آیا در قرآن آیاتی وجود دارد مبنی بر این که عُمر انسان اگر به پایان برسد، مرگ او یک لحظه جلو و یک لحظه عقب نمی افتد؟ تفسیر آنها و معنای اجل مسمّی و اجل معلّق چیست؟

پاسخ اجمالی

اَجَل انسان در آیات قرآنی به دو بخش «اجل مسمّی» و «اجل معلّق» تقسیم شده است. هر موجود زنده ای به حسب طبیعت و استعداد جسمى خود، تا مدّت معیّنى می تواند زنده بماند که اگر مانعی در ادامه حیات وی رخ ندهد، او تا پایان عمر طبیعی خود زنده می ماند و حیات وی به گونه طبیعى پایان می یابد، این گونه مرگ را «اجل مسمَّى» (اجل غیرقابل تغییر و تبدیل) گویند. اما اجل معلق تغییرپذیر است و به استناد علل ناقصه و مقتضیات، به وقوع می پیوندد. و بر اثر اعمال نادرست انسان ممکن است بسیار جلو بیفتد که عذاب های الهی یکی از آنها است و بر عکس بر اثر تقوا و نیکو کاری و تدبیر ممکن است بسیار عقب بیفتد.
تمام آیاتی که بر تأخیر ناپذیری مرگ در هنگام سرآمدن عمر دلالت دارند، بر اجل مسمی منطبق هستند؛ زیرا تنها آن اجل است که به هیچ وجه تأخیرپذیر نیست.
 

پاسخ تفصیلی

مرگ، جدایی روح از جسد،[۱] و نیز زوال و برچیده شدن تعلق نفس به بدن است.[۲]
هر انسانی، مرگ را خواهد چشید. این پایان سیر طبیعی هر موجود مادی در دنیا است. اصل مرگِ انسان در لوح محفوظ است و از قضای حتمی الهی است و به حکم «کُلُّ نَفسٍ ذائِقَهُ المَوتِ»[۳] هیچ کس از آن مستثنا نیست. اما عُمر خاص هر شخص و هنگام مرگ او، در لوح محو و اثبات است و تغییر پذیر است.[۴] مرگ آدمی به دو سبب اصلی اتفاق می افتد، مرگ هایی که به سبب پایان یافتن توانایی و ظرفیت جسمی بدن فرا می رسد و از آن به مرگ طبیعی یاد می شود، و مرگ هایی که به سبب اتفاقات و رفتارهای آدمی رخ می دهد و از آن به مرگ اخترامی و زودرس و ناگهانی تعبیر می شود.
زمان فرارسیدن مرگ را اجل می گویند؛ علّامه حلّی می گوید: «اجل، آن وقت معیّنی است که حادثه را با آن می سنجند».[۵]
اجل، در لغت دو معنا دارد: یکی مدت و زمان معیّن و دیگری سرآمد و سررسید مدت. به نظر علامه طباطبایی(ره)، معنای اصلی اجل تمام شدن مدت است و به طور مجازی در سررسید مدت نیز استعمال می شود.[۶] مراد خداوند در آیه «فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ» همین معنای دوم اجل است؛ یعنی زمان فرارسیدن مرگ انسان.
اقسام اجل
اجل انسان در فرهنگ قرآنی به دو بخش «اجل مسمّی» و «اجل معلّق» تقسیم شده است. اجل مسمی تا اندازه ای شباهت به همان مرگ طبیعی دارد هرچند که تفاوت هایی نیز میان آن دو وجود دارد. اجل معلق نیز شباهت هایی با مرگ ناگهانی دارد. البته بهتر است که از اجل معلق به «مرگ زود هنگام» یاد شود.
از اجل مسمّی به «اجل حتمی»، «اجل محتوم»،«اجل مکتوب» و «اجل معیّن» نیز تعبیر می شود و از اجل معلق به «اجل مشروط و موقوف» و «اجل مقضی» نیز یاد می شود.
طبق نقل شیخ طوسی، درباره اجل انسان دو دیدگاه مطرح شده است:
نخست این که هر انسانی، اجل مشخّص دارد که با آن می میرد.
دوم این که انسان دو اجل دارد: یکی تخلّف ناپذیر و حتمی، و دیگری تقدیری. ایشان البته پس از نقل این دو نظر، اوّلی را ترجیح می دهد؛ به دلیل آن که اجل، زمان حدوث مرگ و قتل است و با تقدیر، چیزی را اجل نمی گویند.[۷]
البته دلیل این ترجیح، تمام نیست؛ زیرا این دو قسم، طبق مفاد آیه «هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ طینٍ ثُمَّ قَضی‏ أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَه…»،[۸] استفاده می شود.[۹]  در این آیه شریفه هم کلمه اجل ذکر شده است و هم اجل مسمّی. بی گمان نمی توان هر دو را به یک معنا حمل کرد و دومی را تکرار اولی دانست؛ بلکه باید بین اجل به نحو مطلق و اجل مسمّی فرق گذاشت. همان گونه که دقت در روایات نیز بیانگر همین نکته است که برای انسان دو نوع اجل وجود دارد.[۱۰] در حدیثی؛ امام صادق(ع) در تفسیر آیه فوق فرمود: «آنها دو اجل اند؛ اجل مشروط که خدا در آن هر چه بخواهد می کند و اجل محتوم».[۱۱]
حُمران بن اعین  از امام باقر(ع) در مورد آیه فوق سؤال کرد، و آن حضرت فرمود: «آن دو اجل است: اجل محتوم و اجل موقوف».[۱۲]
مفسّران در تفسیر این دو اجل، دلایل مختلفی بیان کردند. در این میان؛ آنچه مورد پذیرش است، همان تفسیری است که غالب مفسران بیان داشتند. و آن این که: هر موجود زنده ای به حسب طبیعت و استعداد جسمى خود، تا مدّت معیّنى می تواند زنده بماند که اگر مانعی در ادامه حیات وی رخ ندهد او تا پایان عمر طبیعی خود زنده می ماند و حیات وی به گونه طبیعى پایان می یابد، این گونه مرگ را «اجل مسمَّى» گویند. در روایات، «اجل مسمی» به اجل غیرقابل تغییر و تبدیل، تفسیر شده است.[۱۳] و از جمله احکام و قضای حتمی پروردگار است که در اُمّ الکتاب و لوح محفوظ، ثبت و غیر قابل تغییر می باشد.
اما اجل معلق تغییرپذیر است و به استناد علل ناقصه و مقتضیات، به وقوع می پیوندد. و بر اثر اعمال نادرست انسان ممکن است بسیار جلو بیفتد که عذاب های الهی یکی از آنها است و بر عکس بر اثر تقوا و نیکو کاری و تدبیر ممکن است بسیار عقب بیفتد.[۱۴]
اجل معلق در کتاب محو و اثبات است؛ چنان که در قرآن می خوانیم: « هر اجلی، نوشته ای دارد. خداوند هر چه را بخواهد، محو و هر چه را بخواهد، اثبات می کند».[۱۵]
در روایتی آمده است: «اجل غیر مسمی و موقوف قابل تقدّم و تأخّر است، اما اجل مسمی قابل تغییر نیست».[۱۶]
در محدوده لوح محفوظ [امّ الکتاب] همه چیز محفوظ از تغیّر و زوال، و حتمی الوقوع است، و دعا، صدقه و… اثری در قضای حتمی الهی ندارد. در آیه مذکور، اجل مسمّی، به «عنده» تقیید یافت پس اَجَل مُسمّی نزد خدا است و هر چه نزد خدا است ثابت می باشد.[۱۷] کلمه «عِندَه» به معنای معلوم نزد خدا نیست؛ زیرا اجل غیرحتمی هم معلوم نزد او است. مضمون این دو آیه کنار هم قیاس شکل اول را می سازند: اجل مسمّی عند الله است (صغرا)؛ و هر آنچه عند الله است، باقی است (کبرا)، پس اجل مسمّی پایدار و تغییرناپذیر است (نتیجه).
اما امور در لوح محو و اثبات که محدوده قدر الهی است تغییر پذیر هستند. فقط خدا می داند که این شخص با حُسن اختیارش دعا می کند، یا صله رحم انجام می دهد و عمرش طولانی می شود و دیگری با سوء اختیارش به سبب عاق والدین یا قطع رحم، از مواهبی بی بهره می ماند.[۱۸]
از آن جایی که اجل معلق ارتباط تنگاتنگی با رفتار و اعمال آدمی می یابد، از آن به عنوان اجل زودهنگام نیز یاد می شود؛ زیرا شخصی که گرفتار اجل معلق می شود، می بایست به طور طبیعی و براساس اجل مسمّای الهی، عمر بیشتری می داشت، ولی به سبب اعمال و رفتارهایی، آن زمان از میان می رود، عمرش کوتاه شده و گرفتار مرگ معلق می شود. انسان با اعمال خویش شرایط زیستی خود در دنیا را دگرگون کرده و کم و زیاد می کند. این گونه است که با کارهای نیک، اجل معلق را به تأخیر می افکند تا شرایط بهتری برای کمال خود فراهم آورد؛ یا آن که با کارهای بد و گناهان خویش، مرگ را پیش می اندازد و فرصت ادامه حیات را از خود می گیرد. چنان که آیه: «[تا] برخى از گناهانتان را بر شما ببخشاید و [اجل‏] شما را تا وقتى معیّن به تأخیر اندازد. اگر بدانید، چون وقت مقرّر خدا برسد، تأخیر بر نخواهد داشت‏»؛[۱۹] اشاره دارد به این که گناه، مرگ را پیش می اندازد و توبه و مغفرت الهی، مرگ را تا اجل مسمّی به تأخیر می اندازد؛ لذا در بعضی روایات، عُمر مردم بیشتر منتسب به اعمال خوب و بد آنها شده است.[۲۰]
انطباق آیات دالّ بر تأخیر ناپذیری مرگ بر اجل مسمّی
با توجه به تفسیری که از اجل معلق و اجل مسمّی شد؛ همه آن آیاتی که بر تأخیر ناپذیری مرگ در هنگام سرآمدن عمر دلالت دارند، بر اجل مسمی منطبق هستند؛ زیرا اجل مسمی است که تأخیر و تغییر پذیر نیست.
«و هر کس اجلش فرا رسد، هرگز خدا [آن را] به تأخیر نمی افکند، و خدا به آنچه می کنید آگاه است».[۲۱]
«بگو: براى خود زیان و سودى در اختیار ندارم، مگر آنچه را که خدا بخواهد. هر امّتى را زمانى [محدود] است. آن گاه که زمانشان به سر رسد، پس نه ساعتى [از آن‏] تأخیر کنند و نه پیشى گیرند».[۲۲]
«و براى هر امّتى اجلى است؛ پس چون اجلشان فرا رسد، نه [می توانند] ساعتى آن را پس اندازند و نه پیش».[۲۳]
در این آیات منظور از «اجل» همان مرگ حتمی است؛ یعنی وقتی انسان به عمر نهایی خود رسید همان مرگ حتمی و طبیعی او فرا می رسد و قابل تغییر و برگشت نیست. پس این آیات شامل مرگ های زودرس و نابهنگام نمی شود.[۲۴]
بنابراین، آن دسته از آیاتی که در قرآن به تقدیم و تأخیر ناپذیری مرگ اشاره دارد، بر اجل مسمّی منطبق هستند.

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۷، ص ۲۹۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۲]. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج ۱۵، ص ۶۸۵، قم، اسراء؛ ر. ک: «سرانجام روح بعد از مرگ»، سؤال ۷۸۰۳.

[۳]. انبیاء، ۳۵٫

[۴]. تفسیر تسنیم، ج ۹، ص ۴۲۵٫

[۵]. علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص ۳۳۹، قم، مؤسسه النشر الإسلامی‏، چاپ چهارم‏، ۱۴۱۳ق.

[۶]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۷، ص‏ ۸٫

[۷]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۳، ص ۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

[۸]. «او کسى است که شما را از گل آفرید؛ سپس مدتى مقرّر داشت [تا انسان تکامل یابد]؛ و اجل حتمى نزد اوست [و فقط او از آن آگاه است]. با این همه، شما [مشرکان در توحید و یگانگى و قدرت او،] تردید مى‏کنید»؛ انعام، ۲٫ 

[۹]. تفسیر تسنیم، ج ۱۵، ص۶۹۰٫

[۱۰]. ر. ک: طبرسی، طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۴، ص‏۴۲۳ ـ ۴۲۴، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ‏۲، ص‏۴، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق؛  عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، ج۱، ص۳۵۴ ـ ۳۵۵، تهران، المطبعه العلمیه، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.

[۱۱]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵، ص ۱۴۰، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.

[۱۲]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ‏۱، ص ‏۱۴۷، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۲ش.

[۱۳]. ر. ک: عروسى حویزى، عبد على بن جمعه،  تفسیر نور الثقلین، ذیل آیه ۳۴ سوره اعراف، ج ۲، ص ۲۷، قم، اسماعیلیان‏، چاپ چهارم‏، ۱۴۱۵ق.

[۱۴]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۱۸، ص۲۱۰، و ج ۵، ص۱۵۰، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش؛ پژوهشکده تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، ص ۶۷، قم، زمزم هدایت، چاپ دوم، ۱۳۸۶ ش.

[۱۵]. رعد، ۳۸ – ۳۹٫

[۱۶]. تفسیر نور الثقلین ج ۱، ص ۷۰۴٫

[۱۷]. تفسیر تسنیم، ج ۹، ص ۴۲۴؛  ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۷، ص ‏۸ ـ ۱۰٫

[۱۸]. تفسیر تسنیم، ج ۹، ص ۴۲۶٫

[۱۹]. نوح، ۴٫

[۲۰]. ر. ک: بحار الانوار، ج ۵، ص ۱۴۰٫

[۲۱]. منافقون، ۱۱٫

[۲۲]. یونس، ۴۹٫

[۲۳]. اعراف، ۳۴٫

[۲۴]. تفسیر نمونه، ج ۵، ص ۱۵۰٫