افراد اهل بیت چه کسانی است؟

پاسخ اجمالی

اهل بیت پیامبر گرامی اسلام (ص) در اصطلاح به پنج تن آل عبا؛ یعنی حضرت محمد (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) گفته می شود. دلیل آن، روایات فراوانی است که محدثان و علمای شیعه و اهل سنت از پیامبر (ص) نقل کرده اند، این روایات در بیش از هفتاد منبع معروف اهل سنت و منابع شیعی آمده است.

پاسخ تفصیلی

اهل بیت، اصطلاحی قرآنی، حدیثی و کلامی، به معنای خانواده ی پیامبر گرامی اسلام (ص) است. این اصطلاح در این معنا تنها یک بار در قرآن کریم در آیه ی تطهیر؛ یعنی آیه ی ۳۳ سوره ی احزاب به کار رفته است. «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»؛ «همانا خدا می خواهد آلودگی را از شما خاندان پیامبر بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند».

و از این جهت متکلمان، محدثان و مفسران قرآن مجید، اصطلاح «اهل البیت» را که در قرآن مجید به کار رفته به مفهوم خاص به کار برده اند.

اما در این باره که این مفهوم خاص شامل چه کسانی می شود، میان مفسران، محدثان و متکلمان اختلاف نظر وجود دارد:

برخی از مفسران اهل سنت اعتقاد دارند که به قرینه جمله های قبل و بعد که درباره همسران پیامبر اسلام (ص) است، این آیه تنها شامل همسران پیامبر (ص) می شود. اینان در تأیید این نظر، به روایتی از ابن عباس که عکرمه، مقاتل، ابن جبیر و ابن سائب آن را نقل کرده اند، استناد جسته اند و می نویسند: عکرمه در بازار فریاد می زد که اهل بیت پیامبر (ص) فقط همسران او هستند و من با هر کس که منکر این مسئله است، مباهله می کنم.[۱]

برخی از مفسران اهل سنت و همه مفسران شیعه این نظر را مورد نقد قرار داده و گفته اند: اگر منظور از اهل بیت در این آیه فقط همسران پیامبر (ص) بود، مناسب بود که مانند عبارات قبل و بعد که خطاب به آنان به صورت جمع مؤنث است، در این آیه هم خداوند می فرمود: «انما یرید الله لیذهب عنکن الرجس اهل البیت و یطهرکن تطهیراً» در حالی که چنین نیست و خطاب در این آیه به صورت جمع مذکر (عنکم و یطهرکم) است و این نشان می دهد که دید گاه این گروه صحیح نیست.

اما استناد آنان به روایت نیز مورد تردید قرار گرفته است. از جمله ابوحیان غرناطی – که خود از اهل سنت است – می گوید: انتساب روایت به ابن عباس درست نیست. ابن کثیر نیز گفته است که اگر منظور از این روایت، آن باشد که شأن نزول آیه ی تطهیر، زنان پیامبرند، این سخن صحیح است، اما اگر منظور این است که مراد و مصداق آیه زنان پیامبر (ص) باشند و نه دیگران این سخن صحت ندارد، زیرا روایات فراوانی این نظر را رد می کند[۲].

البته، همان طور که اشاره کردیم سخن ابن کثیر – در این که شأن نزول آیه ی تطهیر زنان پیامبرند -، هم صحیح نیست؛ زیرا که اولاً: این نظر مخالف سیاق آیات است. ثانیاً: مخالف روایاتی است که خود به آنها اذعان نموده است.

گروه دیگری از مفسران اهل سنت، معتقدند که منظور از اهل بیت در آیه، همسران پیامبر (ص) و علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) هستند.[۳] گفتنی است که طرفداران این نظریه برای تأیید دیدگاه خود، به هیچ روایتی استناد نکرده اند.

بعضی از مفسران می گویند: ظاهراً آیه عام است و شامل همه ی خاندان پیامبر (ص) اعم از همسران و فرزندشان، نزدیکان، حتی غلامان و کنیزان پیامبر (ص) می گردد. ثعلبی می گوید: آیه تطهیر همه بنی هاشم یا مؤمنان بنی هاشم را نیز در بر می گیرد.[۴] این نظریه نیز مبتنی بر هیچ روایتی نیست.

گروهی از مفسران اشاره کردند که شاید منظور از اهل بیت کسانی باشند که صدقه بر آنان حرام است. این نظریه بر حدیثی از زید بن ارقم مستند است که از او پرسیده شد، اهل بیت پیامبر (ص) چه کسانی هستند. آیا زنان پیامبر (ص) نیز جزو آنان به شمار می روند؟ زید گفت: زنان نیز جزو اهل بیت اند، اما اهل بیت پیامبر (ص) کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام است؛ یعنی آل علی (ع)، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس.[۵] به گفته ابوالفتوح رازی، این نظر، قولی شاذ و نادر است و مستندی ندارد.

همه مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل سنت – به استناد شواهد و قراین و روایات فراوانی از پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد و دیگر امامان (ع) و نیز ام سلمه، عایشه، ابوسعید خدری، ابن عباس و دیگر اصحاب- اعتقاد راسخ دارند که آیه ی تطهیر در شأن اصحاب کساء؛ یعنی حضرت محمد (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) نازل شده است و منظور از اهل بیت آنانند. و همسران در این معنی داخل نیستند هر چند از احترام متناسب با شأن خود برخوردارند. این روایات برچند دسته اند که بخشی از آنها را از نظر می‏گذرانیم :

الف: روایاتی که از خود همسران پیامبر (ص) نقل شده و می‏گوید: هنگامی که پیامبر (ص) سخن از این آیه شریفه می‏گفت ، ما از او سؤال کردیم که جزء آن هستیم فرمود: شما خوبید اما مشمول این آیه نیستید ! از آن جمله روایتی است که ثعلبی در تفسیر خود از ام سلمه نقل کرده که پیامبر (ص) در خانه خود بود که فاطمه (ع) پارچه ای نزد آن حضرت آورد ، پیامبر(ص) فرمود: همسر و دو فرزندانت‏حسن و حسین را صدا کن، آنها را آورد، سپس غذا خوردند بعد پیامبر (ص) عبایى بر آنها افکند و گفت: اللهم هؤلاء أهل بیتی و عترتى فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا: ” خداوندا اینها خاندان منند، پلیدى را از آنها دور کن، و از هر آلودگى پاکشان گردان” و در اینجا آیه” إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ” نازل شد … من گفتم آیا من هم با شما هستم اى رسول خدا!، فرمود:” انک الى خیر” ” تو بر خیر و نیکى هستى” (اما در زمره این گروه نیستى)[۶]. و نیز ثعلبی خود از عایشه چنین نقل می‏کند: هنگامی که از او در باره جنگ جمل و دخالت او در آن جنگ ویرانگر سؤال کردند (با تاسف ) گفت: این یک تقدیر الهی بود ! ، و هنگامی که در باره علی (ع) از او سؤال کردند چنین گفت: آیا از من در باره کسی سؤال می‏کنی که محبوبترین مردم نزد پیامبر (ص) بود ، و از کسی می‏پرسی که همسر محبوبترین مردم نزد رسولخدا (ص) بود ، من با چشم خود ، علی و فاطمه و حسن و حسین را دیدم که پیامبر (ص) آنها را در زیر لباسی جمع کرده بود و فرمود : خداوندا ! اینها خاندان منند و حامیان من ، رجس را از آنها ببر و از آلودگیها پاکشان فرما ، من عرض کردم ای رسول خدا آیا من هم از آنها هستم ؟ فرمود : دور باش، تو بر خیر و نیکی هستی (اما جزء این جمع نمی‏باشی[۷]. این گونه روایات با صراحت می‏گوید که همسران پیامبر (ص) جزء عنوان اهلبیت (ع) در این آیه نیستند .

ب: روایات بسیار فراوانی در مورد حدیث کساء به طور اجمال وارد شده که از همه آنها استفاده می‏شود ، پیامبر (ع)، علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را فرا خواند – و یا به خدمت او آمدند – پیامبر (ص) عبائی بر آنها افکند ، و گفت : خداوندا ! اینها خاندان منند ، رجس و آلودگی را از آنها دور کن ، در این هنگام آیه انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس نازل گردید .

دانشمند معروف حاکم حسکانی نیشابوری در شواهد التنزیل این روایات را به طرق متعدد از راویان مختلفی گرد آوری کرده است[۸] .

در اینجا این سؤال جلب توجه می‏کند که هدف از جمع کردن آنها در زیر کساء چه بوده ؟ گویا پیامبر (ص) می‏خواسته است کاملا آنها را مشخص کند و بگوید آیه فوق، تنها در باره این گروه است، مبادا کسی مخاطب را در این آیه تمام بیوتات پیامبر (ص) و همه کسانی که جزء خاندان او هستند بداند.

حتی در بعضی از روایات آمده است که پیامبر (ص) سه بار این جمله را تکرار کرد: خداوندا اهلبیت من اینها هستند پلیدی را از آنها دور کن“[۹].

ج: در روایات فراوان دیگری می‏خوانیم : بعد از نزول آیه فوق ، پیامبر (ص) مدت شش ماه، هنگامی که برای نماز صبح از کنار خانه فاطمه (ع) می‌‏گذشت صدا مى‏زد:” هنگام نماز است اى اهل بیت!، خداوند می‌‏خواهد پلیدى را از شما اهل بیت دور کند و شما را پاک سازد”. این حدیث را” حاکم حسکانى” از” انس بن مالک” نقل کرده است [۱۰]

در روایت دیگری که از ابو سعید خدری از پیامبر (ص) نقل شده می‏خوانیم : پیامبر این برنامه را تا هشت‏یا نه ماه ادامه داد.[۱۱] حدیث فوق را ابن عباس نیز از پیامبر (ص) نقل کرده است.[۱۲]

این نکته قابل توجه است که تکرار این مساله در مدت شش یا هشت‏یا نه ماه به طور مداوم در کنار خانه فاطمه (ع) برای این است که مطلب را کاملاً مشخص کند تا در آینده تردیدی برای هیچکس باقی نماند که این آیه تنها در شان این گروه نازل شده است ‏به خصوص اینکه تنها خانه‏ای که در ورودی آن به مسجد پیامبر (ص) باز می‏شد (بعد از آنکه دستور داد درهای خانه‏های دیگران به سوی مسجد بسته شود) در خانه فاطمه(س) بود و طبعا همیشه جمعی از مردم به هنگام نماز این سخن را در آنجا از پیامبر(ص) می‏شنیدند.

با اینحال جای تعجب است که بعضی از مفسران اصرار دارند که آیه مفهوم عامی دارد و همسران پیامبر (ص) نیز در آن وارد هستند ، هر چند اکثریت علمای اسلام اعم از شیعه و اهل سنت آن را محدود به این پنج تن می‏دانند .

قابل توجه اینکه عایشه همسر پیامبر (ص) که طبق گواهی روایات اسلامی در بازگو کردن فضائل خود و ریزه‌‏کاری های ارتباطش با پیامبر(ص) چیزی فروگذار نمی‏کرد اگر این آیه شامل او می‏شد قطعاً در لابلای سخنانش به مناسبت هایى از آن سخن می‌‏گفت در حالى که هرگز چنین چیزى از او نقل نشده است.

د: روایات متعددی از ابو سعید خدری صحابی معروف نقل شده که با صراحت گواهی می‏دهد این آیه تنها در باره همان پنج تن نازل شده است.[۱۳]این روایات به قدری زیاد است که بعضی از محققین آن را متواتر می‏دانند .

از مجموع آنچه گفتیم چنین نتیجه می‏گیریم که منابع و راویان احادیثی که دلالت ‏بر انحصار آیه به پنج تن می‏کند به قدری زیاد است که جای تردید در آن باقی نمی‏گذارد تا آنجا که در شرح احقاق الحق بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گرد آوری شده ، و منابع شیعه در این زمینه از هزار هم می‏گذرد[۱۴] نویسنده کتاب شواهد التنزیل که از علمای معروف برادران اهل سنت است‏بیش از ۱۳۰ حدیث در این زمینه نقل کرده است[۱۵] .

از همه اینها گذشته پاره‏ای از همسران پیامبر (ص) در طول زندگی خود به کارهائی دست زدند که هرگز با مقام معصوم بودن سازگار نیست ، مانند ماجرای جنگ جمل که قیامی بود بر ضد امام وقت که سبب خونریزی فراوانی گردید و به گفته بعضی از مورخان تعداد کشتگان این جنگ به هفده هزار نفر بالغ می‏شد. بدون شک این ماجرا به هیچوجه قابل توجیه نیست و حتی می‏بینیم که خود عایشه نیز بعد از این حادثه ، اظهار ندامت می‏کند .

همچنین عیبجوئی کردن عایشه از حضرت خدیجه(س) که از بزرگترین و فداکارترین و با فضیلت ترین زنان اسلام است در تاریخ اسلام مشهور است ، این سخنان عایشه به قدری بر پیامبر (ص) ناگوار آمد که از شدت غضب مو بر تنش راست‏شد و فرمود : به خدا سوگند که هرگز همسری بهتر از او نداشتم ، او زمانی ایمان آورد که مردم کافر بودند و زمانی اموالش را در اختیار من گذاشت که مردم همه از من بریده بودند ! .[۱۶]

تنها پرسشی که به ذهن می آید، این است که چگونه در میان بحث از وظایف همسران پیامبر (ص) مطلبی گفته شده است که شامل همسران پیامبر نیست.

در پاسخ به این پرسش جواب های متعددی وجود دارد. از جمله ی آنها پاسخ هایی است که به آنها اشاره می شود. الف: طبرسی می گوید: این تنها مورد نیست که در قرآن آیاتی در کنار هم قرار دارند که از موضوعات مختلفی سخن می گویند. قرآن آکنده از این گونه موارد است. هم چنین در کلام فصحای عرب و اشعار آنان نیز نمونه های فراوانی از این دست دیده می شود[۱۷].

ب: علامه طباطبایی (ره)؛ پاسخ دیگری بر این افزوده، و نوشته است: هیچ دلیلی در دست نیست که عبارت «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً» همراه این آیات نازل شده باشد، بلکه از روایات به خوبی استفاده می شود که این بخش جداگانه نازل گردیده، و به امر پیامبر (ص) یا هنگام گردآوری آیات قرآن پس از رحلت آن حضرت در کنار این آیات قرار داده شده است[۱۸].

ج: در تفسیر نمونه چنین آمده است: پاسخ سومی که می توان از پرسش فوق داد، این است که قرآن می خواهد به همسران پیامبر (ص) بگوید: شما در میان خانواده ای قرار دارید که گروهی از آنان معصوم اند، کسی که در زیر سایه ی درخت عصمت و در کانون معصومان قرار گرفته، سزاوار است که بیش از دیگران مراقب خود باشد و فراموش نکند که انتساب او به خانواده ای که پنج معصوم پاک در آن است، مسئولیت های سنگینی برای او ایجاد می کند، و خدا و خلق خدا انتظارات فراوانی از او دارند.[۱۹]

پس این مطلب از نظر روایات قطعی است که منظور از اهل بیت در آیه ی شریفه (احزاب، ۳۳) پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) می باشند.

و اگر لفظ اهل بیت(ع) در روایات بر بقیه ی امامان؛ یعنی از امام علی بن الحسین(امام سجاد) تا امام زمان (عج) نیز اطلاق شده است، بدان جهت است که در روایات زیادی از پیامبر اکرم (ص) این عنوان از باب توسعه مفهومی و تنقیح مناط بر امامان معصوم هم تطبیق شده و آمده است.[۲۰]

رسول گرامی اسلام(ص) در حدیث مشهور« ثقلین»که در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت به طور متواتر نقل شده است فرمودند:

«انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی ابداً فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض»؛[۲۱]یعنی:”من در میان شما دو گوهر گرانبها باقی می گذارم. یکی کتاب خداوند و دیگری عترت و اهل بیت من که اگر به این دو تمسک نمایید و بپیوندید هرگز گمراه نخواهید شد و این دو از هم جدا نمی شوند تا در قیامت بر من در حوض کوثر وارد شوند.”

و یا این که در حدیث مشهور سفینه فرمودند:

همانا مثل اهل بیتم در میان شما، مانند کشتی نوح است که هر کس سوارش شود نجات یابد و هر کس از آن تخلف کند، غرق می گردد. [۲۲] و [۲۳]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲۲، ص ۷٫

[۲] ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۵، ص۴۵۲ – ۴۵۳٫

[۳] فخرالرازی، تفسیر کبیر،ج ۲۵، ص۲۰۹؛ بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل، ج ۴، ص۱۶۳، ابوحیان، البحر المحیط فی التفسیر، ج۷، ص۲۳۲٫

[۴] قرطبی، الجامع لاحکام القرآن،ج ۱۴، ص۱۸۳؛ آلوسی، روح المعانی، ج۲۲، ص۱۴٫

[۵] ابوحیان، البحر المحیط فی التفسیر ، ج۷، ص ۲۳۱ – ۲۳۲٫

[۶] ” طبرسى” در” مجمع البیان” ذیل آیه مورد بحث- این حدیث به طرق دیگر نیز از” ام سلمه” به همین مضمون نیز نقل شده است (به” شواهد التنزیل” حاکم حسکانى جلد ۲ صفحه ۵۶ به بعد مراجعه شود).

[۷]مجمع البیان ،ذیل آیه مورد بحث، قالت عایشه: تسئلنی عن احب الناس کان الی رسول الله (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلم) و زوج احب الناس ، کان الی رسول الله لقد رایت علیا و فاطمه و حسنا و حسینا علیهم السلام و جمع رسول الله (صلی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلم) بثوب علیهم ثم قال : اللهم هؤلاء اهلبیتی و حامتی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا ، قالت : فقلت‏یا رسول الله ! انا من اهلک قال تنحی فانک الی خیر !

[۸] شواهد التنزیل جلد ۲ صفحه ۳۱ به بعد.

[۹] در المنثور ذیل آیه مورد بحث،(اللهم هؤلاء اهلبیتی و خاصتی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا)

[۱۰] شواهد التنزیل جلد ۲ صفحه ۱۱٫ الصلاه یا اهل البیت! إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.

[۱۱] شواهد التنزیل جلد ۲ صفحه ۲۸ و ۲۹٫

[۱۲] در المنثور ذیل آیه مورد بحث.

[۱۳]شواهد التنزیل جلد ۲ صفحه ۲۵ (نزلت فی خمسه : فی رسول الله و علی و فاطمه و الحسن و الحسین (ع).

[۱۴] احقاق الحق، جلد دوم و پاورقیهای آن

[۱۵] شواهد التنزیل،جلد دوم از صفحه ۱۰ تا ۹۲

[۱۶] استیعاب و صحیح بخاری و مسلم ،طبق نقل المراجعات صفحه ۲۲۹ – نامه ۷۲تفسیر نمونه، ج ۱۷،از ص ۲۹۸تا۳۰۲٫

[۱۷] طبرسی، مجمع البیان،ج ۷، ص۵۶۰٫

[۱۸] علامه طبا طبائی، المیزان، ج۱۶، ص۳۱۲٫

[۱۹] تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۲۹۵٫

[۲۰]  بحارالأنوار ج، ۳۶،ص ۳۳۶، ح۱۹۹

[۲۱] ترمذی، صحیح ، ج ۲، ص ۳۸۰ ؛احمد بن حنبل، مسند، ج ۳، ص ۱۷٫

[۲۲] حاکم، مستدرک الصحیحین، ج ۲، ص ۴۳۲؛ فیروزآبادی، فضائل الخمسه، ج ۲، ص ۶۵٫ «انما مثل اهل بیتی فیکم کسفینه نوح من رکبها نجا و من تخلف عنها غرق».

[۲۳] برگرفته ازسؤال۸۳۳