آیا عقل انسان در برابر حرص و طمع مغلوب می‌شود؟
امام علی(ع) در یکی از سخنانش در ارتباط با آفات حرص و طمع می‌فرماید:
«أَکْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِع»؛[۱] بیشتر لغزشگاه‌هاى عقل‌ها، زیر درخشش حرص و آزها است.
معنای سخن امام علی(ع) این است که خداوند به انسان عقل داده تا خوبی‌ها را از بدی‌ها و هنجارها را از ناهنجاری‌ها بازشناسد. اما این عقل گاهی دچار لغزش شده و قربانی حرص و طمع می‌شود. گفتنی است که لغزش عقل می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد، اما طمع‌ورزی اصلی‌ترین دلیل آن است.
توضیح:
از خصوصیت عقل آن است که شایستگى دارد تا در برابر نفس امّاره بایستد، آن‌را از پای درآورد و در مسیر خواستههاى شایسته خود به کار گیرد. و از ویژگی‌هاى نفس، فریب دادن عقل و گول زدن آن به وسیله آراستن زندگانى و اندوختههاى دنیا و دل‌بستن بدان‌ها است. پس خردهاى سستى که از طرف خدا پشتیبانی نشدهاند، بیشتر فریب می‌خورند و در ستیز با نفس امّاره – وقتى که چیزى طمع برانگیز و خواستهاى از امور دنیا بدرخشد- به خاک میافتند.
بنابر این، امام علی(ع) در این‌جا کلمه «مصارع» را به جهت مغلوبیّت عقول و تحت تأثیر قرار گرفتن آنها از نفوس، استعاره آورده است، و در خوارى و فرمانبرى از نفوس و تاب مقاومت نیاوردن در برابر نفوس، عقل را به مردى که در جنگ به خاک میافتد تشبیه کرده است. همچنین لفظ «بروق» (درخشش‌ها) را استعاره براى آنچه از موارد طمع، آورده است که در تصوّر انسان میدرخشد. و بیشتر اوقات علوم و خاطرههاى ذهنى را – به جهت لطافت، درخشش و سرعت حرکت- به برق‌ها تشبیه میکنند. اما این که کلمه تحت را به کار برده، براى آن است، که از خصوصیت به خاک افتادن‌ها، پایین بودن است.[۲]
منظور امام(ع) در این‌جا هشدار دادن به انسان است که وقتى طمع‌ها بر او ظاهر میشوند استوار و مقاوم باشد تا بدان‌ها مایل نگردد و جز به طمع‌هایى که شایسته است، به گونهاى شایسته نزدیک نشود. حضرت این نکته را یادآور می‌شود که سر چشمه و آغاز بیشتر اشتباهات عقل، کشش نیروى شهوانى به طرف خواستههاى خود است، با این اعتقاد که آنها را به دست میآورد.[۳]
خلاصه این‌که معمولاً لغزش‌هاى عقل در جایى است که طمعى باشد، و اگر آن طمع عقل را به غلط اندازد و بر وفق آن حکم کند، پس دچار خطا می‌شود، و در جایى که طمعى نباشد خطاهاى عقل کمتر است؛ لذا انسان باید در هر کاری اندیشه کند و دست از حرص و طمع بردارد تا حکم عقل در آن کار مورد اعتماد باشد.
منبع: اسلام کوئست
پی نوشت ها
[۱]. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صالح، صبحی، ص ۵۰۷، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
[۲]. ر. ک: بحرانی، ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ترجمه، محمدی مقدم، قربانعلی، نوایی یحیی زاده، علی اصغر، ج ۵، ص ۵۹۹- ۶۰۰، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش
[۳]. ر. ک: بحرانی، ابن میثم، شرح صد کلمه امیرالمؤمنین ع ، ترجمه، صاحبی، عبدالعلی، تصحیح و تعلیق، الحسینی الارموی المحدث، ص، ۲۴۰- ۲۴۳، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
پاسخ دهید