مقصود از تیرهای قرعه در آیه ۳ سوره مائده چه چیزی است؟ و مشرکان به چه منظور و چگونه از آنها استفاده می کردند؟

پاسخ اجمالی

خداوند متعال در بخشی از آیه ۳ سوره مائده، حکم به تحریم یازده چیز نموده است. یکی از آنها حیوانى است که به وسیله چوبه ‏ هاى تیر – که در جاهلیت با آنها قرعه کشى می کردند – قسمت شده باشد. در جاهلیت گاهى حیوانى را ذبح می کردند و به وسیله «ازلام» یا همان چوبه ‏هاى تیر گوشت آنها را میان خود تقسیم می کردند. این رسم جاهلى و کار خرافی بود. اسلام از خوردن چنین گوشت هایى که براساس یک رسم خرافى به دست می آمد، نهى کرده است.
 

پاسخ تفصیلی

خداوند متعال در بخش آغازین آیه ۳ سوره مائده، حکم به تحریم یازده چیز داده است که بعضى از آنها در آیات دیگر قرآن نیز بیان شده است. تکرار آن در این آیه جنبه تأکید دارد:
«حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَهُ وَ الْمَوْقُوذَهُ وَ الْمُتَرَدِّیَهُ وَ النَّطیحَهُ وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَکَّیْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلام…»؛[۱] گوشت مردار، خون، گوشت خوک، حیواناتى که به غیر نام خدا ذبح شوند، حیوانات خفه شده، به زجر کشته شده، آنها که بر اثر پرت ‏شدن از بلندى بمیرند، آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگرى مرده باشند، باقیمانده صید حیوان درنده، مگر آن که آن را سر ببرید، حیواناتى که روى بت ها [یا در برابر آنها] ذبح می ‏شوند، و قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبه ‏هاى تیر مخصوص بخت آزمایى، [همه] بر شما حرام شده است.
ترجمه واژه های کلیدی آیه
۱ – «میته» حیوانى که در اصل، خوردن گوشت آن حلال است، ولى ذبح شرعى نشده است.
۲ – «اهلّ» از اهلال به معناى بالا بردن صدا است، و به ماه نو «هلال» گفته می شود چون هنگام رؤیت آن صداها بلند می شود. تعبیر «ما اهلّ لغیر الله به» یعنى حیوانى که هنگام ذبح، نام غیر خدا بر آن برده شده است.[۲]
۳ – «منخنقه» حیوانى که خفه شده باشد.
۴ – «موقوذه» حیوانى که با زدن کشته شده باشد. از «وقذ» به معناى ضربت شدید است.
۵ – «متردیه» حیوانى که با افتادن از پرتگاه کشته شده باشد.
۶ – «نطیحه» حیوانى که با شاخ زدن حیوان دیگر بر او جان داده باشد.
۷ – «ذکیتم» از تذکیه به معناى ذبح شرعى با شرایط و آداب خاص خود.
۸ – «نُصُب» یا جمع «نصاب» و یا مفرد «انصاب» است. به معناى بت هایى است که از سنگ ساخته می ‏شد.
۹ – «تستقسموا» از «استقسام» به معناى طلب قسمت کردن.
۱۰ – «ازلام» جمع «زُلم»، چوبه ‏هاى تیرى که در جاهلیت به هنگام قرعه کشى از آنها استفاده می کردند.
تفسیر
در این بخش از آیه حیواناتى را که خوردن گوشت آنها یا در اصل و یا به سبب عارضى حرام است، برمی شمارد که عبارت اند از:
۱ – گوشت مردار: گوشت مردار حیوانى حلال گوشتى است که ذبح شرعى نشده است و یا با اجل خود مرده و یا شرایط لازم در ذبح شرعى رعایت نشده است: «الْمَیْتَهُ».
۲ – خون حیوان: خون حیوان اگر چه حلال گوشت باشد و ذبح شرعى هم شده باشد، حرام است. در جاهلیت خون حیوان را می گرفتند و می پختند و می خوردند[۳] و اسلام این کار را ممنوع کرد؛ شاید بدان جهت که خون خوارى قساوت می آورد: «وَ الدَّمُ».
۳ – گوشت خوک: خوک از حیوانات نجس العین است، ولى بسیارى از کفار آن را می خورند. این که گوشت سگ را در ردیف این حیوانات قرار نداد؛ چون کسى گوشت سگ را نمی خورد: «وَ لَحْمُ الْخِنْزیرِ».
۴ – حیوانى که هنگام ذبح آن نام غیر خدا بر آن برده شده است. مشرکان به هنگام ذبح، نام بتان خود را به زبان می آوردند، ولى اسلام دستور می دهد که موقع ذبح، نام خدا را بزبان بیاورند: «وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ بِهِ».
۵ – حیوانى که با خفه شدن مرده است. در زمان جاهلیت گاهى حیوان را خفه می کردند و می خوردند: «وَ الْمُنْخَنِقَهُ».
۶ – حیوانى که با زدن کشته شده است: «وَ الْمَوْقُوذَهُ».
۷ – حیوانى که به سبب افتادن از پرتگاه کشته شده است: «وَ الْمُتَرَدِّیَهُ».
۸ – حیوانى که به سبب شاخ زدن حیوان دیگر بر آن کشته شده است: «وَ النَّطیحَهُ».
البته، حیواناتى که با این سبب ها کشته شوند داخل در تحت «میته» هستند. اما این که در آیه شریفه اینها را از میته جدا کرده، بدان جهت است که در جاهلیت این گونه کشته شدن ها را نوعى تذکیه حیوان می دانستند ولى اسلام آن را نمی پذیرد و دستور ذبح شرعى می دهد.
۹ – حیوانى که حیوان درنده از آن خورده و باعث هلاک او شده است. این نوع هم حرام است، مگر این که انسان آن حیوان را در حالى دریابد که هنوز آثار حیات در آن وجود دارد و فوراً آن را ذبح کند که در این صورت حلال می شود: «وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَکَّیْتُمْ».
۱۰ – حیوانى که براى بتان ذبح شده باشد و قربانى بتان باشد، گوشت چنین حیوانى اگر چه هنگام ذبح نام خدا هم بر آن برده شود حرام است. گفتنی است که مشرکان و بت پرستان خدا را قبول داشتند و بت ها را شریک او قرار می دادند: «وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ».
۱۱ – حیوانى که به وسیله چوبه‏ هاى تیر، که در جاهلیت با آنها قرعه کشى می کردند، قسمت شده باشد: «وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلام».[۴]
در جاهلیت گاهى حیوانى را ذبح می کردند و به وسیله «ازلام» یا همان چوبه ‏هاى تیر گوشت آنها را میان خود تقسیم می کردند و این رسم جاهلى غلطى بود و اسلام از خوردن چنین گوشت هایى که براساس یک رسم خرافى به دست می آمد نهى کرده است.
آنچه در پرسش مطرح شده این جمله پایانی است. در این باره باید گفت؛ قرآن کریم می فرماید: بر شما حرام است که قسمت خود را به وسیله تیرها به دست آورید. در جاهلیت، تیرهایى بود که روى بعضى از آنها نوشته بودند: «خدا مرا امر می کند» و روى برخى نوشته بودند «خدا مرا نهى می کند» و روى برخى هیچ ننوشته بودند. هر گاه می خواستند به سفر بروند یا کار مهمى را آغاز کند. به وسیله همین تیرها فال می زدند، اگر تیرى بیرون می آمد که بر آن «خدا مرا امر می کند» نوشته بود، اقدام می کردند و اگر تیرى بیرون می آمد که نهى داشت، ترک می کردند و اگر تیرى بیرون می آمد که هیچ ننوشته بود، تکرار می کردند،[۵] خداوند متعال، این عمل را حرام شمرده.[۶]
در تفسیر على بن ابراهیم آمده است: تعداد تیرها ده عدد بود. هفت عدد آنها سهم داشتند و بقیه پوچ بودند. آن هفت عدد بدین نام ها خوانده می شدند: فذ، توام، مسبل، نافس، حلس، رقیب و معلى. و آن سه عدد به نام: سفیح، منیح و وغد خوانده می شدند. براى آن هفت عدد، هر کدام یک سهم بیشتر از سهم قبلى بود و بدین ترتیب فذ داراى یک سهم و معلى داراى هفت سهم بود؛ آنها حیوانى را می کشتند و گوشت آن را به چند قسمت تقسیم می ‏کردند. آن گاه تیرها را به دست یک نفر داده، تا به نام افراد بیرون بیاورد. قیمت حیوان بر کسانى بود که تیرهاى پوچ به نامشان بیرون می آمد و تیرهاى دیگر به نام هر کس بیرون می آمد بر طبق آن سهم می ‏گرفت. این عمل قمار است. از این جهت خداوند متعال آن را تحریم کرده است.[۷]

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. مائده، ۳٫

[۲]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص ۸۴۳، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۳]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏۳، ص ۲۴۳، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۴]. ر. ک: جعفری، یعقوب، کوثر، ج ‏۳، ص ۶۵- ۶۶، بی جا، بی تا.

[۵]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ‏۱۲، ص ۲۷۰، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.

[۶]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۳، ص ۲۴۵٫

[۷]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج ‏۱، ص ۱۶۱- ۱۶۲، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.