مقایسه کلمات توفاهم (نسا ۹۷) و تتوفاهم (نحل ۳۲) را همراه با فرقشان؟

پاسخ اجمالی

وقتی ریشه  ای در زبان عربی به باب  های ثلاثی مزید می  رود، قواعد مخصوص به آنها نیز در کلمه جاری خواهد بود. از جمله آنها، قواعد مخصوص به باب  های «تفعل و تفاعل» است، که در بسیاری از آیات قرآنی نیز جریان دارد. مهم ترین این قواعد عبارت اند از:
۱ – اگر سومین حرف ریشه واو باشد، در مصدر این دو باب یعنی «تفعُّل و تفاعُل»، حرف آخر ریشه تبدیل به یاء شده و قبل از آن نیز کسره قرار خواهد گرفت، چنانچه در مصدر ناقص یائی نیز همین  گونه خواهد بود؛ مانند «وَ لَکِنْ أَوْثَقُ عُرَى الْإِیمَانِ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللَّهِ وَ تَوَالِی أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ التَّبَرِّی‏ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ»؛‏[۱] محکم ترین دست آویزهاى ایمان دوستى براى خدا و دشمنى‏ براى خدا و پیروى اولیای خدا و بیزارى از دشمنان خدا است.
۲ – در صیغه هایی از مضارع معلوم که دو «تاء» در اول فعل جمع می شود، می توان یکی از دو تاء را حذف کرد؛ مانند: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فیها»[۲] و «أَ فَلا تَذَکَّرُون»[۳] و «تَزاوَرُ عَنْ کَهْفِهِم».[۴]
موردی هم که در سؤال آمده، از همین قاعده جوازی پیروی کرده است: دو عبارت «تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَه» و «تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَه» به یک معنا بوده و تنها حرف تاء در یکی از آنها حذف شده است.
۳ – هر گاه حرف اول ریشه در این دو باب یکی از دوازده حروف «ت، ث، ج، د، ذ، ز، س، ش، ص، ض، ط، ظ» باشد، جایز است «تاء» باب را همجنس فاء الفعل و در آن ادغام کنیم. مانند: «أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا القَولَ»،[۵] «لا یَسَّمَّعُونَ»،[۶]«فَأَصَّدَّق»،[۷] و مانند آنها. در مثال اول در حقیقت فعل مضارع از ریشه دبر بوده است، یعنی «یتدبّروا». از آنجا که فاء الفعل آن یعنی حرف دال جزء حروف دوازده گانه است، تاء باب نیز تبدیل به دال شده است یعنی «یددبّروا». سپس دو حرف همجنس دال در یکدیگر ادغام شده اند، «یدَّبَّروا».
بدیهی است در مواردی که اجرای این قاعده موجب ساکن شدن حرف اول کلمه گردد، برای پرهیز از ابتدا به سکون، همزه وصل مکسوری در اول کلمه آورده می شود. مانند «فَاطَّهَّرُوا»[۸] از باب تفعل. این فعل ماضی در حقیقت «تطهَّروا» بوده است، که پس از اجرای قاعده قبل، تبدیل به «طّهّروا» می شود. از آنجا که ابتدا به ساکن امری نا ممکن است، یک همزه وصل در اول آن قرار می دهیم و در نهایت می شود «فَاطَّهَّرُوا»؛ و مانند «اثَّاقَلْتُمْ إِلىَ الْأَرْض»[۹]و «ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فىِ الاَخِرَهِ»[۱۰] از باب تفاعل و بسیاری از آیات مشابه دیگر.
نکته: در بعضی موارد چون فعل مضارع مضاعف(یعنی دارای دو حرف همجنس در ریشه) به باب «تفعل» برده شود، لام الفعل آن به حرف یاء تبدیل می شود؛ مانند «ثُمَّ ذَهَبَ إِلى‏ أَهْلِهِ یَتَمَطَّى»[۱۱] که از ریشه «مطط» است و «فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى»[۱۲] که از ریشه صدد است. در اصل فعل تصدّد تبدیل به «تصدّی» شده است.[۱۳]

 

 

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج‏۲، ص۱۲۶، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق.

[۲]. قدر، ۴؛ «فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى [تقدیر و تنظیم‏] هر کارى نازل مى‏شوند».

[۳]. هود، ۲۴؛ «پس آیا پند نمى‏گیرید»؟

[۴] . کهف، ۱۷؛ «به سمت راست غارشان متمایل مى‏گردد».

[۵]. مومنون، ۶۸؛ «آیا در این سخن [که وحى خداست‏] نیندیشیدند»؟

[۶]. صافات، ۸؛ «گوش فرا نمی دهند».

[۷]. منافقون، ۱۰؛ [چرا اجل مرا اندکى تأخیر نینداختى] تا صدقه دهم.

[۸]. مائده، ۶؛ پاکیزه شوید (غسل کنید).

[۹]. توبه، ۳۸؛ بر زمین سنگینى مى‏کنید (و سستى به خرج مى‏دهید).

[۱۰]. نمل، ۶۶؛ «علم آنان در باره آخرت نارسا است».

[۱۱]. قیامت، ۳۳؛ «سپس خرامان به سوى اهل خویش رفت».

[۱۲]. عبس، ۶؛ «تو به او روى مى‏آورى [و نسبت به وى اهتمام مى‏ورزى‏]».

[۱۳] . برای بررسی بیشتر این قواعد ر.ک طباطبایی، محمدرضا، صرف ساده، ص۱۵۵- ۱۶۲، قم، دار العلم، چاپ هفتاد و سوم با بازنگری و اصطلاحات، ۱۳۹۰ش؛ رضی الدین استر آبادی، محمد بن حسن، شرح شافیه ابن حاجب، ج ۳، ص ۲۰۹ و ۲۹۰ و ۲۹۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۵ق.