السنن و المسانید و… من مصادر أهل السنه، لجنه التحقیق لمدرسه الإمام باقر العلوم علیه السلام؛ قم: دلیل ما، ۱۴۲۲ ق = ۱۳۸۰ش.
به نقل فریقین، رسول گرامی خاتم(صلی الله علیه و آله) درمناسبت‌های چند، به ویژه در روزهای پایانی عمر شریف خود، چنین فرموده‌اند: « انّی تارکٌ فیکم الثقلین: کتابَ اللهِ و عترِتی اهلَ بیتی». این سخن _ که اهمیّت و هم سنگی خاندان رسالت را در کنار کتاب گران ارج خدا (قرآن ناطق و قرآن صامت ) یاد آور است _ در چنان جایگاهی از ارجمندی بوده است که کتابهای گوناگونی درباره آن به نگارش آمده است. کتاب الله و أهلُ البیت فی حدیثِ الثقلَینِ من الصِّحاح و السُّنن و المسانید… من مصادر أهل السُّنّه عنوان تازه‌ترین اثر جامع تحقیقی است که در این زمینه منتشر شده است.
ویژگی این تحقیق، آن است که در آن حدود ۶۰۰ متن از میان ۱۶۰ مأخذ ( در فهرست ۱۸۰ نام آمده است) بررسی و تنظیم شده است که با واژه‌ها و عبارات گوناگون، همتایی دو یادگار نبوی را بیان می‌دارد.[۲]
این متن ها از سه زاویه دسته‌بندی شده‌اند:
۱_ سند؛ سند هر نقل همراه آن، لفظ به لفظ از مأخذ بازنویسی شده است؛
۲_ موقعیت صدور؛ یاد کرد متن‌های تاریخی و حدیثی است که جا، روز، ساعت بیان، سخن و موقعیت و حالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را به هنگام آن نشان می‌دهد.
۳_ محتوای متن؛ انبوه متون در چهار باب زیر دسته‌بندی شده‌اند:
الف) ما وَرَد فی متن الحدیث بشأنِ الکتاب و العتره معاً ( شامل ۶ فصل)
ب) ما وَرَد فی حدیث الثقلن بشأن الکتاب العزیز ( شامل ۴ فصل)
ج) ما وَرَد فی حدیث الثقلین بشأن العتره (شامل ۴ فصل)
د) ما وَرَد فی حدیث الثقلین بشأن علیّ علیه السلام ( شامل ۶ فصل)
باب‌های چهار گانه هر یک شامل فصل هایی است پرشاخه.
گفتنی است که اگر یک سند، به مناسبت هایی، بیش از یک جا در این دسته‌بندی قرار می‌گیرد، متن کامل و شمارۀ آن تنها یک بار آمده و در دیگر جاها از ارجاع استفاده شده است.
(۲۱) مرام جاودانه: سخنی چند پیرامون حماسه جاوید و آفاق آن، محمد رضا حکیمی، قم: دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
کتاب مرام جاودانه مجموعه مباحث و مقالاتی است که با عنوان «با جاری صلابت اعصار» در پنج قسمت اصلی (انسان ولی نه محکوم، از ستیغ رسالت، خورشید در تاریکی، قرآن فجر، حدیث متواتر ثقلین و کتاب عظیم) تنظیم شده است؛ و در ذیل مباحث کلی، موضوعاتی همچون انسان‌شناسی، شناخت امیرالمؤمنین علیه السلام، رسالت، امامت و حکومت قرآنی، کاربرد عقلی در فلسفه، مکتب تفکیک، قرآن‌شناسی و حدیث ثقلین با بیانی بسیار شیوا و نگارشی ادیبانه بررسی شده است.
(۲۲) کلمه حول حدیث الثقلین، محسن الخرازی؛ قم: نشر حبیب، ۱۴۱۸ ق = ۱۳۷۶ش.
این کتاب در یک مقدمه از مؤلف و چهار مقام تنظیم و تبویب شده است. در مقام اول سند حدیث، در مقام دوم مسأله ابلاغ و رساندن حدیث به عموم مردم و اتمام حجت بر امت اسلامی، در مقام سوم نصوص حدیث و در مقام چهارم _ که بیشترین حجم کتاب را دربر دارد _ مفاد حدیث و امور و مطالبی که از حدیث ثقلین استفاده و استخراج می‌شود، مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است.
(۲۳) وشه یه ک له باره ی حه دیسی سه قه له ین، نووسراوی موحسینی خه رازی، وه رگیر بو کوردی ئیبراهیم عه بد وللاعه زیز کوردستانی، به‌هاو کاری به ریز کاک حسین خوشناو، بوفارسی محمد ره زائه مین زاده؛
قم: دامه زراوه ی ئیمام عه لی علیه السلام، ۱۴۲۲ق = ۱۳۸۰ش.
این اثر ترجمه‌ای به زبان کرُدی از کتاب کلمه (کلام ) حول حدیث الثقلین تألیف سید محسن خرازی است، که ذیل شماره ۲۱ معرفی شده است.
همچنین این اثر با عنوان حدیث ثقلین توسط حیدر رضوی به زبان کُردی ترجمه و در سال ۱۴۲۲ ق = ۲۰۰۱م = ۱۳۸۰ش چاپ و منتشر شده است. ( رجوع شود به شماره ۱۱).
این کتاب توسط محمدرضا امین زاده با عنوان سخنی پیرامون حدیث ثقلین به فارسی ترجمه و به منظور استفاده عموم مردم به خصوص جوانان اهل سنت به سال ۱۳۷۶ چاپ و منتشر شده است. ( رجوع شود به شمارۀ ۱۸).
(۲۴) اهل بیت(علیهم السلام) و حدیث ثقلین، ذکرالله احمدی، کیهان فرهنگی، بهمن ۱۳۸۵، شماره ۱۸۴، صفحه ۳۶_۴۰.
مؤلف در ابتدا متن حدیث ثقلین را به زبان عربی از رسالۀ دارالتقریب بین المذاهب الإسلامیه چاپ مصر نقل کرده، سپس به بررسی سند حدیث ثقلین پرداخته است. در ادامه ضمن نام بردن اسامی راویان اولیه حدیث ثقلین (سی نفر) برخی از طرق حدیث را به طور مختصر بیان کرده؛ آنگاه موارد و مسائل استفاده شده از این حدیث از جمله افضلیت عترت، عصمت و مرجعیت علمی و سیاسی اهل بیت(علیهم السلام) را بررسی کرده است.
(۲۵) بررسی علمی رجال سند روایات فریقین در رابطه با حدیث ثقلین، داد کریم رسولی، مجموعه مقالات هفدهمین همایش علمی _ تحقیقی مذاهب اسلامی، کمیسیون حدیثی ( بهمن ۱۳۸۴ )، ص ۳۱۸_ ۳۳۷.
نویسنده، سخن را با بیان مصداق اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) آغاز می‌کند؛ عمل نواصب را در سبّ و شتم اهل بیت(علیهم السلام) زشت می‌شمارد، و به حدیث ثقلین می‌پردازد. ابتدا چهار روایت از این حدیث نقل می‌کند. سپس با بیان روایاتی نتیجه می‌گیرد که محارب با اهل بیت(علیهم السلام) ، محارب با پیامبر(صلی الله علیه و آله) است، چنانکه عمل صحابه در محبت، مودت، اکرام و احترام اهل بیت(علیهم السلام) ، و معارضه با نواصب و خوارج، همین حقیقت را نشان می‌دهد. در خلال این مباحث، نکاتی در باب فضائل حضرت فاطمه (علیهما سلام)، غدیرخم، رویداد مباهله و فاجعۀ عاشورا بیان می‌دارد. دیگر اینکه به بحث از فئه باغیه ( گروه سرکش در برابر
امام علیه السلام) می‌پردازد. نگارنده، مطلبی از شیعه نقل نکرده، به این دلیل که منابع شیعه را در اختیار نداشته است.
(۲۶) تمسک به قرآن وعترت: تنها راه وحدت در گردش فریقین، فدا حسین عابدی، فصلنامه طلوع، سال پنجم، شماره ۱۷، بهار ۱۳۵، صفحه ۱۲۰_۹۵.
مؤلف ابتدا به بررسی مفهوم و مصداق قرآن، عترت، اهل بیت(علیهم السلام) ، تمسک و وحدت پرداخته است. سپس اهمیت و ضرورت وحدت را از دیدگاه قرآن و روایات بیان کرده و عوامل اتحاد مسلمانان (اسلام و ایمان، تمسک به عترت، دوستی آل محمد(علیهم السلام) و شبهه زدایی از برخی اصول و فروع) را توضیح داده است. سپس ضرورت تمسک به قرآن را با توجه به روایاتی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و نیز مبحث ارتباط قرآن و اهل بیت علیه السلام را مورد بررسی قرار داده است. در ادامه، ضرورت تمسک به عترت را با توجه به آیات قرآن کریم (آیات اعتصام، تطهیر، مباهله، صادقان و مودت) و نیز احادیثی از حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) از جمله احادیث سفینۀ نوح، باب حطّه، و ثقلین اثبات کرده است. مؤلف، حدیث ثقلین را حدیثی متواتر و صحیح خوانده و در این باره، سخنان علامه شرف الدین را نقل می‌کند.
(۲۷) ثقلین، شادی نفیسی، دانشنامۀ جهان اسلام زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۸۴، ص ۱۰۰ _۱۰۶.
مؤلف ابتدا به بررسی لغوی حدیث ثقلین پرداخته و معنی واژه «ثقل» را با اشاره به منابع مختلف ذکر نموده و معتقد است که این حدیث به سبب کاربرد همین واژه به ثَقَلین یا ثِقلین مشهور است، و اشاره می‌کند که حدیث ثقلین از نظر علما و محدثان اهل سنت در حد تواتر بوده و از طرق متعدد نقل شده است؛ وی به برخی از منابع روایی اهل سنت و شیعیان اشاره کرده است. پس از آن به بررسی اختلاف الفاظ در روایتهای مختلف با توجه به منابع اهل سنت و شیعه پرداخته است. در ادامه تفاوت در ضبط زمان و مکان صدور حدیث ثقلین را بررسی نموده و ضمن تحلیل حدیث ثقلین، به مسأله امامت و خلافت _ با توجه به بحثهای کلامی بین مذاهب مختلف _ می‌پردازد. در ادامه نقد برخی از علمای اهل سنت را بررسی نموده و در بحث سند و دلالت، موضوع روایت معارض را توضیح داده است.
(۲۸) حدیث ثقلین از دیدگاه مذهب اهل بیت(علیهم السلام) و اهل سنت، ایلقار اسماعیل زاده، فصلنامه طلوع، سال پنجم، شماره ۱۷، بهار ۱۳۸۵، ص ۴۶_۲۱.
مؤلف در پیشگفتار، ضمن اشاره به ایجاد فرقه‌ها ومذاهب مختلف در بین مسلمانان پس از وفات پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) بر لزوم وحدت و یکپارچگی و دوری از تعصب بین مسلمانان و بازگشت آنان به قرآن و سنت تأکید کرده و ایشان را به تفکر در براهین که راه حق و حقیقت را نشان می‌دهند دعوت نموده است.
مؤلف یکی از مهمترین ادله روایی در مورد حقانیت و برتری اهل بیت(علیهم السلام) را حدیث صحیح و متواتر ثقلین معرفی می‌کند و با روش تطبیقی و مقایسه‌ای دیدگاه مذهب تشیع و اهل سنت را با توجه به منابع حدیثی، تفسیری، تاریخی و لغوی بیان می‌دارد. مؤلف ابتدا حدیث ثقلین را در منابع روایی شیعه (کتابهای کافی، کمال الدین، الدره الباهره بین الأصداف الطاهره و بحار الأنوار) و منابع روایی اهل سنت (صحیح مسلم، الجامع الصحیح ترمذی، خصائص امیرالمؤمنین، المستدرک علی الصحیحین، جامع الصغیر، کنزالعمال و ینابیع الموده و)… .) مورد بررسی قرار می‌دهد. سپس، اسامی راویان این حدیث از میان صحابه (سی و هفت نفر) را ذکر می‌کند. بعد از آن به بررسی صحیح و متواتر بودن این حدیث پرداخته و تاریخ و مکانهای صدور این حدیث را با توجه به منابع مختلف روایی و تفسیری و تاریخی بررسی می‌نماید.
در ادامه، مفاهیم و حقایق نهفته در حدیث ثقلین را برشمرده و در انتها سه حدیث از اهل بیت(علیهم السلام) را _ که از پیروان و دوستداران خود خواسته‌اند عملاً راه دین را در پیش گیرند و از هر‌گونه ادعای پوچ و انحرافی بپرهیزند _ نقل کرده است.
(۲۹) حدیث ثقلین در روایات، تاج محمد جمشیدزهی، مجموعه مقالات هفدهمین همایش علمی _ تحقیقی مذاهب اسلامی، کمیسیون حدیثی ( بهمن ۱۳۸۴ )، ص ۱_ ۴۵.
در این مقاله، حدیث غدیر و ثقلین به الفاظ گوناگون _ روایت شده از طریق راویان اهل تسنن _ بیان شده است. نویسنده که از دانشوران اهل تسنن است، ابتدا به این پرسش پاسخ می‌دهد که چرا بخاری حدیث غدیر را به تفصیل نقل نکرده و نتیجه می‌گیرد که این بدان معنا نیست که بخاری حدیث غدیر را ضعیف می‌دانسته است. سپس حدیث ثقلین را به روایت مسلم، ترمذی، نسائی، احمد حنبل، طریحی و حاکم نیشابوری، همراه با بحث و بررسی در سند حدیث آورده است.
پس از آن، خطبه غدیر را به روایت ابن ماجه، ترمذی، احمد حنبل، نسایی، طبرانی، طیالسی و حاکم نیشابوری نقل کرده و پس از توثیق روایات، سخنان ابن تیمیه و ابن حزم را در تضعیف آنها ردّ می‌کند. در پایان مقاله، اثبات امامت امام علی علیه السلام را براساس سه آیه و هشت حدیث، و فضایل ابوبکر را بر اساس پنج آیه برشمرده است.
(۳۰) حدیث ثقلین، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، کامران فانی، و بهاء الدین سیدمهدی حائری، دایره المعارف تشیع، خرمشاهی، حسن یوسفی اشکوری _ تهران: نشر شهید سعید محبی، ۱۳۷۵ جلد ششم، ص ۱۵۸_ ۱۶۱.
در این مقاله حدیث ثقلین به لحاظ لغوی بررسی و نظر علما دربارۀ واژه «ثَقل» آورده شده است. بررسی اعتبار حدیث و طرق مختلف آن، و هشت روایت معروف با ذکر منابع، از مطالب دیگر است. نویسنده تأکید می‌کند که براساس اعتقاد شیعیان این حدیث در زمرۀ دلائل استوار و روشن امامت و وصایت امیرالمؤمنین علیه السلام می‌باشد. نویسنده فهرست نام بیست نفر از بزرگان صحابه که این حدیث را روایت کرده‌اند، آورده و با استناد به واقعۀ غدیر، امیرالمؤمنین علیه السلام را شایسته خلافت و جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) معرفی می‌نماید. با استناد به سخن ابن حَجر، وجوب تمسک به اهل بیت(علیهم السلام) را تأکید کرده و بر مبنای حدیث ثقلین، اهل بیت(علیهم السلام) را به طور لاینفک همتای قرآن و واجب الاطاعه می‌شمارد.
(۳۱) گرد آوری حدیث ثقلین از برخی از متون اهل سنت، عبدالواحد قلندر زهی، مجموعه مقالات هفدهمین همایش علمی _ تحقیقی مذاهب اسلامی، کمیسیون حدیثی ( بهمن ۱۳۸۴)، ص ۱۲۲_ ۱۴۸.
نگارنده که از دانشوران اهل تسنن است در این مقالۀ عربی، حدیث ثقلین را به روایت مسلم بن حجاج نیشابوری (۴ حدیث ) محمدبن عیسی ترمذی (سه حدیث)، احمد بن حنبل (سه حدیث)، و عبدالله بن عبدالرحمن دارمی (دو حدیث) آورده است. در هر مورد، پس از نقل متن حدیث، شرح حال افراد یاد شده و بحث در مورد توثیق رجال سندها را آورده است؛ پس از آن، سه حدیث از ترمذی در فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام آورده که یکی از آنها حدیثی جامع و مشتمل بر چندین فضیلت است. آنگاه مطالبی در ضرورت پیروی از سنت خلفای راشدین می‌آورد.
(۳۲) مباحثی پیرامون حدیث ثقلین، عبدالغنی شاهوزهی، مجموعه مقالات هفدهمین همایش علمی _ تحقیقی مذاهب اسلامی، کمیسیون حدیثی ( بهمن ۱۳۸۴ )، ص ۸۲_ ۱۲۰.
نگارنده _ که از دانشوران اهل تسنن است _ ابتدا حدود ۱۵ روایت در مضمون حدیث ثقلین نقل کرده و به بررسی رجالی اسناد آنها می‌پردازد، سپس نتایج برگرفته از این احادیث را بیان می‌دارد. پس از آن، ۲۵ آیه در ضرورت تبعیت از سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل می‌کند که نتیجۀ همۀ آنها، کافی نبودن قرآن در میان جزئیات مطالب است. آنگاه دیدگاه اهل تقلید را آورده که طبق برخی از روایات، عمل تمام صحابه و خلفای راشدین را حجت می‌دانند.
نویسنده در فصل سوم گفتار خود، دیدگاه اهل سنت را آورده که به عقیدۀ او، قائل به عدم جواز تقلید هستند. برای تأیید آن، به آیات قرآن، روایات نبوی، کلمات صحابه و اقوال دانشمندان اهل سنت استناد می‌کند.
فصل چهارم، به بررسی مصداق اهل بیت اختصاص دارد، و دیدگاه اهل تسنن را در این باره می‌آورد که همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) را جزء اهل بیت(علیهم السلام) می‌دانند و عصمت آنها را نمی‌پذیرند، اما بر محبت اهل بیت تأکید می‌کنند. به عقیدۀ نگارنده، حدیث ثقلین با ۵۸۷ لفظ مختلف روایت نقل شده است.
پی نوشت ها :
[۱] * عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
[۲] . استاد حکیمی در پایان مقاله خود _ که در مجموعۀ مشعل جاوید، نشریۀ دبیرخانۀ کتاب سال ولایت آمده _ نکاتی دربارۀ این کتاب آورده که ارزش آن را، از جهات دیگر نشان می‌دهد.
پاسخ دهید