معراج و معاد، هم جسمانى است و هم روحانى. در جریان معاد حتماً حسّ، چشم و گوش هست ولى خدا جسم نیست که دیده شود. انسان با چشم خود ظاهر اشیاء مادى را مى بیند ولى از دیدن باطن اشیاء مادى هم ناتوان است چه رسد به دیدن موجودات غیر مادى. بنابراین درست است که معاد جسمانى است اما انسان، خدا را با جان خود درک مى کند. قرآن کریم فرمود: «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ»[۱] چشم ها خدا را نمى بیند و خدا چشم ها را مى بیند و او لطیف خبیر است.

این آیه چهار قسمت دارد. ۱ – چشم ها خدا را نمى بیند براى اینکه او یک موجود مجرد است، ماده نیست، در یک جهت معین نیست، او خودش جهت آفرین است، چشم آفرین است لذا به چشم نخواهد آمد.

۲ – خدا چشم ها را ادراک مى کند، دیدن چشم، امانت و خیانت چشم را هم درک مى کند. او مى داند که فلان انسان، نگاهش همراه با مهربانى است یاخشم و غضب، به نامحرم نگاه مى کند یا نه، استراق بصر دارد و نامه اى را که نباید بخواند دید مى زند یا نه: «یَعْلَمُ خائِنَهَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ»[۲] حتى آن چه را که درون دل ها نهان است مى بیند و مى داند.

۳ – چون لطیف و مجرد است چشم او را نمى بیند

۴ – چون خبیر است همه چشم ها را مى بیند.

در اینکه ذات اقدس اله را در قیامت مى بینیم ولى نه با چشم مادّى حرفى نیست. همه ما خواب مى بینیم و چیزهایى در خواب رؤیت مى کنیم و مى شنویم اما این دیدن ها و شنیدن ها با چشم باطن و با جان صورت مى گیرد. بعضى اشخاص چشم و گوش سالم دارند ولى قرآن مى فرماید این ها کر، کور و گنگ هستند: «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ».[۳]

در واقع قرآن به آن چشم و گوش باطنى اشاره دارد – کسى که نشنود، حرف زدن هم یاد نمى گیرد یعنى گنگ است – قرآن مى فرماید بعضى به سخنان معلم الهى گوش ندادند، و سخنان الهى را یاد نگرفتند، به این دلیل حرف زدن نمى دانند و گنگ هستند. به هر حال انسان با چشم باطن خدا را در قیامت مى بیند و اگر در دنیا کور باطن بود در قیامت هم کور وارد محشر مى شود.

قرآن کریم درباره این گروه فرمود: «وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ أَعْمى»[۴] روز قیامت آنها را کور وارد محشر مى کنیم، آن وقت اعتراض مى کنند که خدایا! چرا ما را کور محشور نموده اى در حالى که در دنیا بینا بودیم: «رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمى وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً»[۵] در جواب آنها خداوند مى فرماید: «کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسى»[۶] تو در دنیا کور بودى (کور باطنى) و آن معارف الهى و حقایق معنوى که باید مى دیدى، ندیدى. در دنیا حق و باطل بود، راه صحیح و اشتباه بود تو عمداً خود را به کورى زدى و فقط باطل را دیدى.

قیامت فقط محل ظهور حقایق است و باطل در آن راه ندارد. آن حقایقى که در آخرت هست در دنیا ندیدى، در آخرت هم نمى توانى ببینى. لذا این شخص جهنم و شعله آن را به خوبى مى بیند و هراسناک مى شود ولى انبیا و اولیا و بهشت را نمى تواند ببیند؛ کورى آخرت کورى فیزیکى نیست.

مرحوم ابن بابویه از ابوبصیر (ابوبصیر به اشخاص نابینا مى گویند) شاگرد امام صادق (علیه السلام)  نقل مى کند که او خدمت حضرت عرض کرد: آیا مى توان خدا را در قیامت دید؟ حضرت فرمود آرى، بلکه قبل از قیامت هم مى توان دید. عرض کرد چه موقع؟ حضرت فرمود روز «اخذ میثاق»، همان روزى که خداوند در مورد آن فرمود: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ»[۷] در قیامت مى توان خدا را دید ولى نه با چشم سر، بلکه با چشم جان.

منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:آیت اللّه عبداللّه جواد آملی/پرسش وپاسخ دانشجویی

[۱] – سوره انعام۶: آیه ۱۰۳٫

[۲] – سوره غافر۴۰: آیه ۱۹٫

[۳] – سوره بقره ۲: آیه ۱۷٫

[۴] – سوره طه۲۰: آیه، ۱۲۴٫

[۵] – سوره طه۲۰: آیه ۱۲۵٫

[۶] – سوره طه ۲۰: آیه، ۱۲۶٫

[۷] – سوره اعراف ۷: آیه ۱۷۲٫