با سلام؛ در معنا و تفسیر عالمین و جهان ها توضیح دهید و در توضیح عالم و ترتیب و انواع و مراحل آن شرح فرمائید.

پاسخ اجمالی

در مورد عالمین دو نوع بحث می توان مطرح کرد. یکی بحث تفسیری است و دیگر بحث فلسفی و عرفانی.
الف. بحث تفسیری
 مفسران در تفسیر سوره حمد که اولین بار کلمه «عالمین» در آن آمده است، به توضیح و تفسیر آن پرداخته اند؛ و تقریباً تفسیر مشابهی از این کلمه ارائه کرده اند؛ و بر این باورند که کلمه «عالمین» جمع عالم به فتح لام است. در مورد کلمه «عالم» نیز می گویند: معنایش چیزی است به وسیله آن می توان به علم دست یافت؛ مانند قالَب، یعنى آنچه با آن قالب مى ‏زنند. یا مانند خاتَم، یعنی چیزی که به وسیله آن مهر و موم مى ‏زنند. البته برخی نیز احتمال داده اند که اشتقاق «عالم» از علامت باشد؛ زیرا عالم علامت وجود صانع است.[۱]
بحث دیگری که مفسران در مورد کلمه عالم مطرح کرده اند این است که کلمه «عالم» خود جمع است. هرچند از نظر لفظ مفرد است، ولی معنای آن جمع است؛ یعنی جمعی است که از لفظ خود مفرد ندارد؛ مثل لشکر و مردم. در این صورت معناى این کلمه شامل تمامى موجودات مى ‏شود، هم تک تک موجودات را مى ‏توان عالم خواند، و هم نوع نوع آنها را، مانند عالم جماد، عالم نبات، عالم حیوان، و عالم انسان، و هم صنف صنف هر نوعى را، مانند عالم عرب، و عالم عجم.[۲] به بیان دیگر، عالم به معناى مجموعه ‏اى است از موجودات مختلف که داراى صفات مشترک و یا زمان و مکان مشترک هستند، مثلاً مى ‏گوییم عالم انسان، عالم حیوان و عالم گیاه، و یا مى‏ گوییم عالم شرق و عالم غرب، عالم امروز و عالم دیروز.[۳]
به دنبال مبحث گذشته این مسئله مطرح می شود که اگر لفظ «عالم» جمع است، در این صورت معنای «عالمین» چیست؟ آیا عالمین جمع عالم است و مفید کثرت بیشتری است، یا برعکس معنای عالمین محدودتر از معنای عالم است. این بحث موقعی جدی تر می شود که وقتی بررسی می کنیم می بینیم: از یک سو بر اساس قواعد دستور زبان عربی، جمع با «ین» معمولاً براى جمع بستن موجوداتی دارای عقل هستند به کار می رود. بنابراین شامل تمام موجودات نمی شود. از سوی دیگر لفظ «عالم» در قرآن به کار نرفته است و فقط «عالَمین» آمده است.(کلمه عالمین هفتاد و سه بار در قرآن تکرار شده است).[۴] اگر موارد استعمال عالمین را در قرآن در نظر بگیریم خواهیم دید که هر چند کلمه «عالمین» در بسیارى از آیات قرآن به معناى انسان ها آمده، ولى در پاره ‏اى از موارد معناى وسیع ترى دارد، و انسان ها و موجودات دیگر جهان را در بر مى‏ گیرد.[۵]
در این جا نیز اکثر مفسران بر این باورند که معنای «عالمین» گستره تر از عالم است. بنابر این هر چند کلمه «عالم» خود به تنهایى معناى جمع دارد، ولی هنگامى که به صورت «عالمین» جمع بسته مى ‏شود، اشاره به تمام مجموعه ‏هاى این جهان است.[۶]
البته ممکن است در مورد دایره و وسعت معنای کلمه عالمین به لحاظ موارد خاص بین مفسران اختلاف نظر وجود داشته باشد.[۷]
اما در مورد این که با توجه به قواعد دستور زبان عربی، جمع با «ین» معمولاً براى جمع بستن موجوداتی دارای عقل هستند به کار می رود؛ حال اگر عالمین به معنای مجموعه موجودات جهان باشد، با این که همه عالم هاى این جهان صاحبان عقل نیستند؛ چگونه این تفسیر با قواعد زبان سازگار خواهد بود؟ مفسران در پاسخ به این سؤال چند راه حل را بیان کرده اند:
۱ – موجودی در این عالم نیست که از عقل و شعور بی بهره باشد. یکی از مفسران در این باره چنین می گوید: «در محلّ خود ثابت و محقق است بنصّ آیات شریفه و اخبار متواتره بتواتر اجمالى که جمیع موجودات حتّى حیوانات و نباتات و جمادات بهره از عقل و شعور دارند و بهمان اندازه خدا بلکه اولیاء حق را مى ‏شناسند و تسبیح و تحمید او را می نمایند مانند آیه شریفه إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ (چیزى نیست مگر اینکه تسبیح و تحمید خدا را میکند ولى شما تسبیح آنها را نمى ‏فهمید). و حمل کردن تسبیح را در این آیه بر تسبیح تکوینى یعنى دلالت کردن وجود آنها بر علم و قدرت و حکمت حق با جمله «وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ» مناسبت ندارد، زیرا هر صاحب شعورى این معنى را درک می کند».[۸]
۲ – برخی دیگر از مفسران این احتمال را مطرح کردند که این جمع به خاطر تغلیب باشد (منظور از تغلیب این است که مجموعه ‏اى از صاحبان صفات مختلف را با وصف صنف برتر توصیف کنیم).[۹]
البته بعضى از مفسران به دلیل همان قواعد عربی کلمه «عالمین» را اشاره به گروه ‏ها و مجموعه ‏هایى از صاحبان عقل می دانند؛ مانند فرشتگان، انسان ها و جن.[۱۰]
ب. بحث فلسفی و عرفانی 

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

.[۱] ر. ک: طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۹۵، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص ۵۸۲، دمشق، بیروت، دارالعلم، الدار الشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق؛ قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، ج ‏۵، ص ۳۵، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.

[۲]. ر. ک: موسوى همدانى، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، ج ‏۱، ص ۳۵، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.

[۳]. ر. ک: مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج‏ ۱، ص ۳۱، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۴]. قاموس قرآن، ج ‏۵، ص ۳۵٫

[۵]. مانند «فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ»؛ ستایش مخصوص خدا است که مالک و پروردگار آسمان ها و زمین، مال و پروردگار جهانیان است. جاثیه، ۳۶٫ و مانند «قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا»؛ فرعون گفت پروردگار عالمیان چیست؟ موسى در پاسخ گفت پروردگار آسمان ها و زمین و آنچه میان این دو است. شعراء، ۲۳ و ۲۴٫

[۶]. ر. ک: تفسیر نمونه، ج ‏۱، ص ۳۱٫ البته برخی از مفسران نکته ای در مورد تفاوت العالم با العالمین بیان می کنند که جالب است: «شامل شدن (العالم) جمیع ما سوى اللَّه را بواسطه الف و لام جنس است از باب اطلاق و مقدمات حکمت و ممکن است اطلاق به بعض مصادیق چون اطلاق جنس بر مصداق حقیقت است و امّا شمول العالمین از باب وضع است چون جمع محلّى بالف و لام بالاتفاق وضع بر عموم شده و تحقیق این مقام مربوط بعلم اصول است». طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱، ص ۱۰۲، تهران، اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

[۷]. چنان که علامه طباطبایی، کلمه «عالمین» در سوره حمد را به اصناف و گروه های انسان ها معنا می کند، ولی در تفاسیر دیگر به مجموعه موجودات جهان هستی تفسیر شده است. همان.

[۸]. اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱، ص ۱۰۲٫

[۹]. تفسیر نمونه، ج ‏۱، ص ۳۲٫

.[۱۰] همان.