در قرآن می خوانیم: «کلام خدا در درستی و عدالت کامل است، هیچ کسی نیست که بتواند کلام خدا را عوض کند» (سوره ۶ آیه ۱۱۵)، و (سوره ۶ آیه ۳۴) و (سوره ۱۰ آیه ۶۴). اما چرا بعداً الله یا محمد تصمیم می گیرد که بعضی از آیات را با آیات «بهتر» عوض کند؟ (سوره ۲ آیه ۱۰۶ و سوره ۱۶ آیه ۱۰۱)؛ و این البته به خاطر نادانی افراد نیست که خدا را مجبور به این  کار کرده باشند.

پاسخ اجمالی

۱ – «کلمه» در قرآن کریم به معانی مختلفی مانند قرآن، سنت های الهی و وعده آمده است.

۲ – آیاتی که بیانگر «لا مبدل لکلماته» هستند با آیاتی که دلالت بر نسخ حکمی می کنند، تنافی ندارند؛ زیرا نسخ از قبیل تناقض در گفتار نیست، بلکه با تغییر مصلحت – که خدا بدان آگاه است- حکم شرعى که در کتاب خدا یا سنّت آمده تغییر می یابد. یکى از حکمت هاى نسخ آسان گیرى بر امّت اسلام است، و گاه آزمونى براى نشان دادن حدّ پذیرش بنده نسبت به احکام الهى است.
۳ – اگر حکم دیروز را نسبت به شرایط امروز بنگرى حکم امروز اصلح (خیر) است و اگر هر یک را در جاى خود بنگرى هر دو حکم همانندند؛ زیرا هر یک با شرایط متناسب خود توافق کامل دارند. در هر دو صورت رعایت اصلح شده است و آنچه به صلاح مردم است بر آنان عرضه می شود. این آیات می خواهند این شبهه را بزدایند که در نسخ احکام یا شرایع هیچ گونه اشتباه یا تغییر در رأى که حاکى از پی بردن به ناروایى حکم سابق باشد رخ نداده است، بلکه هر یک در جاى خود روا می باشد.
 

پاسخ تفصیلی

برای روشن شدن پاسخ و نتیجه گیری درست، نخست تفسیر آیاتی که در پرسش ذکر شده، بیان می شود.
الف. کلام خداوند قابل تغییر نیست!
در این آیه شریفه می خوانیم: «وَ تَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ»؛[۱] و کلام پروردگار تو، با صدق و عدل، به حدّ تمام رسید هیچ کس نمی تواند کلمات او را دگرگون سازد و او شنونده دانا است.
«کلمه» در لغت به معناى گفتار و هر گونه جمله اى است و حتى به سخنان مفصل و طولانى نیز کلمه گفته می شود،[۲] و اگر می بینیم گاهى به معناى «وعده» آمده است، مانند: «وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنى‏ عَلى‏ بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا»،[۳] نیز از همین نظر است؛ زیرا انسان به هنگام وعده دادن جمله اى می گوید که وعده را در بر دارد.[۴] و نیز گاهى کلمه به معناى دین و آئین و حکم و دستور می آید[۵] که آنها نیز به همین ریشه باز مى‏گردد.
در این که منظور از «کلمه» در آیه فوق، قرآن است یا دین و آئین خدا یا وعده پیروزى که به پیامبر اکرم(ص) داده شده؟ احتمالات مختلفى از سوی مفسّران ارائه شده است، که در عین حال منافاتى با هم ندارند، و ممکن است آیه ناظر به همه آنها بوده باشد، ولى از آن نظر که در آیات قبل سخن از «قرآن» در میان بوده با این معنا مناسب تر است.[۶] در حقیقت آیه می گوید: به هیچ وجه در قرآن جاى تردید و شک نیست؛ زیرا از هر نظر کامل و بی عیب است، تواریخ و اخبار آن، همه صدق و احکام و قوانین آن همه عدل است.
ممکن است منظور از «کلمه» همان وعده اى باشد که در جمله «لا مبدل لکلماته» (هیچ کس نمی تواند تغییر و دگرگونى در کلمات خدا ایجاد کند) آمده است؛[۷] زیرا نظیر این جمله در آیات دیگر قرآن دیده می شود، مانند: «وَ تَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ»،[۸] و یا در آیه دیگر می خوانیم: «وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ».[۹] در این گونه آیات جمله بعد توضیح وعده اى است که در جمله قبل با ذکر «کلمه» به آن اشاره شده است. بنابر این، تفسیر آیه مورد بحث چنین می شود: «وعده ما با صدق و عدالت انجام گرفت که هیچ کس توانایى تبدیل دستورها و فرمان هاى پروردگار را ندارد».
ذکر این موضوع نیز لازم است که اگر آیه اشاره به قرآن بوده باشد هیچ گونه منافاتى با این موضوع ندارد که در آن موقع همه قرآن نازل نشده بود؛ زیرا منظور از کامل بودن آیات قرآن این است که هر چه نازل شده بود بدون عیب و نقص و از هر نظر کامل بود.[۱۰]
ب. سنت های الهی تغییر ناپذیرند!
قرآن کریم می فرماید: «وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلى‏ ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ وَ لَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلین»؛[۱۱] پیش از تو نیز پیامبرانى تکذیب شدند و در برابر تکذیب ها، صبر و استقامت کردند و [در این راه،] آزار دیدند، تا هنگامى که یارى ما به آنها رسید. [تو نیز چنین باش! و این، یکى از سنت هاى الهى است] و هیچ چیز نمی تواند سنن خدا را تغییر دهد و اَخبار پیامبران به تو رسیده است.
بنابر این، تو ای پیامبر! در برابر تکذیب ها و آزارها و حملات دشمنان لجوج و سرسخت روح صبر و استقامت را از دست مده، و بدان طبق همین سنت امدادهاى الهى و الطاف بیکران پروردگار به سراغ تو خواهد آمد، و سرانجام بر تمام آنها پیروز خواهى شد.
در حقیقت، آیه فوق به یک اصل کلى اشاره می کند و آن این که همیشه رهبران صالح اجتماع که براى هدایت توده هاى مردم به وسیله ارائه مکتب و طرح هاى سازنده با افکار منحط و خرافات و سنن غلط جامعه بپا می خاستند با مخالفت سرسختانه جمعى سودجو و زورگو که با پر و بال گرفتن مکتب جدید، منافعشان به خطر می افتاد، روبرو می شدند. آنها براى پیشرفت مقاصد شوم خود از هیچ کارى ابا نداشتند، و از تمام حربه ها؛ حربه تکذیب، تهمت محاصره اجتماعى، آزار و شکنجه، قتل و غارت و هر وسیله دیگر استفاده می کردند، اما حقیقت، با جاذبه و کشش و عمقى که دارد سرانجام – طبق یک سنت الهى- کار خود را خواهد کرد، و این خارهاى سر راه برچیده خواهند شد، اما شکی نیست که شرط اساسى این پیروزى، بردبارى و مقاومت و استقامت است.[۱۲]
گفتنی است؛ در این آیه شریفه از سنن تعبیر به «کلمات اللَّه» شده است؛ زیرا «کلم و کلام» در اصل به معناى تأثیرى است که با چشم یا گوش درک می شود[۱۳] («کلم» به معناى تأثیرات عینى، و «کلام» به معناى تأثیراتى است که با گوش درک می شود) سپس توسعه پیدا کرده است، و علاوه بر الفاظ به معانى نیز «کلمه» گفته می شود، و حتى به «عقیده» و «مکتب» و «روش و سنت» نیز اطلاق می گردد.[۱۴]
ج. وعده هاى الهى تخلّف ناپذیراند!
در قرآن کریم می خوانیم: «لَهُمُ الْبُشْرى‏ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَهِ لا تَبْدیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیم»؛[۱۵] در زندگى دنیا و در آخرت، شاد [و مسرور]ند وعده هاى الهى تخلّف ناپذیر است! این است آن رستگارى بزرگ.
این آیه شریفه -با توجه به آیات قبل از آن- روى سخن با اولیاى حق دارد که خداوند به آنها بشارت می دهد. آنها نه تنها ترس و غمى ندارند، بلکه بشارت و خوشحالى و سرور به خاطر نعمت هاى فراوان و مواهب بی پایان الهى هم در این زندگى و هم در آن زندگى نصیب آنان می شود. و تأکید می کند که سخنان پروردگار و وعده هاى الهى تغییر و تبدیل ندارد، و خداوند به این وعده خود نسبت به دوستانش وفا می کند.[۱۶]
د. خداوند بهتر از حکم منسوخ می آورد!
خدای تعالی در قرآن می فرماید: «ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیر»؛[۱۷] هر حکمى را نسخ کنیم، و یا نسخ آن را به تأخیر اندازیم، بهتر از آن، یا همانند آن را می آوریم. آیا نمی دانستى که خداوند بر هر چیز توانا است؟!
در این آیه و آیات قبل از آن؛ سخن از تبلیغات سوء یهود بر ضد مسلمانان است. آنها گاه به مسلمانان می گفتند دین، دین یهود است و قبله قبله یهود، و لذا پیامبر شما به سوى قبله ما (بیت المقدس) نماز می خواند، اما هنگامى که حکم قبله تغییر یافت و طبق آیه مربوط به تغییر قبله[۱۸] مسلمانان موظف شدند به سوى کعبه نماز بگزارند این دستاویز از یهود گرفته شد، آنها نغمه تازه اى ساز کردند و گفتند اگر قبله اولى صحیح بود پس دستور دوم چیست؟ و اگر دستور دوم صحیح است اعمال گذشته شما باطل است! قرآن در این آیات به ایرادهاى آنها پاسخ می گوید و قلوب مؤمنان را روشن مى‏سازد.[۱۹]
خدای تعالی حق دارد هر گونه تغییر و تبدیلى در احکامش طبق مصالح بدهد، و او نسبت به مصالح بندگانش از همه آگاه تر و بصیرتر است. بنابر این، نباید مؤمنان به حرف هاى نابجاى افراد مغرض که در مسئله نسخ احکام تردید می کنند، گوش فرا دهند.
در این جا ایراد معروفى است که به این صورت مطرح می شود: اگر حکم اول داراى مصلحتى بوده پس چرا نسخ شده؟ و اگر نبوده چرا از آغاز تشریع گردیده؟ و به تعبیر دیگر؛ چه می شد از آغاز حکم چنان تشریع می گشت که احتیاجى به نسخ و تغییر نداشت؟
پاسخ این سؤال را دانشمندان اسلام از قدیم در کتب خود آورده اند و حاصل آن چنین است:
می دانیم نیازهاى انسان گاه با تغییر زمان و شرائط محیط دگرگون می شود و گاه ثابت و بر قرار است، یک روز برنامه اى ضامن سعادت او است ولى روز دیگر ممکن است بر اثر دگرگونى شرائط همان برنامه سنگ راه او باشد.
یک روز دارویى براى بیمار فوق العاده مفید است و طبیب به آن دستور می دهد، اما روز دیگر به خاطر بهبودى نسبى بیمار ممکن است این دارو حتى زیانبار باشد، لذا دستور قطع آن و جانشین ساختن داروى دیگر را می دهد.
ممکن است درسى امسال براى دانش آموزى سازنده باشد، اما همین درس براى سال آینده بی فایده باشد، معلم آگاه باید برنامه را آن چنان تنظیم کند که سال به سال دروس مورد نیاز شاگردان تدریس شود. این مسئله مخصوصاً با توجه به قانون تکامل انسان و جامعه ها روشن تر می گردد که در روند تکاملى انسان ها گاه برنامه اى مفید و سازنده است و گاه زیانبار و لازم التغییر.
البته نباید فراموش کرد که اصول احکام الهى که پایه هاى اساسى را تشکیل می دهد در همه جا یکسان است، هرگز اصل توحید یا عدالت اجتماعى و صدها حکم مانند آن دگرگون نمی شود، تغییر در مسائل کوچک تر و دست دوم است.
این نکته را نیز نباید فراموش کرد که ممکن است تکامل مذاهب به جایى برسد که آخرین مذهب به عنوان خاتم ادیان نازل گردد به طورى که دگرگونى در احکام آن بعداً راه نیابد.
اگر چه معروف است که یهود نسخ را به کلى منکرند و به همین دلیل دگرگونى قبله را به مسلمانان ایراد می گرفتند ولى طبق منابع مذهبیشان ناچارند نسخ را بپذیرند.
چرا که طبق گفته تورات هنگامى که حضرت نوح(ع) از کشتى پیاده شد خداوند همه حیوانات را بر او حلال کرد، ولى این حکم در شریعت موسى(ع) نسخ شد و قسمتى از حیوانات تحریم گشت.
در تورات سفر تکوین فصل ۹ شماره ۳ می خوانیم: «و هر جنبنده اى که زندگى نماید براى تو طعام خواهد بود و همه را چون علف سبزه به شما دادم» ولى عمومیت این حکم بعداً نسخ گردید.[۲۰]
پس، ممکن است حکمى امروز داراى آثار و فوائدى باشد ولى فردا این آثار را از دست بدهد، در این صورت باید این حکم نسخ گردد و حکم جدیدى بجاى آن بنشیند که اگر از آن بهتر نباشد، لا اقل آثارى را که حکم سابق در زمان گذشته داشت حکم جدید در این زمان داشته باشد، و به این ترتیب هیچ گونه ایرادى باقى نمی ماند.
همچنین در این آیه شریفه آمده است: «وَ إِذا بَدَّلْنا آیَهً مَکانَ آیَهٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُون»؛[۲۱] و هنگامى که آیه‏اى را به آیه دیگر مبدّل کنیم (حکمى را نسخ نماییم‏) – و خدا بهتر می داند چه حکمى را نازل کند- آنها می گویند: «تو افترا می بندى!» امّا بیشترشان [حقیقت را] نمی دانند!
نتیجه گیری
با توجه به تفسیر آیات مزبور چند مطلب روشن شد:
۱ – در همه جای قرآن کریم «کلمه» به معنای قرآن نیست، بلکه به معانی دیگری مانند سنت های الهی و وعده نیز آمده است. و آنچه تغییر نمی یابد وعده ها و سنت های الهی است.
۲ – همان طور که دیدیم؛ هیچ کس نمی تواند قرآن و کلام خدا را تغییر بدهد و دگرگون کند، اما گفته نشد که خود خدا هم نمی تواند کلام خویش را تغییر دهد! چرا که خداوند با علم گسترده  و احاطه ای که بر عالم و مصلحت بندگان دارد؛ می داند که در چه موقعی کلام و حکم خود را تغییر دهد.
۳ – آیاتی که بیانگر «لا مبدل لکلماته» هستند با آیاتی که دلالت بر نسخ حکمی می کنند، تنافی ندارند؛ زیرا نسخ از قبیل تناقض در گفتار نیست، بلکه با تغییر مصلحت – که خدا بدان آگاه است- حکم شرعى که در کتاب خدا یا سنّت آمده تغییر می یابد. یکى از حکمت هاى نسخ آسان گیرى بر امّت اسلام است، و گاه آزمونى براى نشان دادن حدّ پذیرش بنده نسبت به احکام الهى است که به وسیله پیامبر ابلاغ می شود؛ مانند موضوع «تغییر قبله» از بیت المقدس به مکه، که حکم آن در سوره بقره آیات ۱۴۲ تا ۱۴۴ آمده، و سببش چنین بیان شده: «… و ما، آن قبله اى را که قبلاً بر آن بودى، تنها براى این قرار دادیم که افرادى که از پیامبر پیروى می کنند، از آنها که به جاهلیت بازمی گردند، مشخص شوند».[۲۲]
۴ – مقصود از «بخیر منها أو مثلها» لحاظ دو حالت است: اگر حکم دیروز را نسبت به شرایط امروز بنگرى حکم امروز اصلح (خیر) است و اگر هر یک را در جاى خود بنگرى هر دو حکم همانندند؛ زیرا هر یک با شرایط متناسب خود توافق کامل دارد.
فرق میان نسخ و انساء در آن است که اگر حکم سابق هنوز زنده است ولى شرایط تغییر یافته و حکم جدیدى را مقتضى ساخته است، آن را نسخ مستقیم می گوییم. اما اگر حکم سابق بر اثر گذشت زمان به دست فراموشى سپرده شده و از یادها رفته یا تحریف شده است، آن را «إنساء» می نامیم، به این معنا که این حکم از یادها برده شده است.
چه نسخ مستقیم صورت گیرد یا حکم سابق فراموش شده باشد و از نو حکم تازه آورده شود، در هر دو صورت رعایت اصلح شده است و آنچه به صلاح مردم است بر آنان عرضه می شود. این آیات می خواهند این شبهه را بزدایند که در نسخ احکام یا شرایع هیچ گونه اشتباه یا تغییر در رأى که حاکى از پی بردن به ناروایى حکم سابق باشد رخ نداده است، بلکه هر یک در جاى خود روا می باشد.[۲۳]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. انعام، ۱۱۵٫

[۲]. ر.ک: زمخشرى، محمود بن عمر، مقدمه الأدب، ص ۲۱۸، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران‏، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ‏۱۲، ص ۵۲۳، دار صادر، بیروت، چاپ سوم؛ واسطی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق و مصحح: شیری، علی، ج ۱۷، ص ۶۲۳ – ۶۲۴، دار الفکر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.

[۳]. اعراف، ۱۳۷: «وعده پروردگارت درباره بنى اسرائیل در مقابل صبر و استقامتى که کردند انجام پذیرفت».

[۴]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۷، ص ۳۲۸، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۵، ص ۴۱۱، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۵]. تاج العروس من جواهر القاموس، ج ۱۷، ص ۶۲۴؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن‏، ص ۷۲۴، دارالقلم‏، بیروت، چاپ اول.

[۶]. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ‏۳، ص ۲۵۲، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق؛ تفسیر نمونه، ج ‏۵، ص ۴۱۱؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۷، ص ۳۲۸؛ حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، تحقیق: بهبودی‏، محمد باقر، ج ‏۶، ص ۱۲۸، کتابفروشی لطفی، تهران، چاپ اول، ۱۴۰۴ق؛ حقی بروسوی،  اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج ‏۳، ص ۹۰، دارالفکر، بیروت، بی تا.

[۷]. فیض کاشانی، ملا محسن، الأصفی فی تفسیرالقرآن، تحقیق: درایتی، محمدحسین، نعمتی‏، محمدرضا، ج ‏۱، ص ۳۴۱، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج ‏۱، ص ۴۰۵، انتشارات دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ش؛ تفسیر نمونه، ج ‏۵، ص ۴۱۱؛ بغدادی، علاء الدین علی بن محمد، لباب التاویل فی معانی التنزیل، تصحیح: شاهین‏، محمد علی، ج ‏۲، ص ۱۴۹، دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

[۸]. هود، ۱۱۹: «در قیامت وعده پروردگار تو انجام خواهد گرفت و دوزخ از گناهکاران جن و انس پر خواهد شد».

[۹]. صافات، ۱۷۱ – ۱۷۲: «وعده ما از پیش در باره پیامبران این بود که آنها پیروز خواهند شد».

[۱۰]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏۴، ص ۵۴۷، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ تفسیر نمونه، ج ‏۵، ص ۴۱۲٫

[۱۱]. انعام، ۳۴٫

[۱۲]. تفسیر نمونه، ج ‏۵، ص ۲۱۲ – ۲۱۳٫

[۱۳]. «الْکلْمُ: التأثیر المدرک بإحدى الحاسّتین، فَالْکَلَامُ: مدرک بحاسّه السّمع، و الْکَلْمُ: بحاسّه البصر»؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص ۷۲۲٫

[۱۴]. تفسیر نمونه، ج ‏۵، ص ۲۱۳٫

[۱۵]. یونس، ۶۴٫

[۱۶].  تفسیر نمونه، ج ‏۸، ص ۳۳۶ – ۳۳۷٫

[۱۷]. بقره، ۱۰۶٫

[۱۸]. بقره، ۱۴۴٫

[۱۹]. تفسیر نمونه، ج‏۱، ص ۳۸۸ – ۳۸۹٫

[۲۰]. همان، ص ۳۹۰ – ۳۹۲٫

[۲۱]. نحل، ۱۰۱٫

[۲۲]. بقره، ۱۴۳٫

[۲۳]. معرفت، ‏محمد هادى، علوم قرآنی، ص ۲۵۰، مؤسسه فرهنگى التمهید، قم، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.