آیه «یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فی‏ یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَهٍ مِمَّا تَعُدُّونَ» (سجده،۵) می گوید بعد از ۱۰۰۰ سال دنیا پایان می یابد الان ۱۴۰۰ سال بیشتر گذشته چرا پایان نیافته است؟ این نشان تناقض نیست؟ آیا «الامر» در آیه دلالت بر مذهب و دین دارد؟

پاسخ اجمالی

در این آیه شریفه آمده: خداوند امور این جهان را از مقام قُرب خود به سوى زمین تدبیر می کند. به دیگر سخن؛ خداوند تمام عالم هستى را از آسمان گرفته تا زمین، زیر پوشش تدبیر خود قرار داده است، و جز او مدبّرى در این جهان وجود ندارد. سپس می افزاید: تدبیر امور در روزى که مقدار آن هزار سال از سال هایى است که شما می شمارید به سوى او باز می گردد که منظور از این روز، روز قیامت است.
مقصود از هزار سال در آیه شریفه، عدد شماره اى نیست، بلکه براى تکثیر و بیان فزونى می باشد؛ که بیانگر مدت بسیار زیادى است.
معنای امر در آیه، هیچ دلالتی بر آوردن دین و مذهب ندارد تا مدت آن هزار سال باشد سپس دین جدیدی بیاید، بلکه در این آیه شریفه و آیات دیگر  به معنای امر تکوینى استعمال شده، نه به معناى تشریع دین و مذهب. و اساساً هر جا سخن از آسمان و زمین و آفرینش و خلقت و مانند اینها است امر به همین معنای تکوینی است.
 

پاسخ تفصیلی

در آیه شریفه مورد پرسش، نخست اشاره به توحید پروردگار شده، سپس به مسئله «معاد» اشاره می کند. «توحید ربوبیت»؛ یعنى تدبیر جهان هستى به وسیله خداوند.[۱]
نخست می فرماید: «خداوند امور این جهان را از مقام قُرب خود به سوى زمین تدبیر می کند» (یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ).[۲] به دیگر سخن؛ خداوند تمام عالم هستى را از آسمان گرفته تا زمین، زیر پوشش تدبیر خود قرار داده است، و جز او مدبّرى در این جهان وجود ندارد.[۳]
سپس می افزاید: «تدبیر امور در روزى که مقدار آن هزار سال از سال هایى است که شما می شمارید به سوى او باز می گردد» (ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَهٍ مِمَّا تَعُدُّونَ). منظور از این روز، روز قیامت است.[۴]
توضیح این که: مفسران در تفسیر آیه فوق سخنان فراوانى گفته اند و احتمالات مختلفى داده اند:
۱٫ بعضى آن را اشاره به «قوس نزولى» و «صعودى» تدبیر عالم در همین دنیا دانسته اند.[۵]
۲٫ بعضى اشاره به فرشتگان الهى می دانند که فاصله آسمان را تا زمین در مدت پانصد سال طى می کنند، و در همین مدت نیز باز می گردند و به تدبیر این جهان به فرمان خدا مشغول اند.[۶]
۳٫ بعضى دیگر آن را اشاره به دوران هاى تدبیر الهى در این عالم می دانند و معتقدند که دوران هاى مختلف تدبیر هر یک هزار ساله است، و در هر هزار سال خداوند تدبیر امر آسمان و زمین را به فرشتگان خود، دستور می دهد، و پس از پایان این دوران هزار ساله، دوران دیگرى آغاز می شود.[۷]
ما نمی توانیم مدرکی برای این تفسیرها از دیگر آیات قرآن بیابیم. اما به نظر می رسد منظور از این آیه به قرینه آیات دیگر قرآن، و نیز روایاتى که در تفسیر آیه وارد شده چیز دیگرى است. و آن این که؛ خداوند این جهان را آفریده، و آسمان و زمین را با تدبیر خاصى نظم بخشیده، و به انسان ها و دیگر موجودات زنده لباس حیات پوشانده، ولى در پایان جهان این تدبیر را بر می چیند، خورشید تاریک و ستارگان بی فروغ می شوند و به فرموده قرآن کریم، آسمان ها را همچون طومارى در می نوردد، تا به حالت قبل از گسترش این جهان در  آیند: «در آن روز که آسمان را چون طومارى در هم می پیچیم، [سپس] همان گونه که آفرینش را آغاز کردیم، آن را بازمی گردانیم این وعده اى است بر ما، و قطعاً آن را انجام خواهیم داد».[۸]
و به دنبال در هم پیچیده شدن این جهان طرحى نوین و جهانى وسیع تر ابداع می گردد؛ یعنى پس از پایان این دنیا جهان دیگر آغاز می شود. این معنا در آیات دیگر قرآن نیز آمده است از جمله: در این آیه شریفه می خوانیم: «ما از آنِ خدائیم و به سوى او بازمی گردیم!».[۹] و در آیه دیگری چنین آمده است: «او کسى است که آفرینش را آغاز می کند، سپس آن را بازمی گرداند، و این کار براى او آسان تر می باشد و براى اوست توصیف برتر در آسمان ها و زمین و اوست توانمند و حکیم».[۱۰]و نیز در آیه دیگری می خوانیم: «تنها خدا آفرینش را ایجاد کرده، سپس بازمی گرداند با این حال، چرا از حق روی گردان می شوید؟!».[۱۱]
با توجه به این تعبیرات و تعبیرات دیگرى که می گوید تمام امور سرانجام به خدا باز می گردند،[۱۲]روشن می شود که آیه مورد بحث نیز از آغاز و ختم جهان و بر پا شدن روز قیامت سخن می گوید که گاهى از آن تعبیر به «قوس نزولى» و «قوس صعودى» می کنند. بنابراین، مفهوم آیه چنین می شود که «خداوند امر این جهان از آسمان به زمین را تدبیر می کند (از آسمان آغاز و به زمین منتهى می گردد) سپس همه اینها در روز قیامت به سوى او باز می گردند».[۱۳]
در تفسیر «على بن ابراهیم» در ذیل همین آیه مورد بحث می خوانیم: منظور، تدبیر امورى است که خداوند به تدبیر آن می پردازد، و همچنین امر و نهى که در شرع وارد شده و اعمال همه بندگان، تمام اینها روز قیامت آشکار می شود، و مقدار آن روز به اندازه هزار سال از سال هاى این دنیا است».[۱۴]
در این جا این سؤال پیش می آید که چگونه می توان میان این آیه شریفه «فرشتگان و روح به سوى او عروج می کنند در روزى که پنجاه هزار سال است»،[۱۵] با آیه مورد بحث که مقدار آن را فقط یک هزار سال تعیین مى‏کند جمع کرد؟
پاسخ این سؤال در حدیثى از امام صادق(ع) چنین نقل شده است: «در قیامت پنجاه موقف (محل توقف براى رسیدگى به اعمال و حساب) است که هر موقفى به اندازه یک هزار سال از سال هایى است که شما می شمرید، سپس این آیه را تلاوت فرمود: در روزى که مقدارش پنجاه هزار سال است».[۱۶]
البته این تعبیرات منافاتى با این مطلب نیز ندارد که عدد هزار و پنجاه هزار در این جا عدد شماره اى نباشد، بلکه هر کدام براى تکثیر و بیان فزونى باشد؛ یعنى در قیامت پنجاه موقف است که در هر موقفى انسان مدت بسیار زیادى باید توقف کند.[۱۷]
تفسیر اشتباه از آیه «یُدَبِّرُ الْأَمْرَ…»
بعضى از پیروان مسلک هاى ساختگى در عصر حاضر براى توجیه مسلک خود، آیه فوق را دستاویز قرار داده و با اشتباه کارى و مغالطه خواسته اند آن را بر منظور خود تطبیق کنند، همین آیه «یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ …» می باشد، آنها می گویند:
منظور از «امر» در این آیه «دین و مذهب» است و «تدبیر» به معناى فرستادن دین و «عروج» به معناى برداشتن و نسخ دین است! و روى این حساب هر مذهبى بیش از هزار سال نمی تواند عمر کند و باید جاى خود را به مذهب دیگر بسپارد و به این ترتیب می گویند: ما قرآن را قبول داریم، اما مطابق همین قرآن پس از گذشتن هزار سال مذهب دیگر خواهد آمد!! اکنون می خواهیم آیه مزبور را درست بررسى و تجزیه و تحلیل کنیم تا ببینیم آیا ارتباطى به آنچه آنها مدعى هستند دارد یا نه؟ بگذریم از این که این معنا به قدرى از مفهوم آیه دور است که به فکر هیچ خواننده خالى الذهنى نمی آید.
پس از دقت می بینیم تطبیق آیه بر آنچه آنها می گویند نه تنها با مفهوم آیه سازگار نیست، بلکه از جهات بسیارى اشکال واضح دارد:
۱ – کلمه «امر» را به معناى دین و مذهب گرفتن نه تنها دلیلى ندارد، بلکه آیات دیگر قرآن آن را نفى می کند؛ زیرا در آیات دیگرى «امر» به معناى فرمان آفرینش استعمال شده است؛ مانند «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»؛[۱۸] فرمان او چنین است که هر گاه چیزى را اراده کند، تنها به آن می گوید: «موجود باش!»، آن نیز بی درنگ موجود می شود.
در این آیه شریفه و آیات دیگرى[۱۹] امر به همین معنای امر تکوینى استعمال شده، نه به معناى تشریع دین و مذهب.
اساساً هر جا سخن از آسمان و زمین و آفرینش و خلقت و مانند اینها است امر به همین معنا است.[۲۰]
۲ – کلمه «تدبیر» نیز در مورد خلقت و آفرینش و سامان بخشیدن به وضع جهان هستى به کار می رود، نه به معناى نازل گردانیدن مذهب، لذا می بینیم در آیات دیگر قرآن در مورد دین و مذهب هرگز کلمه «تدبیر» به کار نرفته، بلکه کلمه «تشریع» یا «تنزیل» یا «انزال» به کار رفته است؛[۲۱] مانند آیات زیر:                       
«شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً»؛[۲۲] آیینى را براى شما تشریع کرد که به نوح توصیه کرده بود.
«وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ»؛[۲۳] کسى که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکند کافر است.
«نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ»؛[۲۴] [همان کسى که] کتاب را به حق بر تو نازل کرد، که با نشانه هاى کتب پیشین، منطبق است.
۳ – آیات قبل و بعد آیه مورد بحث مربوط به خلقت و آفرینش جهان است نه مربوط به تشریع ادیان؛ زیرا در آیه قبل گفت وگو از آفرینش آسمان و زمین در شش روز (و به عبارت دیگر شش دوران) بود[۲۵] و در آیات بعد سخن از آفرینش انسان است.
ناگفته پیدا است تناسب آیات ایجاب می کنند که این آیه هم که در وسط آیات خلقت واقع شده مربوط به مسئله خلقت و تدبیر امر آفرینش باشد.[۲۶]
لذا اگر کتاب های تفسیری را که صدها سال قبل نوشته شده مطالعه کنیم می بینیم با این که در تفسیر این آیه احتمالات گوناگونى داده اند، هیچ کس احتمال نداده که آیه مربوط به تشریع ادیان بوده باشد؛ مثلاً در تفسیر «مجمع البیان» که از مشهورترین تفاسیر اسلامى است و مؤلف آن در قرن ششم هجرى می زیسته با این که اقوال مختلفى در تفسیر آیه مورد بحث ذکر شده از احدى از دانشمندان اسلام دیدگاهی ناظر بر این که آیه مربوط به تشریع ادیان است نقل نکرده است.[۲۷]
۴ – کلمه «عروج» به معناى «صعود کردن و بالا رفتن» است، نه به معناى نسخ ادیان و زائل شدن، و در هیچ جاى قرآن «عروج» به معناى «نسخ» دیده نمی شود، بلکه در مورد ادیان همان کلمه «نسخ» یا «تبدیل» و امثال آن به کار می رود.[۲۸]
اساساً ادیان و کتب آسمانى چیزى نیستند که مثلاً مانند ارواح بشر پس از پایان عمر با فرشتگان به آسمان پرواز کنند، بلکه آئین هاى نسخ شده در همین زمین هستند، ولى در پاره اى از مسائل از درجه اعتبار افتاده اند، در حالى که اصول آنها به قوّت خود باقى است.[۲۹]
خلاصه این که؛ کلمه «عروج» علاوه بر این که در هیچ جاى قرآن مجید به معناى نسخ ادیان به کار نرفته اصولاً با مفهوم نسخ ادیان سازش ندارد؛ زیرا ادیان منسوخه عروجى به آسمان ندارند.
۵ – علاوه بر همه اینها این معنا با واقعیت عینى ابداً تطبیق نمی کند؛ زیرا فاصله ادیان گذشته با یکدیگر در هیچ مورد یک هزار سال نبوده است!. مثلاً فاصله میان ظهور حضرت موسى و حضرت عیسی(ع) بیش از ۱۹۰۰ سال[۳۰] و فاصله میان حضرت مسیح(ع) و ظهور پیامبر گرامی اسلام(ص) کمتر از ۶۰۰ سال، است![۳۱]همان طور که ملاحظه می کنید هیچ یک از این دو نه تنها با هزار سال که آنها می گویند جور نیست، بلکه فاصله زیادى دارد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۱۴، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش؛ ر.ک:«مراتب توحید»، سؤال ۱۹۱۳.

[۲]. سجده، ۵.

[۳]. طبق تعبیر اول «سماء» به معناى مقام قرب خدا است، و طبق تعبیر دوم «سماء» به معناى همین آسمان است. تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۱۴؛ همچنین ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۶، ص ۲۴۷، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۴]. فیض کاشانی، ملا محسن، الاصفی فی تفسیرالقرآن، تحقیق: درایتی، محمدحسین، نعمتی‏، محمدرضا، ج ‏۲، ص ۹۷۵ – ۹۷۶، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق؛ تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۱۴؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج ‏۱۴، ص ۸۷، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.

[۵]. ر.ک: شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: قصیرعاملی، احمد، ج ‏۸، ص ۲۹۴، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۶، ص ۲۴۷؛ حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، تحقیق: بهبودی‏، محمد باقر، ج ‏۱۳، ص ۱۲ – ۱۳، کتابفروشی لطفی، تهران، چاپ اول، ۱۴۰۴ق؛ ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج ‏۷، ص ۳۲۶، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

[۶]. طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۰، ص ۴۴۷، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش؛‏حائری تهرانی، میر سید علی، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، ج ‏۸، ص ۲۵۹، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۷ش؛ سور آبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سور آبادی، تحقیق: سعیدی سیرجانی، علی اکبر، ج ‏۳، ص ۱۹۲۲، فرهنگ نشر نو، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

[۷]. ر.ک: تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۱۵؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ج ‏۴، ص ۲۱۹.

[۸]. «یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلینَ»؛ انبیاء، ۱۰۴.

[۹]. «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»؛ بقره، ۱۵۶.

[۱۰]. «وَ هُوَ الَّذی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى‏ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیم»؛ روم، ۲۷.

[۱۱]. «اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ فَأَنَّى تُؤْفَکُون»؛ یونس، ۳۴.

[۱۲]. هود، ۱۲۳: «وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»؛ و اسرار نهان آسمان ها و زمین از آن خداست [در حیطه ملک و قدرت و علم اوست] و همه فرمان ها و تمام کارها [در جهان هستى به نحو رجوع معلول به علت] به او بازگردانده می شود، پس او را بپرست و بر او توکل کن، و هرگز پروردگارت از آنچه می کنید غافل نیست.

[۱۳]. تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۱۶.

[۱۴]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج ‏۲، ص ۱۶۸، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.

[۱۵]. «تَعْرُجُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فی‏ یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسینَ أَلْفَ سَنَهٍ»؛ معارج، ۴.

[۱۶]. شیخ طوسی، الأمالی، ص ۱۱۱، دار الثقافه، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ق؛ شیخ مفید، الأمالی، محقق و مصحح: استاد ولی، حسین، غفاری، علی اکبر، ص ۲۷۴، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

[۱۷]. تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۱۷؛ و نیز ر.ک: «روز هایی برابر با ۱۰۰۰ سال یا ۵۰۰۰۰ سال»، سؤال ۳۲۵۵.

[۱۸]. یس، ۸۲.

[۱۹]. قمر، ۵۰؛ مؤمنون، ۲۷؛ اعراف، ۵۴؛ ابراهیم، ۳۲؛ نحل، ۱۲؛ روم، ۲۵؛ جاثیه، ۱۲.

[۲۰]. تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۱۸.

[۲۱]. همان.

[۲۲]. شوری، ۱۳.

[۲۳]. مائده، ۴۴.

[۲۴]. آل عمران، ۳.

[۲۵]. سجده، ۴: «اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فی‏ سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُون»؛ خداوند کسى است که آسمان ها و زمین و آنچه را میان این دو است در شش روز [شش دوران‏] آفرید، سپس بر عرش (قدرت) قرار گرفت هیچ سرپرست و شفاعت کننده اى براى شما جز او نیست آیا متذکّر نمی شوید؟

[۲۶]. تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۱۹.

[۲۷]. ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏۸، ص ۵۱۰، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۲۸]. تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۱۹.

[۲۹]. همان.

[۳۰]. ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‏، الطبقات الکبری‏، ج ‏۱، ص ۴۴، دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق؛ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ طبری)، ج ‏۲، ص ۲۳۶، دار التراث، بیروت، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
برخی نیز فاصله این دو پیامبر را تا ۱۲۰۰ سال نیز اعلام کرده اند اما در هر حال، بیش از هزار سال است.

[۳۱]. در تاریخ طبری آمده: «خمسمائه و تسع و ستون سنه»(یعنی ۵۹۶)؛ تاریخ الأمم و الملوک، ج ‏۲، ص ۲۳۶.