خداوند متعال در آیاتی از قرآن، از جمله در آیه « قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِین»، بیان فرموده که اغواگری و فریب شیطان در مخلَصین اثرگذار نیست. البته این سخن بدین معنا نیست که شیطان از آنها قطع امید کرده باشد و آنان را وسوسه نکند، بلکه شیطان نسبت به همه‌ی افراد بشر وسوسه‌گری می‌کند منتها با کمک و توجه حضرت پروردگار، وسوسه‌های شیطان موجب نمی‌شود مخلَصین از راه مستقیم الهی خارج شوند، از آن‌جا که مخلَصین نیز همانند دیگر افراد بشر دارای غرایز، عواطف و احساسات بشری هستند؛ از مشکلات و فشارهای روحی و جسمی متأثر و متألّم می‌گردند؛ ممکن است شیطان بخواهد از همین راه در آنان نفوذ کند. طبیعی است که حضرت زینب(س) نیز از این امر مستثنا نخواهد بود؛ لذا امام حسین(ع) از باب تذکر -به مقتضای آیه «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَى‏ تَنفَعُ الْمُؤْمِنِین» که دستور به تذکر و یادآوری داده- به خواهرشان سفارش نمودند که مواظب باش شیطان، صبر تو را نبرد. این تذکر هیچ منافاتی با مقام حضرت زینب(س) ندارد.

آیاتی از قرآن کریم، دلالت دارد بر این که شیطان، اعتراف به عجز و ناتوانی خود در اغواگری و گول زدن مخلَصین نموده است از جمله در آیه «قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِین»؛[۱] گفت: به عزّتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان خالص تو، از میان آنها.

همچنین در آیه «قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ* إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ»؛[۲]گفت: پروردگارا! چون مرا گمراه ساختى، من (نعمتهاى مادّى را) در زمین در نظر آنها زینت مى‏دهم، و همگى را گمراه خواهم ساخت، مگر بندگان مخلصت را.

پیش از پرداختن به پاسخ تبیین مفهوم و مصداق مخلَصین از منظر مفسران ضروری به نظر می‌رسد.

معنا و حقیقت مخلَصین

«حقیقه الإخلاص: التّبرّی عن کلّ ما دون اللّه تعالى»؛[۳] حقیقت اخلاص بیزاری جستن از هر چیزی غیر خدا است. مخلصین انسان‌هایی هستند که خود را براى خدا خالص کردند، و خدا نیز آنان را براى خود خالص گردانید. به بیان دیگر، مخلصین کسانی هستند که جز خدا کسى در آنها سهم و نصیبى ندارد، و در دل‌هایشان محلى که غیر خدا در آن منزل کند باقى نمانده است؛ آنان جز به خدا به چیز دیگرى اشتغال ندارند؛ هر چه هم که شیطان از کیدها و وسوسه‌‏هاى خود را در دل آنان بیفکند همان وساوس سبب یاد خدا مى‌‏شوند، و همان‌ها که دیگران را از خدا دور مى‌‏سازد ایشان را به خدا نزدیک مى‌‏کند.[۴]

مصداق مخلَصین

در مصداق مخلصین بین مفسران، اختلاف است، گروهی آن را فقط اهل عصمت؛ مانند پیامبران و رسولان الهی و امامان معصوم(ع) می‌دانند.[۵] برخی نیز یا به طور مطلق گفته‌اند: مخلَصین کسانی هستند که خداوند آنها را خالص و پاک گردانیده به گونه‌ای که شیطان را بر آنها راهی نیست(آن‌را مقید به اهل عصمت نکرده‌اند)،[۶] یا تصریح کرده‌اند که علاوه بر اهل عصمت، پیروان خاص آنان و اولیای الهی نیز از مصادیق مخلَصین هستند.[۷]

بنابر این که مصداق مخلَصین، فقط پیامبران و امامان معصوم(ع) باشند، حضرت زینب(س) از مصادیق مخلَصین نخواهد بود و طرح سؤال نیز وجهی ندارد.

اما بنابر دیدگاه کسانی که مفهوم آن‌را گسترش داده و اولیای الهی را نیز مصداق آن می‌دانند باید در جواب گفت: تمام افراد و مصادیق مخلَصین حتی مصداق اکمل آن‌که پیامبران الهی باشند؛ چون بشر هستند همچون سایر آدمیان دارای غرایز و احساسات بشری بوده و به مقتضای این طبیعت، آنان نیز درد گرسنگى، تشنگی، فشار و سختی جسمی و روحی، درد و بیماری و… را حس مى‌‏کنند چنان که دل‌هایشان درد غربت و مصیبت از دست دادن عزیزان و  فشار شهوات را حس مى‌‏کند. اما آنان اهل یقین‏‌اند و خداوند با روح خود حافظ آنان است؛ از این رو از شهوات نفسانى شتابان مى‌‏گذرند. آیات بسیارى در قرآن دلالت دارد حتی پیامبران الهی نیز حالت‌هاى دشوارى را به توفیق الهى پشت سر گذاشته‌اند و اگر این توفیق و روح ایمان نمى‌‏بود، آنان نیز همچون انسان‌هاى دیگر از پاى مى‌‏افتادند. از جمله این آیات است «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا»؛[۸] اى پیغمبر، اگر تو را استوار نمى‏کردیم، شاید اندکى به کافران مى‏گراییدى».

یا در داستان زلیخا و حضرت یوسف(ع) می‌فرماید: «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى‏ بُرْهانَ رَبِّهِ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصین»؛[۹] آن زن قصد او کرد و او نیز- اگر برهان پروردگار را نمى‏‌دید- قصد وى مى‌‏نمود! این چنین کردیم تا بدى و فحشا را از او دور سازیم؛ چرا که او از بندگان مخلص ما بود.

بنابر این، طمع شیطان برای اغوای تمام افراد بشر حتی مخلَصین وجود دارد، منتها اغواگری شیطان در مخلَصین، به سبب عنایت الهی اثرگذار نیست،[۱۰] از این رو، می‌توان گفت اگر کمک الهی نباشد همه انسان‌ها در معرض خطرند، به گونه‌ای که امام معصومی، مانند امام صادق(ع) می‌فرماید: «رَبِّ لَاتَکِلْنِی‏ إِلى‏ نَفْسِی طَرْفَهَ عَیْنٍ أَبَداً »؛[۱۱] پروردگار من! هرگز مرا به خودم وا مگذار حتی به اندازه یک چشم بر هم زدن.

حضرت زینب(س) نیز به مقتضای طبع انسانی و دارا بودن احساس و عواطف، در شهادت برادرها و برادر زاده‌ها و فرزندان خود و اسارت زنان و دختران و جسارت‌ها و مشکلات چهل منزل اسارت، دچار فشارها و ناراحتی روحی و جسمی می‌شود، هر چند صبور باشد؛ لذا امام حسین(ع) نه از باب توبیخ، بلکه از باب تذکر به مقتضای آیه «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَى‏ تَنفَعُ الْمُؤْمِنِین»[۱۲] که دستور به تذکر و یاد آوری داده و تمام مؤمنان موظف‌اند در ارتباط با یکدیگر بدان عمل نمایند،[۱۳] به خواهرشان سفارش نمودند که مواظب باش شیطان، صبر تو را نبرد. این تذکر هیچ منافاتی با مقام حضرت زینب(س) ندارد.

منبع: اسلام کوئست

پی نوشت ها

[۱]. صاد، ۸۲ – ۸۳٫

[۲]. حجر، ۳۹ – ۴۰٫

[۳]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ج ۱، ص ۲۹۳، دارالعلم‏، الدار الشامیه، دمشق، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۴]. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج ۶، ص ۵۱۹، ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ ش؛ طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج ۱۲، ص ۱۶۵، دفتر انتشارات اسلامى، قم، ۱۴۱۷ ق.

[۵]. المیزان، ج ‏۱۱، ص ۱۳۰؛ صادقى تهرانى، محمد، البلاغ فى تفسیر القرآن بالقرآن، ص ۲۶۴، مؤلف، قم، ۱۴۱۹ ق؛ حسینى همدانى، سید محمد حسین، انوار درخشان، تحقیق، بهبودی، محمد باقر، ج ۹، ص ۳۷۷، کتابفروشى لطفى، تهران، چاپ اوّل، ۱۴۰۴ ق؛ ابوالفتوح رازى، حسین بن على، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، تحقیق، یاحقی، محمد جعفر، ناصح، محمد مهدى، ج ۱۱، ص ۳۲۵، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد،  ۱۴۰۸ ق؛ کاشانى، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، ج ۵، ص ۱۶۱، کتابفروشى محمد حسن علمى، تهران، ۱۳۳۶ ش.

[۶]. مجمع البیان، همان؛ بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج ۷، ص ۱۳۰، نهضت زنان مسلمان، تهران، ۱۳۶۱ ش.

[۷]. بروجردی، سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، ج ۳، ص ۴۷۱، صدر، تهران، چاپ ششم، ۱۳۶۶ ش؛ سبزواری، محمد بن حبیب الله، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، ج ۴، ص ۱۸۴، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۶ ق.

[۸]. اسراء، ۷۴٫

[۹]. یوسف، ۲۴٫

[۱۰]. «و من هنا یترجح أن الاستثناء إنما هو من الإغواء فقط لا منه و من التزیین بمعنى أنه لعنه الله یزین للکل لکن لا یغوی إلا غیر المخلصین»، المیزان، ج ‏۱۲، ص ۱۶۵٫

[۱۱]. کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب‌، الکافی، محقق، مصحح، پژوهشگران مرکز تحقیقات دار الحدیث‌ ،ج ۴، ص ۵۵۲،‌ دار الحدیث للطباعه و النشر، قم، چاپ اول‌، ۱۴۲۹‍ ق.

[۱۲]. «و پیوسته تذکّر ده، زیرا تذکّر مؤمنان را سود مى‏بخشد»، ذاریات، ۵۵٫

[۱۳]. «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر»؛ مردان و زنان باایمان، ولىّ (و یار و یاور) یکدیگرند امر به معروف، و نهى از منکر مى‏کنند، توبه، ۷۱٫