در یک نگاه کلی باید گفت که کتاب های سیره نگاری متقدم کمتر به طور مستقل در مورد هر امام به نگارش در می آمدند. امام جواد (ع) نیز از این امر مستثنا نبود. نوشتار پیش رو به بیان بخشی از منابع عمدتا غیر مستقل مربوط به سیره امام جواد (ع) و هم چنین تعدادی از آثار اختصاصی معاصر می پردازد.
گذشته از بصائر الدرجات صفار که تنها کتاب امام شناسی است که از قرن سوم به دست ما رسیده است باید گفت که در قرن چهارم که شروع به کار جدی تالیف سیره امامان محسوب می‌شود می‌توان به الامامه و التبصره من الحیره نوشته ابن بابویه اشاره کرد که هر چند مستقیما راجع به حضرت جواد (ع) بحث نکرده ولی کتاب معتبر و حاوی بحث های فوق العاده ای است. هم چنین کتاب شرح الاخبار متعلق به همان قرن است که مباحث راجع به امامان را تا شهادت امام هشتم (ع) ادامه داده و آنگاه به بحث های مربوط به فاطمیان و قیام مهدی فاطمی پرداخته و نامی از حضرت جواد (ع) نیاورده است. تنها می‌توان در مباحث مربوط به قیام ها این کتاب را مورد استفاده قرار داد. کتاب شیخ مفید نیز که متعلق به قرن چهارم است نسبت به کتب دیگر در آن دوره روایات بیشتری را آورده اما باز هم جامع به نظر نمی‌رسد. وی حدود بیست صفحه از کتاب هفتصد صفحه ای (با چاپ کنونی) الارشاد را به امام جواد (ع) اختصاص داده است. الهدایه الکبری خصیبی نیز مربوط به نیمه اول قرن چهارم است که اکنون از کتاب‌های جنجالی درباره سیره اهل بیت (ع) محسوب می‌شود.
عالم قرن پنجم جشمی بیهقی در فضائل الطالبیین در یک کار باز هم کاملا روایی به تفسیر آیاتی که در مورد ائمه نازل شده و تاویل آن ائمه (ع) را نیز شامل می‌شود پرداخته است. وی در ابتدای ورود به قرن ششم به شهادت رسیده و کتابش حاوی تعدادی روایات فضائل و مناقب است و صفحات کوتاهی را به حضرت اختصاص داده است. حسین بن عبدالوهاب نیز از علمای قرن پنجم است که در عیون المعجزات نسبتا از بقیه گذشتگان مفصل تر روایات مربوط به معجزات حضرت را آورده است. وی با سید مرتضی و سید رضی در بعضی مشایخ اشتراک دارد. روضه الواعظین فتال نیشابوری نیز احتمالا در نیمه دوم قرن پنج و یا ابتدای قرن ششم نوشته شده است. چرا که مولف در ۵۰۸ به شهادت رسیده است.
در نیمه اول قرن ششم می توان به اعلام الوری نوشته طبرسی اشاره کرد که کاری مفید در سیره معصومان علیهم السلام به حساب می آید. شاید مقبول ترین کار سیره ای نزد شیعیان کتاب مناقب ابن شهرآشوب باشد که در نیمه دوم قرن ششم تالیف شده است. هم چنین در همین دوره باید از قطب راوندی نام برد که جمعا حدود سی صفحه از کتاب سه جلدی خود الخرائج و الجرائح را به امام جواد (ع) و راویان حضرت اختصاص داده است. الاحتجاج طبرسی نیز مربوط به همین دوره است که به بیان تعدای از مناظرات ائمه (ع) پرداخته و کار تاریخی محسوب نمی‌شود.
از تالیفات قرن هفتم نیز می‌توان ار کتاب کشف الغمه اربلی یاد کرد که بارویکردی روایی و در ضمن طرح مباحث تکراری گذشتگان صفحاتی کوتاه را به امام جواد (ع) اختصاص داده است.
در میان آثار به جای مانده از قرن نهم نیز باید به الفصول المهمه نوشته ابن صباغ اشاره کرد که کار برجسته ای در زمینه سیره ائمه (ع) است و تحقیق آقای سامی العزیری با چاپ دارالحدیث زینت بخش این کار شده است.
شبیه کار روایی تفسیری که جشمی انجام داده در کتاب استرآبادی قرن ده تاویل الایات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره دیده می‌شود و طبیعی است که نمی‌تواند سخن زیادی در مورد امام نهم (ع) داشته باشد.
نیمه دوم قرن یازده به بعد شروع یک حرکت جدید به طور کلی در تاریخ شیعه و به خصوص در مورد سیره‌نویسی محسوب می‌شود. اوج این فعالیت ها در دوران معاصر با علامه مجلسی صاحب بزرگترین مجموعه‌ی روایی شیعی یعنی نیمه دوم قرن یازده و اول قرن دوازده است. کارهایی مثل جلاءالعیون علامه مجلسی و مجلد پنجاهم از کتاب بحارالانوار که ابوابی را به تاریخ امام نهم اختصاص داده است از کارهای برجسته این دوره محسوب می‌شود. هرچند او نیز در جلاء العیون صفحات قابل توجهی را به امام نهم (ع) اختصاص نداده است. بیشترین حجم کار در این دوره شاید مربوط به سید هاشم بحرانی باشد که در سه کتاب مهم وی معالم الزلفی ، مدینه المعاجز و حلیه الابرار رخ می نماید. برای پژوهشگران منتقد معاصر قابل توجه است که وی در کتاب مدینه المعاجز حدود دویست صفحه راجع به حضرت بحث کرده است.
از طرفی با توجه به دورشدن از منابع اولیه تاریخی و حدیثی و از سویی دیگر تکراری بودن وعدم عمق کارهای بعد از صفویه شاید نتوان به کار عمده ای در زمینه سیره اشاره کرد؛ اما فقط به عنوان نمونه قابل ذکر از کارهای انجام شده در قرن سیزدهم باید به نورالابصار شبلنجی اشاره کرده که باز هم یک کتاب مناقبی است و علی رغم مباحث فراوانی که راجع به امامان انجام داده اما باز هم بخش مربوط به امام نهم (ع) تنها چند صفحه را به خود اختصاص داده است.
در میان نوشتجات به جای مانده از اهل سنت نیز به مطالبی با نگاه برون مذهبی و باز هم عمدتا روایی برمی خوریم که در زمینه تحقیقات در منابع کهن و قرون متاخر از اهل سنت مؤثر و قابل استفاده است. برای بررسی نمونه‌هایی از این تلاش ها کاری که حکمت الرحمه در کتاب ائمه اهل البیت فی کتب اهل السنه انجام داده کار مفیدی به نظر می‌رسد. وی به نقل قول‌هایی از نویسندگان مهمی مانند شافعی، ابن ابی الحدید، صفدی، یافعی ، ابن صباغ، قرمانی، ابن عماد حنبلی در شذرات و حتی ابن تیمیه و ابن حجر هیتمی پرداخته و دیدگاه های آنان را درمورد امامان شیعه بیان کرده است.
در دوران معاصر نیز در مورد امامان شیعه (ع) کارهای فراوانی انجام گرفته است. اما همواره جایگاه امام جواد (ع) به صورت ملموس و معتنابهی حتی نسبت به دو امام بزرگوار قبل و بعد خود کمرنگ است. حال این عدم توجه به هر دلیلی که بوده خواه به دلیل کمبود منابع اطلاعاتی راجع به ایشان و چه به سبب عمر کوتاه حضرت یا به هردلیل دیگر می تواند انگیزه ای برای یک حرکت جدید در شناخت این امام عزیز در نظر گرفته شود.
در این میان کارهای اختصاصی نیز درباره امام جواد (ع) انجام شده است. از پیشقدمان این تلاش ها دکتر فضل الله صلواتی است که در کتاب تحلیلی از زندگانی و دوران امام محمد تقی ع تلاش کرده که کاری جامع انجام بدهد. کارهایی که آقای سید جعفر مرتضی در کتاب‌های سیره‌ای‌اش انجام داده مانند دو جزوه‌ای که تحت عنوان سیره سیاسی امام رضا و امام جواد علیهماالسلام نگاشته و یا نوع نگاهی که در کتاب‌های الصحیح خود دنبال می‌کند چه درسیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و چه امام علی و امام حسن (ع) برای استفاده در پژوهش های سیره‌ای ضروری می‌نماید. به تازگی کتابی از دکتر مرضیه محمد زاده با عنوان امام جواد محمد بن علی (ع) با مقدمه دکتر احمد مهدوی دامغانی به چاپ رسیده که از انسجام خوبی برخوردار است. از کارهایی که دیگران انجام داده اند می توان به بعضی از افراد زیر اشاره کرد؛ کسانی مثل ابوالقاسم سحاب، صادقی اردستانی، فضل الله کمپانی، مقرم، فوزی، عبد الزهرا عثمان محمد و همین طور محمد تقی مدرسی در کتاب امامان شیعه و جنبش های مکتبی که بدون نفی استثنائات کارهایی کلیشه‌ای و بارویکردی عام و نگاهی کلی به رشته تحریر در آمده اند. شبکه اطلاع رسانی امام جواد (ع) نیز فهرستی از بیست کتاب اختصاصی منتشر شده در این باره را ارائه می دهد.
خانم دکتر نَغَم حسن الکنعانی نیز در المواقف السیاسیه للائمه الاثنی عشر کار پژوهشی خوبی در این مورد انجام داده که قابل استفاده و تقدیر است. مباحث رسول جعفریان خصوصا در حیات فکری و سیاسی امامان شیعه و مدرسی در مکتب در فرآیند تکامل نیز مانند تحقیقات جعفر مرتضی عاملی هر چند محقَّق و قابل استفاده و با بهره گیری از منابع اولیه فراوان انجام شده اما به دلیل اختصاصی نبودن و در ضمن مباحث کلی سیره‌ای یا کلامی مطرح شدن از دقت کافی در این زمینه برخوردار نیستند. سیره نویسی که بیشترین درجه از معروفیت در زمینه سیره نویسی در عصر حاضر را کسب کرده است باقر شریف قرشی است که در نوشته‌های خود به طرح مباحثی گاه عینا تکراری پرداخته که زحمت فراوانی در این راه متحمل گشته است.
منبع: سخن تاریخ
پاسخ دهید