در پاسخ به این پرسش به چند نکته اشاره می شود:

اول. قرآن در آیات متعددی پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) را به عنوان تبیین گر و مفسّر خود معرفی فرمود:

«وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُم عَنهُ فَانتَهُو»؛[۱]«آنچه را پیامبر به شما داد بگیرید، و از آنچه شما را از آن بازداشت، دست بردارید».

«مرجعیت علمی» یک منصب الهی است که هر کسی شایستگی و لیاقت به دوش کشیدن آن را ندارد. کسی که در جایگاه تعلیم و تربیت و رشد و  شکوفایی علمی و معرفتی مردم قرار می گیرد بایستی خود پیراسته و مصون از اشتباه و غفلت و فراموشی و گناه باشد؛ وگرنه نمی تواند توده های مردم را به آنچه خواست خدا و هدایت الهی است رهنمون گردد، و موجب نقض غرض شده و با هدف آفرینش انسان که تقرّب به پروردگار است منافات دارد؛ ازاین‌رو «مرجعیت علمی» ملازم با عصمت از خطا و گناه و فراموشی و جهالت است.

از آنجا که انسان موجود پیچیده و شاهکار هستی است؛ احکام و قوانین فردی و اجتماعی او در همه زمینه های سیاسی، اقتصادی، عبادی، قضایی نیز بسیار گسترده و فراوان است؛ و با گذشت زمان و رشد و تکامل زندگی اجتماعی، انسان با مسایل و چالش های جدید و نویی روبرو می شود که دین اسلام بر اساس آن که خاتم ادیان الهی است، باید پاسخگوی آن نیازهای جدید باشد.

از سوی دیگر از امتیازات ادیان و شرایع، تدریجی بودن بیان احکام و تکالیف است.

از طرف دیگر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در دوران حیات مبارکشان فرصت کافی و لازم برای تبیین و تفسیر همه احکام جزیی و آنچه را مردم تا روز قیامت بدان نیازمندند پیدا نکردند، ازاین‌رو ادامه این مسئولیت باید بر عهده کسانی باشد که مورد تأیید خداوند و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) باشد.

دوم. مهم ترین دلیل «مرجعیت علمی» اهل بیت(علیهم السلام)؛ حدیث متواتر «ثقلین» است که بیست و چهار نفر از صحابه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و نوزده نفر از تابعین آن را از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده اند.[۲]

زید بن ارقم نقل کرده است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

 «إنّی تارکٌ فیکم الثقلین ما إن تمسکتم بهما لَن تضلّوا بعدی؛ أحدهما أعظم من الآخر کتاب الله حبلٌ ممدودٌ من السّماء إلی الأرض، و عترتی أهل بیتی. و لن یتفرّقا حتّی یردا علیَّ الحوض. فانظروا کیف تخلفونی فیهما»؛[۳] «به درستی که من چیزی را در میان شما نهاده ام که تا زمانی که به آن تمسّک بجویید هرگز پس از من گمراه نخواهید شد یکی از آنها با عظمت تر از دیگری است کتاب خدا ریسمانی است کشیده شده از آسمان به سوی زمین و عترت و اهل بیتم. و هرگز این دو از یکدیگر جدا نخواهد شد تا این که سرحوض (کوثر) بر من وارد شوند. لیک مواظب باشید که چگونه با آن دو رفتار می کنید».

این حدیث زید بن ارقم همان حدیثی است که در «صحیح مسلم» بیان شده است ولی ترمذی به صورت کامل تر نقل کرده است.

مرحوم علامه طباطبایی در توضیح و تبیین حدیث نورانی ثقلین چنین می گوید: «حدیث ثقلین از احادیث مسلّم و قطعی است که به سندهای بسیار و عبارات مختلفی روایت شده و سنی و شیعه به صحتش اعتراف و اتفاق دارند. از این حدیث و امثالش چند مطلب مهم استفاده می شود:

۱ – چنانچه قرآن تا قیامت در بین مردم باقی می ماند، عترت پیغمبر نیز تا قیامت باقی خواهد ماند؛ یعنی هیچ زمانی از وجود امام و رهبر حقیقی خالی نمی گردد.

۲ – پیغمبر اسلام به وسیله این دو امانت بزرگ (قرآن و عترت)، تمام احتیاجات علمی و دینی مسلمین را تأمین نموده و اهل بیتش را به عنوان مرجع علم و دانش به مسلمین معرفی کرده و اقوال و اعمالشان را معتبر دانسته است.

۳ – قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) نباید از هم جدا شوند و هیچ مسلمانی حق ندارد از علوم اهل بیت(علیهم السلام) اعراض کند و خودش را از ارشاد و هدایت آنان بیرون نماید.

۴ – مردم اگر از اهل بیت(علیهم السلام) اطاعت کنند و به اقوال آنان تمسّک جویند، گمراه نمی شوند و همیشه حق نزد آنها خواهد بود.

۵ – هم چنان که قرآن جاودانه است و از هرگونه خطا و اشتباه مصون است؛ اهل بیت(علیهم السلام) نیز راهشان ادامه دارد و از خطا و اشتباه معصومند. و به واسطه همین قرینه معلوم می شود که مراد از اهل بیت و عترت، تمام خویشان و اطرافیان پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نیست بلکه افراد معینی می باشند که از جهت علومِ دین، کامل باشند و خطا و عصیان در ساحت وجودشان راه نداشته باشد، تا صلاحیت رهبری داشته باشند و آنها عبارتند از: علی بن ابی طالب و یازده فرزندش که یکی پس از دیگری به امامت منصوب شدند. چنانچه در روایات نیز به همین معنا تفسیر شده است».[۴]

حدیث دیگری که بیانگر «مرجعیت علمی» اهل بیت(علیهم السلام) است؛ حدیث «سفینه» است؛ هشت نفر از بزرگان صحابه مانند علی(علیه السلام)، ابوذر غفاری، ابن عباس، و دیگران حدیث سفینه را از رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده اند[۵] که ایشان فرمودند: «مثل أهل بیتی کمثل سفینه نوح مَن رکبها نجا و مَن تخلّف عنها غرق»؛[۶] «مثل اهل بیت من همانند کشتی نوح است که هر کس بر آن سوار شد نجات یافت و هر کس تخلّف نمود غرق گشت».

 سوار شدن بر کشتی اهل بیت(علیهم السلام) به معنی گرفتن علوم و معارف ناب اسلامی و نبوی از آنها و عمل نمودن بر طبق آنهاست و این همان اثبات «مرجعیت علمی» اهل بیت(علیهم السلام) است.

نکته شایان ذکر آن که مخالفت و دشمنی و کینه توزی دشمنان اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) با ایشان به ویژه خلفای ستمگر بنی امیه و بنی عباس؛ باعث گردید که مردم جرأت نکنند در خانه اهل‌بیت(علیهم السلام) آمده و دانش ها و آموزه های ناب اسلامی و وحیانی را از آنها دریافت کنند؛ دانشمندان اهل‌سنت در اثر محروم شدن از سرچشمه زلال معارف اهل‌بیت(علیهم السلام) برای آن که پاسخ پرسش های جدید را پیدا کرده و خلأهای موجود خود را پر کنند، مجبور شدند به دلایل قیاسی، استحسانی و ظنّی که بی نیاز کننده از حق و حقیقت نبود، مراجعه کنند.

مرحوم علامه طباطبایی درباره میراث حدیثی اهل‌سنت می گوید:

«نبودن روح تحقیق در عامّه صحابه از یک طرف، و ممنوع بودن بحث و انتقاد در معارف دینی از طرف دیگر، و قدغن نمودن مقام خلافت (که مفترض الطاعه شمرده می شد) از کتابت و تألیف از دیگر سوی، و پیدا شدن عدّه قابل توجّهی از ظاهر الأسلام های اسرائیلی که اخبار و معارف انبیای سلف را آن طور که دلشان می خواست نقل می کردند، از طرف چهارم، و اقبال بیرون از حدّ و اندازه عموم مسلمین به حدیث ناقلین و محدّثین آن که طبعاً جمعی از جاه طلبان و سودپرستان را برای کسب امتیازات اجتماعی تطمیع نموده و وادار می کرد که از هر مصدری باشد و به هر مفهومی باشد، حدیث تهیه کنند، یا طبق تمایلات و مقاصد سران امور و متنفذّین وقت، حدیث جعل کرده و بازاری گرم کنند، از سوی پنجم، باعث شد که حدیث از ارزش واقعی خود انداخته شود».[۷]

اما یاران و اصحاب اهل بیت(علیهم السلام) از همان آغاز پیدایش تشیع و زیر نظر دقیق پیشوایان معصوم، میراث حدیثی و معرفتی شیعه را با دقت و امانت و پاکی تدوین نمودند و با معیاری که اهل بیت(علیهم السلام) در اختیار آنها قرار داده بودند، توانستند احادیث معتبر را از غیرمعتبر تمییز دهند و آن معیار همان «سفارش امامان شیعه درباره عرضه اخبار و احادیث بر قرآن» بود؛ که اگر احادیث ما با قرآن موافق بود، به آن عمل کنید وگرنه آنها را کنار بگذارید.

هم اکنون مذهب غنی شیعه برخوردار از میراث معرفتی گرانمایه ای در اصول و فروع دین است که از زمان صدر اسلام تا آغاز غیبت کبری بیش از ۲۵۰ سال در اختیار او قرار گرفته و دانشمندان سخت کوش و مجاهد شیعه، مانند: شیخ صدوق و شیخ کلینی و شیخ طوسی و دیگران در حفظ و حراست از این میراث غنی و گران بها نهایت تلاش را کرده‌اند.

پی نوشت ها

[۱] – حشر، آیه ۷٫

[۲] – خلاصه عبقات الأنوار حدیث ثقلین، میر حامد حسین هندی، ص ۴۸۱ و ۴۸۳٫

[۳] – سنن الترمذی، ج ۱۰-۹، ص ۲۷۱ و ۲۷۲٫

[۴] – شیعه در اسلام، طباطبایی، ص ۲۵۳ و ۲۵۴٫

[۵] – حضرت آیت الله سید علی میلانی در کتاب گرانسنگ «نفحات الأزهار» به طور مستقل و مبسوط در ج ۴، حدیث سفینه را از جهت سند و دلالت مورد بازپژوهی قرار داده اند.

[۶] – نفحات الأزهار، ج ۴، ص ۳۲٫

[۷] – شیعه (مذاکرات و مکاتبات هانری کربن با علامه طباطبایی)، ص ۳۳٫