در طول تاریخ تاکید خاصى بر حفظ متن براى این خطبه بوده که هم دریاى معارف اعتقادى است و هم یادگار مادر شیعه و سند مظلومیت اوست .

بیش از ۲۳۰ کتاب مستقل به زبانهاى فارسى ، عربى ، اردو، ترکى ، انگلیسى و فرانسوى در موضوع فدک تاءلیف شده ، که ۱۰۰ کتاب آن درباره خطابه حضرت زهرا سلام الله علیها و شرح و تفسیر آن است .

مدارک، اسناد ،منابع و راویان خطبه ی فدک را در ادامه مطلب ببینید:

سند خطابه حضرت زهرا سلام الله علیها

اسناد بلند و معتبر خطابه زهرا سلام الله علیها از امیرالمؤ منین علیه السلام و فرزندان آن حضرت آغاز مى شود. زینب کبرى سلام الله علیها دختر پنج ساله فاطمه سلام الله علیها در آن غوغاى حق کشى صداى مادر را در سینه ضبط نمود و به نسلهاى مسلمین رساند و تا امروز اثر آن زنده مانده است .
همچنین امام حسین و امام زین العابدین و امام باقر و امام صادق علیه السلام بعنوان ناقلین خطبه مادرشان فاطمه سلام الله علیها آن را به اصحابشان آموخته اند.
نکته اى که در این مورد جلب توجه مى کند جنبه ادبى بسیار بالاى خطبه است که باعث شده عده اى از راویان و مولفین غیر شیعه نیز این خطبه مفصل را با جزئیاتش نقل کنند.
از نمونه هاى بسیار جالب ، نقل این خطبه در کتاب المنظوم و المنثور من الکلام نسوان العرب من الخطب و الشعر است که مولف آن از علماى متقدم سنى است ، و نسخه خطى این کتاب در خزانه موکل عباسى در قرن دوم بوده است .

 منابع خطابه حضرت زهرا سلام الله علیها

خطابه حضرت زهرا سلام الله علیها با اسناد زیادى نقل شده که بسیارى از آنها به دست ما نرسیده و یا اگر رسیده متن کامل خطبه را همراه نداشته و فقط قسمتهایى از آن را نقل کرده است . اسنادى که تاکنون به دست ما رسیده و خطبه کامل حضرت را براى ما نقل کرده باشد ۲۲ سند است که ذیلا بعنوان پشتوانه متن آماده شده خطبه عینا ذکر مى شود. این اسناد از ۱۷ منبع به شرح زیر استخراج شده است :

۱ – دلائل الامه ، ابوجعفر محمد بن جریر طبرى امامى از علماى قرن پنجم ، چاپ قم ، موسسه بعثت ، ۱۴۱۳: ص ۱۰۹ – ۱۲۹.
۲ – الاحتجاج ، ابومنصور احمد طبرسى متوفاى ۵۴۸ چاپ قم ،: ج ۱ ص ‍ ۱۳۱ – ۱۴۶.
۳ – کشف الغمه فى معرفه الائمه علیه السلام ، ابوالحسن على بن عیسى اربلى متوفاى ۶۹۳، چاپ بیروت ، دار الکتاب الاسلامى ، ج ۲ ص ۱۰۵ – ۱۲۰.
۴ – شرح نهج البلاغه ، ابن میثم بحرانى متوفاى ۶۷۹، چاپ بیروت ، ۱۴۰۱، دار العالم الاسلامى : ج ۵ ص ۱۰۵.
۵ – الشافى فى الامامه ، سید مرتضى علیم الهدى متوفاى ۴۳۶، چاپ تهران ، موسسه الصادق ، ۱۴۱۰: ج ۴ ص ۶۹ – ۷۸.
۶ – شرح الاخبار فى فضائل الائمه الاطهار علیه السلام ، قاضى نعمان مغربى متوفاى ۳۶۳، چاپ قم ، جامعه مدرسین : ج ۳ ص ۳۴ – ۴۰.
۷ – الطرائف ، سید رضى الدین على بن طاووس متوفاى ۶۶۴، چاپ قم ، ۱۴۰۰: ص ۲۶۳ – ۲۶۶.
۸ – الدر النظیم فى مناقب الائمه اللهامیم ، جمال الدین یوسف بن حاتم شمامى از علماى قرن هفتم ، چاپ قم ، جامعه مدرسین ۱۴۲۰: ص ۴۶۵ – ۴۸۳.
۹ – الکتاب المبین ، محمد بن عبدالنبى نیشابورى متوفاى ۱۲۳۲، نسخه خطى کتابخانه آیه الله مرعشى قم ، شماره ۱۸۷۵، ص ۱۹۰.
۱۰ – انوار الیقین فى امامه امیرالمؤ منین علیه السلام ، حسین بن بدرالدین حسنى یمنى متوفاى ۶۷۰، نسخه خطى کتابخانه مرکز الابحاث العقائده فم : ص ۲۷، ۲۷۶ – ۲۸۷.
۱۱ – منال الطالب فى شرح طوال الغرائب ، مبارک بن محمد بن اثیر متوفاى ۶۰۶، چاپ مکه ، جامعه ام القرى ، ۱۳۹۹، ص ۵۰۱ – ۵۰۷، ۵۲۸ – ۵۲۹.
۱۲ – شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحدید المتوفى ۶۵۶، چاپ مصر، دار احیاء الکتب العربیه ، ج ۱۶ ص ۲۱۱ – ۲۱۵، ص ۲۲۳ – ۲۳۴.
۱۳  التذکره الحمدونیه ، ابن حمدون محمد بن حسن متوفاى ۵۶۲، چاپ بیروت ، دار صار، ۱۹۹۶، ج ۶ ص ۲۵۵ – ۲۵۹ ح ۶۲۸.
۱۴ – نثر الدار، ابوسعد منصور آبى متوفاى ۴۲۱، چاپ مصر، الهیئه المصریه العامه الکتاب : ج ۴ ص ۸ – ۱۵.
۱۵ – بلاغات النساء ابن طیفور احمد بن ابى طاهر متوفاى ۲۸۰، چاپ قم ، انتشارات بصیرتى : ص ۱۲، ۱۴.
۱۶ – الفاضل فى صفه الادب الکامل ، ابوالطیب محمد بن احمد وشاء متوفاى ۳۲۵، چاپ بیروت ، ۱۴۱۱، دار الغرب العربى ، ص ۲۱۰ – ۲۱۳.
۱۷ – نسخه علامه قزوینى ، که در کتاب فدک ص ۱۴۵ آورده و ویژگى خاصش را مقابله آن توسط چند نفر از علماى نسخه شناس بیان نموده است .

لازم به تذکر است که سه منبع زیر نیز قسمتهایى از خطبه را نقل کرده اند:
۱ – معانى الاخبار، شیخ صدوق متوفاى ۳۸۱، چاپ قم ، مکتبه الداورى : ج ۲ ص ۲۹۵ – ۲۹۶، ج ۱ ص ۳۸۴ – ۳۸۵.
۲ – امالى طوسى ، شیخ طوسى متوفاى ۴۶۰، چاپ قم ، مکتبه المفید: ص ‍ ۳۸۴.
۳ – نسخه علامه مجلسى ، که در بحارالانوار: ج ۲۹ ص ۳۱۱ آورده و مى گوید:
در حاشیه نسخه قدیمى از کتاب کشف الغمه یافتم که نوشته بود: به خط سید مرتضى یافتم که … و بعد قسمتى از خطبه را نقل مى کند. این نسخه هم اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره ۱۰۸۱ موجود است .

اسناد خطابه حضرت زهرا سلام الله علیها

اسناد خطابه حضرت زهرا سلام الله علیها در مسجد با ۲۲ سند نقل شده که تفصیل آن چنین است :

 روایت حضرت زینب کبرى سلام الله علیها

۱ – قال ابو جعفر بن جریر الطبرى فى دلائل الامامه اخبرنى ابوالحسین محمد بن هارون بن موسى التلعکبرى ، قال حدثنا ابى ، قال : حدثنا ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید الهمدانى ، فقال : حدثنى محمد بن المفضل بن ابراهیم بن المفضل بن قیس الاشعرى ، قال : حدثنا على بن حسان ، عن عمه عبدالرحمن بن کثیر، عن ابى عبدالله جعفر بن محمد، عن ابیه ، عن جده على بن الحسین علیه السلام ، عن عمه زینب بنت امیرالمؤ منین علیه السلام .

۲ – قال الطبرى ایضا فى دلائل الامه : قال العباس : حدثنا محمد بن المفضل بن ابراهیم الاشعرى ، قال : حدثنى ابى ، قال : حدثنا احمد بن محمد بن عمرو بن عثمان الجعفى ، قال حدثنى ابى ، عن جعفر بن محمد علیه السلام ، عن ابیه ، عن جده على بن الحسین علیه السلام ، عن عمته زینب بنت امیرالمؤ منین علیه السلام و غیر واحد.

۳ – قال الطبرى ایضا فى دلائل الامامه : حدثنى القاضى ابو اسحاق ابراهیم بن مخلد بن جعفر بن سهل بن حمران الدقاق ، قال : حدثنى ام الفضل خدیجه بنت محمد بن احمد بن ابى الثلج ، قال : حدثنا ابوعبدالله محمد بن احمد الصفوانى ، قال : حدثنا ابواحمد عبدالعزیز بن یحیى الجلودى البصرى ، قال : حدثنا محمد بن زکریا، قال : حدثنا جعفر بن عماره الکندى ، قال : حدثنى ابى ، عن الحسن بن صالح بن حى ، قال : حدثنى رجلان من بنى هاشم ، عن زینب بنت على علیه السلام .

۴ – قال ابن ابى الحدید فى شرحه على نهج البلاغه : قال ابوبکر احمد بن عبدالعزیز الجوهرى : حدثنا محمد بن زکریا، قال : حدثنا جعفر بن محمد بن عماره الکندى ، قال : حدثنى ابى ، عن الحسین بن صالح بن حى ، قال : حدثنى رجلان من بنى هاشم ، عن زینب بنت على علیه السلام .

۵ – قال الحسن بن بدرالدین محمد الحسنى الیمنى فى انوار الیقین : حدثنا ابوزرعه احمد بن محمد بن موسى الفارسى ، قال : حدثنا القاسم بن محمد بن صعب الکوفى ، قال : حدثنى ابى ، قال : حدثنى یحیى بن الحسین بن زید بن على ، عن ابیه ، عن جده ، عن عمته زینب بنت على علیه السلام .

۶ – قال احمد بن ابى طاهر ابن طیفور فى بلاغات النساء حدثنى جعفر بن محمد رجل من اهل دیار مصر – لقیته بالراقفه – قال : اخبرنا جعفر الاحمر، عن زید بن على بن الحسین علیه السلام ، عن عمته زینب علیه السلام .

۷  قال جمال الدین یوسف بن حاتم الشامى فى الدر النظیم : روى عبدالله بن على بن ابى طالب علیه السلام .

 روایت امام حسین علیه السلام

۸ – قال ابوجعفر الطبرى فى دلائل الامامه : حدثنا العباس بن بکار، قال : حدثنا حرب بن میون ، عن زید بن على ، آبائه علیه السلام ، و هو ینهى الى الحسین علیه السلام .

۹ – قال ابن طیفور فى بلاعات النساء عن ابى الحسین زید بن على بن الحسین علیه السلام ، قال : حدثنیه ابى ، عن جدى الحسین علیه السلام .

 روایت امام باقر علیه السلام

۱۰ – قال ابوجعفر الطبرى فى دلائل الامه قال الصفوانى : حدثنى ابى عن عثمان قال : حدثنا نائل بن نجیح ، عن عمرو بن شمر، عن جابر الجعفى ، عن ابى جعفر محمد بن على الباقر علیه السلام .

۱۱ – قال ابن ابى الحدید فى شرح نهج البلاغه : قال ابوبکر احمد بن عبدالعزیز الجوهرى : حدثنى عثمان بن عمران العجیفى ، عن نائل بن نجیح ، عن عمرو بن شمر، عن جابر الجعفى ، عن ابى جعفر محمد بن على علیه السلام .

۱۲ – قال ابن ابى الحدید فى شرح نهج البلاغه : قال ابوبکر احمد بن عبدالعزیز الجوهرى : حدثنى محمد بن زکریا، قال : حدثنى جعفر بن عماره قال : حدثنى ابى ، عن الحسین بن صالح بن حى : قال : جعفر بن محمد بن على بن الحسین علیه السلام ، عن ابیه جعفر محمد بن على علیه السلام .

 روایت ابن عباس

۱۳ – قال ابوجعفر الطبرى فى دلائل الامامه حدثنا ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن المطلب الشیبانى ، قال : حدثنا ابوالعباس احمد بن محمد (بن احمد) بن سعید الهمدانى ، قال : حدثنا احمد بن محمد بن ابى نصر البزنطى ، عن السکونى ، عن ابان بن عثمان الاحمر، عن ابان بن اغلب الربعى ، عن عکرمه عن ابن عباس .

روایت عبدالله بن حسن بن حسین

۱۴ – قال ابوجعفر الطبرى فى دلائل الامامه قال الصفوانى : حدثنى محمد بن محمد بن یزید مولى بنى هاشم ، قال حدثنى عبدالله بن محمد بن سلیمان عن عبدالله بن الحسن بن الحسن ، عن جماعه من اهله .

۱۵ – قال ابن طیفور فى بلاغات النساء قد حدث به الحسین بن علوان ، عن عطیه العوفى ، انه سمع عبدالله بن الحسن یذکره ، عن ابیه .

۱۶ – قال ابن ابى الحدید فى شرح النهج : قال ابوبکر احمد بن عبدالعزیز الجوهرى : حدثنى احمد بن محمد بن یزید، عن عبدالله بن محمد بن سلیمان ، عن ابیه ، عن عبدالله بن الحسن بن الحسن .

 روایت عایشه

۱۷ – قال السید المرتضى فى الشافى اخبرنا ابو عبدالله (خ ل : ابوعبیدالله ) محمد بن عمران المرزبانى (و زاد فى خ ل : قال : حدثنى محمد بن احمد الکاتب )، قال : حدثنا احمد بن عبید بن ناصح النحوى ، قال : حدثنى الزیادى ، قال ، حدثنا الشرقى بن القطامى ، عن محمد بن اسحاق ، قال : حدثنا صالح بن کیسان ، عن عروه بن الزبیر، عن عائشه .

۱۸ – قال السید ابن طاووس فى الطرائف و الشیخ محمد النیشابورى فى الکتاب المبین : ذکر الشیخ اسعد بن سقروه (خ ل : سعید بن سقر) فى کتاب الفائق عن الاربعین عن الشیخ ابى بکر احمد بن موسى بن مردودیه الاصفهانى فى کتاب المناقب ، قال : اخبرنا اسحاق بن عبدالله بن ابراهیم ، قال : حدثنا احمد بن عبید بن ناصح النحوى : قال : حدثنى الزیادى محمد بن زیاد، قال : حدثنا شرقى بن قطامى ، عن صالح بن کیسان ، عن الزهرى ، عن عروه عن عائشه .

 روایت ابوهشام محمد

۱۹ – قال ابوجعفر فى دلائل الامه : قال الصفوانى : حدثنا عبدالله بن الضحاک : قال : حدثنا هشام بن محمد، عن ابیه .

 روایت عوانه

۲۰ – قال ابوجعفر الطبرى فى دلائل الامه : قال الصفوانى : حدثنا عبدالله بن الضحاک ، قال : حدثنا هشام بن محمد، عن عوانه .

 روایت ابن عایشه

۲۱ – قال السید المرتضى فى الشافى قال المرزبانى : حدثنا ابوبکر احمد بن محمد المکى ، قال : حدثنا ابوالعیناء محمد بن القاسم الیمانى ، قال : حدثنا ابن عائشه .

۲۲ – قال ابوجعفر الطبرى فى دلائل الامامه : قال الصفوانى : حدثنا ابن عائشه .

منبع:پرسمان