شنیده ام که حرف «ضاد»، صرف نظر از صفات این حرف، از تماس (یا اتصال یا برخورد) کناره زبان، سمت راست یا چپ، با دندان های اضراس فک بالا در همان سمت تلفظ می گردد. سؤال این است که هرگاه این حرف را تلفظ می کنم، احساسی همانند آنچه که در شرح چگونگی تلفظ این حرف شده، دارم اما وقتی در آینه نگاه می کنم، می بینم که در واقع این نوک زبانم بوده که با یکی یا دو تا از دندان های اضراس تماس داشته. آیا ممکن است توضیحات جامعی بفرمایید.

پاسخ اجمالی

از جمله علوم قرآنی، علم تجوید است که در لغت به معنای نیکو کردن و نیکو ادا کردن است، ولی در اصطلاح به معنای ادا کردن هر حرف از مخرج مختص به خود و رعایت همه اوصاف آن است، بدون این که شخص، دچار تکلف شود.[۱]
فراگیری آن بخش از علم تجوید که مربوط به تلفظ صحیح حروف عربی می شود، جهت صحیح خواندن قرائت نماز، واجب و لازم است، ولی رعایت خصوصیت های دیگر حروف که در تمایز آن حرف از حروف دیگر نقشی ندارد، لازم نیست.
مخارج حروف
تلفظ برخی حروف بین فارسی و عربی مشترک است، ولی چند حرف وجود دارد که تلفظ آنها در عربی، متفاوت با فارسی است و غالباً فارسی  زبانان این حروف را یکسان با حروف مشابه تلفظ می کنند مانند آنچه در ضاد و زای و ذال و ظاء شاهدیم. اکنون به شیوه درست تلفظ چنین حروفی می پردازیم:
۱ – «ح»: «حاء» از حروف حلقی است. به عبارت دیگر، هنگام خروج هوا، وسط حلق قدرى تنگ می شود، که باعث سایش هوا به دیواره حلق شده، صداى «حاء» تولید می شود.
۲ – «ع»: «عین» نیز مانند «حاء» از وسط حلق و با همان شرایط تلفّظ می شود، با این فرق که هنگام تلفّظ «عین»، تارهاى صوتى مرتعش شده و صدا آشکار می گردد.
۳ – «غ»: «غین» از حروف حلقى است که مخرج آن نزدیک ترین قسمت حلق به دهان است. مخرج «غین» با «خاء» یکى است و تنها تفاوتشان آن است که تلفّظ «غین» همراه با ارتعاش تارهاى صورتى است؛ مثل صدایى که در هنگام غرغره نمودن آب در حلق تولید می شود. برخی از فارسی زبان ها، این حرف را به صورت «ق» تلفظ می کنند.
۴ – «و»: در فارسى «واو» و «فاء» هم مخرج می باشند؛ یعنى با چسبیدن لبه دندان هاى پیشین بالا به لب پایین تلفّظ می شود، امّا در زبان عربى، «واو» با جمع شدن لب ها و به اصطلاح غنچه شدن آنها و ارتعاش تارهاى صوتى ادا می شود. به عبارت دیگر؛ این حرف، به صورت حرف «W» در زبان انگلیسی تلفظ می شود.
۵ – «ث»: حرف «ثاء» از تماس سر زبان با لبه دندان هاى پیشین بالا، همراه با دمیده شدن هوا تلفّظ می شود. هنگام تلفّظ این حرف، نوک زبان قدرى بیرون می آید.
۶ – «ذ»: «ذال» همانند «ثاء» تلفّظ می شود، با این فرق که هنگام اداى آن تارهاى صوتى به لرزه در آمده و صدا آشکار می گردد، باید دقّت نمود که هنگام تلفّظ «ذال»، وسط زبان پایین باشد و به سوى کام میل پیدا نکند.
۷ – «ظ»: مخرج «ظاء» با حروف «ذال» و «ثاء» یکى است و دقیقاً همانند «ذال» تلفّظ می شود، با این تفاوت که در اداى حرف «ظاء» زبان به طرف کام رفته، با آن منطبق می شود، که همین امر سبب درشت ادا شدن این حرف می گردد.
۸ – «ط»: مخرج «طاء» با حروف «دال» و «تاء» مشترک است؛ یعنى از برخورد سر زبان با ریشه دندان هاى پیشین بالا تولید می شود. امّا در تلفّظ «طاء» زبان کاملاً با کام منطبق شده، با جدا شدن آنها از یکدیگر و به لرزه درآمدن تارهاى صوتى، این حرف تولید می شود.
۹ – «ص»: مخرج «صاد» همانند «سین» و «زاى» است؛ یعنى از برخورد سر زبان با بن دندان هاى پیشین پایین یا بالا (که در افراد مختلف به صورت متفاوت دیده می شود) ادا می شود. تفاوت «صاد» با «سین» در انطباق زبان در هنگام تلفّظ «صاد»، با کام است، که موجب درشت ادا شدن آن می شود.
۱۰ – «ض»: طبق توصیف علماى تجوید در قرون اوّلیه اسلامى، «ضاد» از برخورد کناره زبان با کناره دندان هاى کرسى بالا، همراه با چسباندن زبان به کام، تلفّظ می شده است. امّا به نظر علماى آواشناسى در عصر ما، تلفّظ این حرف دگرگون شده است، لذا اکثر اهل مصر و مغرب عربى، آن را شبیه «طاء» و اهل عراق و نجد آن را شبیه «ظاء» ادا می کنند.
با این حال، با توجه به این که نزدیک ترین حرف به «ض»، حرف «د» است، برای تلفظ آن توصیه می شود که حرف «د» را به صورت درشت تلفظ کنند؛ از این رو وقتی کلمه  حاوی حرف «ض» را با حروف انگلیسی  می نویسند، به جای حرف «ض»، حرف «D» قرار می دهند.[۲]
صفات حروف 
هرکدام از حروف عربی، دارای اوصاف خاصی هستند. برخی از این اوصاف، مشترک بین چند حرف است و برخی دیگر اختصاص به یک حرف خاص دارد. در پاره ای از حروف، رعایت برخی از این اوصاف لازم است؛ زیرا با داشتن این وصف است که از حرف دیگر مشابه خود متمایز می شود. از این رو؛ فراگرفتن برخی از این اوصاف، برای صحت قرائت نماز ضروری است. در این بخش، به برخی از صفات که اهمیت بیشتری دارند، اشاره می شود.
۱ – استعلا و استفال: «استعلاء» در اصطلاح تجویدى به معناى بالا آمدن بخش زیادی از زبان به طرف کام است. این صفت باعث می شود که این حروف به صورت پر حجم و درشت و غلیظ تلفّظ شوند. حروف «خ»، «ص»، «ض»، «غ»، «ط»، «ق» و «ظ» داراى این ویژگى هستند.[۳]
بقیه حروف داراى صفت «استفال» هستند که متضاد «استعلاء» است و به معناى پایین آمدن ریشه زبان در هنگام اداى آنها است.
رعایت صفت استعلا در حروف «ص» و «ط» موجب تمایز آنها از «س» و «ت» می شود؛ همان گونه که رعایت صفت استفال در این دو، موجب تمایزشان از دو حرف اول می گردد.
۲ – جهر و همس: حروفی که دارای صفت «همس» هستند، ده حرف اند که در این عبارت جمع شده اند: «سکت فحثه شخص». حرف مهموس حرفى است که هنگام تلفظ، نفس در مخرج حرف جریان پیدا می کند و صدا مخفی و ضعیف خواهد بود. علت ضعیف بودنش، ضعف در محدود شدن تلفظ به مخرج تلفظ حرف است. در مقابل، «جهر»، که به معنای ظهور و اعلان است، در اصطلاح به حبس شدن جریان نفس در مخرج حرف، هنگام تلفظ آن گفته می شود که علت آن، قوی بودن منحصر شدن تلفظ حرف به مخرج آن است؛ لذا صدا به صورت کاملاً آشکار و واضح و قوی از مخرج خارج می شود.[۴]
در صورتی که صفت همس در حروف «س»، «ح»، «ث»، «ش» و «خ» رعایت نشود، این حرف به ترتیب، تبدیل به حروف «ز»، «ع»، «ذ»، «ژ»، و «غ» خواهند شد.
۳ – شدت و رخوت: «شدت» یک حرف بدین معنا است که آن حرف در محل تلفظش پایدار است و به صورت قوی ادا می شود؛ به گونه ای که هنگام تلفظ حرف، صدا قطع می شود. در مقابل؛ حروفی که صفت «رخوت» دارند، حروفی هستند که تلفظشان به صورت ضعیف انجام می گیرد و در نتیجه، هنگام تلفظشان صدا قطع نمی شود. این دو ویژگی، هنگام ساکن یا مشدد بودن حروف، بیشتر ظهور و بروز دارد و قابل تشخیص خواهد بود.
قابل ذکر است اگر حرفی هم «شدت» و هم «استعلا» و هم «جهر» داشته باشد، مثل حرف «ط» در نهایت قدرت خواهد بود و باید محکم تلفظ شود.[۵]
۴ – تفخیم و ترقیق: «تفخیم» در اصطلاح تجویدى به معناى درشت و پر تلفّظ کردن حرف، و «ترقیق» بر خلاف آن، یعنى ریز و نازک ادا کردن حرف است. در هنگام «تفخیم»، دهان جمع می شود و یا به شکل عمودى باز می شود. امّا در موقع «ترقیق» دهان به شکل افقى باز می شود.
حروفی که صفت استعلا دارند، همه تفخیم می شوند. سه حرف دیگر نیز با دارا بودن شرایطی، تفخیم می شوند:
حرف «ل» در اکثر موارد ترقیق می شود؛ یعنى نازک ادا می شود. فقط در لفظ جلاله «اللّه» در صورتى که حرکت ما قبل «لام» فتحه یا ضمّه باشد، درشت ادا می شود. در این حالت به اصطلاح تجویدى لام «تغلیظ» می گردد. امّا در موقعى که حرکت ما قبل کسره باشد، لام نازک ادا می شود.
حرف «ر» در اکثر موارد تفخیم می شود؛ یعنى درشت ادا می شود. امّا در شرایطى «راء» ترقیق می شود:
الف. هنگامی که مکسور باشد.
ب. هنگامی که ساکن ماقبل مکسور باشد؛ مشروط به این که قبلش همزه وصل نباشد و یا بعدش، حرفی که صفت استعلا دارد، واقع نشده باشد(در یک کلمه).
ج. در ساکن و در آخر کلمه باشد و ماقبلش «یاء» ساکن قرار داشته باشد مثل «بصیر»(در حالت وقف).
د. هنگامی که ساکن و آخر کلمه باشد و حرف ماقبل آن ساکن باشد و آن حرف «یاء» نباشد و حرف قبل آن حرف، مکسور باشد؛ مثل «السِّحرْ».
هـ. زمانی که ساکن و آخر کلمه باشد و قبل از آن کسره اصلی باشد؛ مثل «ناصر».
قابل ذکر است که در برخی موارد، هر دو وجه تفخیم و ترقیق جایز است: در صورتی که حرف «راء» ساکن و ماقبلش کسره اصلی باشد و حرف بعد آن از حروف استعلا باشد ولی آن حرف هم مکسور باشد؛ مثل «فِرقٍ»؛ در جایی که در حالت وقف، حرف «راء» در آخر کلمه قرار گرفته باشد و قبل از آن حرف استعلا ساکن ماقبل مکسور قرار گرفته باشد؛ مثل «قِطْر»؛ همچنین هنگامی که در حال وقف حرف راء در آخر کلمه باشد و «یاء» آخر کلمه حذف شده باشد مثل «وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ».[۶]
۵ – قلقله: هنگامى که پنج حرف «ق»، «ط»، «ب»، «ج» و«د»؛ (قطب جد) ساکن باشند باید قدرى از مخرج خود رها شده و صداى آنها ظاهر شود، که بر اثر این امر، حرف از حالت سکون کامل خارج شده و در اصطلاح قلقه پیدا می کند. از طرفی دیگر، باید دقّت کرد که دیگر حروف ساکن، چنین حالتى پیدا نکرده و با سکون کامل قرائت شوند.
۶ – تکریر: این صفت مختص به حرف «ر» است که با برخورد نوک زبان با کام(سقف دهان) ایجاد می شود. باید دقت شود که در رعایت این صفت، زیاده روی صورت نگیرد.
۷ – غُنّه: غنه صدایی است که از فضای خیشوم(بینی) خارج می شود. و اصطلاحاً به صدای دلپذیری گفته می شود که از ترکیب دو حرف «م» و «ن» به وجود می آید.[۷]
احکام حروف
ادغام‏؛ وقتی دو حرف در یکدیگر ادغام شوند به گونه ای که به شکل یک حرف مشدد در بیایند، ادغام صورت گرفته است. ادغام را می توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
۱ – ادغام مثلین‏: هر گاه دو حرف مثل هم، به گونه اى در کنار یکدیگر قرار داشته باشند که اوّلى ساکن و دومى متحرّک باشد، آن دو حرف در یکدیگر ادغام می شوند؛ مانند: «یدرککم»، «کَم مِن»، «هَل لَنا»و «قَد دَخَل».
۲ – ادغام غیر مثلین: در بعضى از موارد، دو حرف غیر هم جنس که در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و اوّلى ساکن و دومى متحرّک است، در یکدیگر ادغام می شوند، که موارد آن‏ به شرح زیر است:
الف. حروف «ظ- ذ- ث» دو به دو با یکدیگر؛ مانند: «إذ ظلموا یلهث ذلک».
ب. حروف «ط- د- ت» دو به دو با یکدیگر؛ مانند: «وجدت» و «همّت طائفه أحطت» (هنگامى که حرف طاء در تاء ادغام می شود، صفت اطباق طاء باقى می ماند، و ادغام به صورت ناقص انجام می شود.)
ج. «باء» ساکن در «میم» که تنها در سوره «هود» در عبارت «إرکب معنا» موجود است.
د. «لام» ساکن در «راء»؛ مانند: «قل ربّى»، «بل ربّکم» و «بل رفعه الله». در این حکم یک استثناء در قرآن وجود دارد. در عبارت «بَل رانَ» در سوره مطفّفین، سکت انجام می شود و ادغام صورت نمی گیرد.
هـ. «قاف» ساکن در «کاف» که تنها در عبارت «أَلَم نَخلُقکُم» که در سوره مرسلات وجود دارد، انجام می شود.
احکام خاص حرف «میم»
۱ – ادغام: هر گاه میم ساکن به میم متحرک برسد، در یکدیگر ادغام می شوند. این عمل همراه با غُنّه و نگه داشتن میم به صورت مشدد انجام می گیرد.
۲ – اخفاء: هر گاه میم ساکن به حرف «باء» برسد، اخفاء مى‏شود؛ یعنى لب ها به یکدیگر نمی چسبد(به مقدار خیلی کم باز می ماند) و حرف میم تلفّظ نمی شود و تنها صداى غنّه، همراه با مقدارى مکث بر روى آن، ادا می شود‏.
۳ – اظهار: میم ساکن در مقابل حرف دیگر اظهار می شود؛ یعنی به شکل طبیعی خود تلفظ می گردد.
احکام خاص حرف «نون»
۱ – اظهار: هنگامى که نون ساکن یا تنوین به یکى از حروف حلقى «هـ»، «ء»، «ع»، «غ»، «ح» و «خ» برسد، سر زبان به مخرج نون چسبیده و این حرف، به طور آشکار(به طور معمولی) تلفظّ می گردد.
۲ – ادغام: «ادغام» در اصطلاح تجویدى به معناى از بین بردن حرف اوّل و مشدّد نمودن حرف بعدى است. هر گاه نون ساکن یا تنوین، به یکى از حروف «ی»، «ر»، «م»، «ل»، «و» و «ن» برسد، در یکدیگر ادغام می شوند.
در هنگام ادغام تنوین و نون ساکن در حروف «ى»، «م»، «و» و «ن» باید با غنه همراه باشد. ولی در موقع ادغام نون ساکن و تنوین در حروف «ل» و «ر» به هیچ وجه نباید صدای غنه شنیده شود.
۳ – اقلاب: «اقلاب» در تجوید به معناى تبدیل کردن حرفى به حرف دیگر می باشد. نون ساکن و تنوین در نزد «باء» قلب به «میم» می شود. اکثر علماى تجوید بر این عقیده اند که نون ساکن پس از قلب به میم، حکم میم ساکن در نزد باء را پیدا می کند؛ یعنى به صورت پوشیده و پنهان، همراه با غنّه و مقدارى مکث(به صورت اخفاء)، تلفّظ می شود.
۴ – اخفاء: «اخفاء» به معناى مخفى کردن و به صورت پوشیده تلفّظ نمودن حرف است. در هنگام برخورد نون ساکن و تنوین به یکى از حروف باقی مانده؛ (ت- ث ج- د- ذ- ز- س- ش- ص- ض- ط- ظ- ف- ق- ک) نون ساکن و تنوین تلفّظ نمی شود، بلکه حالت غنّه همراه با مقدارى مکث ادا می شود. باید توجّه داشت که در هنگام اخفاء، حرف نون به هیچ وجه تلفّظ نشود و زبان با مخرج نون برخورد نکند. ضمناً شیوه اخفاء در نزد هر کدام از این حروف، متناسب با مخرج و صفات آن حرف است که باید از استاد تعلیم گرفته شود.[۸]

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. ابو عبدالرحمن، مصطفی حسن، تیسیر علم التجوید، ص ۹، قاهره، کتبه عبدالرحمن، مکتبه العلوم و الحکم، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.

[۲]. سادات فاطمی، سید جواد، تجوید عمومی، ص ۹ – ۱۸، مشهد، به نشر، چاپ سوم، ۱۳۸۳ش.

[۳]. عبد السمیع الشافعى الحفیان‏، احمد محمود، التجدید فی الاتقان و التجوید، ص ۱۰۵، بیروت، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.

[۴]. قاری، عبدالعزیز بن عبدالفتاح، قواعد التجوید علی روایه حفص عن عاصم، ص ۶۲، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

[۵]. ابو الخیر جزرى‏، محمد بن محمد، التمهید فی علم التجوید، ص ۹۷ – ۹۸، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.

[۶]. غوثانی، یحیی عبدالرازق، علم التجوید، ص ۱۱۷ – ۱۱۸، دمشق، دارالغوثانی، چاپ چهارم، ۱۴۲۵ق.

[۷]. التجدید فی الاتقان و التجوید، ص ۱۰۸٫

[۸]. تجوید عمومی، ص ۳۱ – ۳۵٫