تفسیر این آیه شریفه که می فرماید، شهدا زنده اند و از خداوند روزی می گیرند چیست؟ روزی آنها چیست؟ آیا مانند بقیه مردگان در برزخ هستند، یا به دلیل منزلت جای بهتری دارند؟

پاسخ اجمالی

منظور از زنده بودن و زندگى در این آیه، همان حیات و زندگى برزخى است که ارواح پس از مرگ دارند، ولى از آن جا که حیات شهیدان یک حیات فوق العاده عالى و آمیخته با انواع نعمت هاى معنوى است – و به علاوه موضوع سخن، در آیه آنها هستند – تنها نام از آنها برده شده است. آنها بقدرى غرق مواهب حیات معنوى هستند که گویا زندگى سایر برزخیان در مقابل آنها چیزى نیست.
شهیدان زنده‏اند و نزد خدا بوده و روزی و ارتزاق آنان نیز عنداللهی است. مراد از این عندیت و قرب، قرب مکانتی و منزلتی است. درباره این که مقصود از این رزق چه رزقی است، تعابیر مختلفی شده است؛ از جمله: رزقى است که مناسب مقام آنها نزد پروردگارشان باشد، یا رزق کریمانه ای است که ما از آن آگاهی نداریم.
 

پاسخ تفصیلی

خداوند در قرآن می فرماید: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ اَمْواتاً بَلْ اَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ»؛[۱] [اى پیامبر!] هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده اند، و نزد پروردگارشان روزى داده می شوند. [۲]
برخی مفسران معتقدند که این آیه درباره شهداى اُحُد نازل شده[۳] و بعضى آن را درباره شهداى بدر می دانند،[۴]ولى – همان طور که شماری از مفسران اسلامی گفته اند[۵] – حق این است که پیوند این آیات با آیات گذشته نشان می دهد که شان نزول آن بعد از حادثه احد بوده است. اما مضمون و محتواى آیات تعمیم دارد و همه شهدا – از جمله ۱۴ شهید جنگ بدر – را نیز شامل می شود.
چنین به نظر می رسد که برخی افراد سست ‌ایمان بعد از حادثه احد گردهم آمده و بر دوستان و بستگان خود که در این جنگ شهید شده بودند، تاسف می خوردند که چرا آنها مردند و نابود شدند، مخصوصاً هنگامى که به نعمتى می رسیدند و جاى آنها را خالى می دیدند بیشتر ناراحت می شدند، با خود می گفتند ما این چنین در ناز و نعمتیم اما برادران و فرزندان ما در قبرها خوابیده اند و دستشان از همه جا کوتاه است. این گونه افکار و سخنان علاوه بر این که نادرست بود و با واقعیت تطبیق نمی کرد، در تضعیف روحیه بازماندگان بى اثر نبود. آیه فوق، خط بطلان بر این گونه افکار کشیده و مقام شامخ و بلند شهیدان را یاد کرده است.[۶]
منظور از حیات و زندگى در این آیه همان حیات و زندگى برزخى است که ارواح در عالم پس از مرگ دارند،[۷] نه زندگى جسمانى و مادى، اگرچه زندگى برزخى، اختصاصى به شهیدان ندارد، بسیارى دیگر از مردم نیز داراى حیات برزخى هستند،[۸] ولى از آن جا که حیات شهیدان یک حیات فوق العاده عالى و آمیخته با انواع نعمت هاى معنوى است – و به علاوه در این آیه، موضوع سخن، آنها هستند – تنها نام از آنها برده شده است. آنها بقدرى غرق مواهب حیات معنوى هستند که گویا زندگى سایر برزخیان در مقابل آنها چیزى نیست.[۹]
به دیگر سخن؛ حیات پس از مرگ برای همگان، قطعی است و به شهید اختصاص ندارد، و زنده بودن شهید بدین معنا نیست که صرفاً او پس از مرگ در برزخ حیات دارد و یا آن که تنها او در قیامت زنده می شود؛ زیرا همگان دارای حیات برزخی و حیات قیامت اند، بلکه معنایش زندگی ویژه برزخی است که شهیدان هم اکنون از آن برخوردارند؛ یعنی از لحاظ درجه برتر از سایر مؤمنان اند که حیات برزخی داشته و در برزخ که روضه ای از ریاض بهشت است متنعّم اند.[۱۰]
توجیه برخی که گفته اند مقصود از حیات شهدا در این آیه شریفه عبارت از نورانی بودن آنها از جهت برکت های معنوی است، ناتمام است؛ نیز زنده بودن شهید به این معنا نیست که او جان خود را در راه میهن، جامعه و سرافرازی همنوعان خود فدا کرده است و چون یادش در خاطره ها زنده است، همین معنای اعتباری برای وی حیات شمرده می شود. این تصوری خطا و برداشتی باطل است؛ زیرا این گونه امور از وهمیات اند و نمی توانند مبنای صحیحی داشته باشند. ماتریالیست ها با تصوّر خوشنام شدن و مانند آن خود را دلگرم می کنند، در حالی که دل خوش کردن به عناوینی چون خوشنامی، شهرت به فداکاری و امثال اینها برای کسانی که مرگ را پایان زندگی می دانند و به برزخ و معاد و زندگی پس از مرگ اعتقادی ندارند، نمی تواند مبنای معقولی داشته باشد. هرکس که مردن را نابودی پندارد و با این حال به موهوماتی مانند خوشنامی و زنده ماندن در خاطره ها دل خوش دارد، مانند معتقدان به نحوست عدد سیزده، خود را اسیر خرافات کرده است؛ زیرا همان گونه که او با مرگ نابود شده است، کسانی که خاطرات او را به یاد دارند نیز با مرگ از بین می روند. گذشته از آن که برای معدوم، «زنده باد» گفتن اثری ندارد؛ زیرا وی نه مسرور می شود و نه متاثّر.[۱۱]
شهیدان زنده‏اند و نزد خدا و روزی و ارتزاق آنان نیز عنداللهی است. مراد از این عندیت و قرب، قرب مکانتی و منزلتی است؛[۱۲] زیرا خداوند سبحان از جسم بودن، مکان داشتن و امثال آن منزّه است و روح مجرّد از جسمیت می تواند به خداوند قرب معنوی داشته باشد. از تقدیم ظرف «عِندَ رَبِّهِم» بر فعل «یرزَقون»، اهتمام به این قرب دانسته می شود.
حیات شهیدان، نزد خدا، واقعی است؛ و چون هرچه نزد خدا وجود دارد ثابت است، تمام آنچه به شهیدان می رسد از زوال مصون است و آنان به سبب بهره مندی از حیات و رزق عنداللهی، جاودانه متنعم اند.[۱۳]
زنده بودن شهید تنها به معنای آگاه بودن از اسرار آخرت هم نیست؛ چون این نیز به شهید اختصاص ندارد، بلکه شهید حیاتی ویژه دارد. البته هر کس که در حدّ و مقام شهید باشد، چنین زندگانی ای را بعد از مرگ خواهد داشت.[۱۴]
درباره این که مقصود از این رزق چه رزقی است، تعابیر مختلفی شده است؛ از جمله: رزقى است که مناسب مقام آنها نزد پروردگارشان باشد،[۱۵] یا رزق کریمانه ای است که ما از آن آگاهی نداریم.[۱۶]

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. آل عمران، ۱۶۹٫

[۲]. آیه ۱۵۴ سوره بقره نیز مشابه با آیه یاد شده است.

[۳]. بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التاویل، ج ‏۲، ص ۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

[۴]. سبزواری نجفی، محمد بن حبیب الله، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، ج ‏۲، ص ۱۸۷، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.

[۵]. برای نمونه ر.ک: فیض کاشانی، ملا محسن، الاصفی فی تفسیرالقرآن، ج ‏۱، ص ۱۸۲، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق؛ مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ‏۲، ص ۲۰۲ – ۲۰۳، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۲۴ق؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۳، ص ۱۶۸ – ۱۶۹، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۶]. تفسیر نمونه، ج ‏۳، ص ۱۶۹٫

[۷]. شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، ج ‏۱، ص ۴۰۲، تهران، دفتر نشر داد، چاپ اول، ۱۳۷۳ش؛ تفسیر نمونه، ج ‏۳، ص ۱۷۰٫  

[۸]. حیات برزخى براى دو دسته است نیکوکارانى که در درجه عالى هستند و بدکارانى که فوق العاده وضع بدى دارند.

[۹]. تفسیر نمونه، ج ‏۳، ص ۱۷۰٫

[۱۰]. جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج ۱۶، ص ۲۸۷ – ۲۸۸، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش. 

[۱۱]. همان.

[۱۲]. الاصفى فی تفسیرالقرآن، ج ‏۱، ص ۱۸۲؛ تسنیم، ج ۱۶، ص ۲۷۸٫

[۱۳]. تسنیم، ج ۱۶، ص ۲۷۸٫

[۱۴]. همان، ص ۲۸۸ – ۲۸۹٫

[۱۵]. گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، ج ‏۱، ص ۳۱۳، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق. 

[۱۶]. ملاحویش آل غازی، عبدالقادر، بیان المعانی، ج ۵، ص ۴۲۵، دمشق، مطبعه الترقی، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.