اگر چه مخاطب نهج البلاغه و آموزه های علوی همه انسان های حقیقت جویی هستند که از فطرتی سلیم و عقلی درخشان برخوردارند – از هر آیین و مذهبی که باشند- ولی دانستن شرایط اجتماعی و فرهنگی زمانه امیرمؤمنان علی(علیه السلام) بسیار در فهم نهج البلاغه راهگشا است.

با توجه به اینکه مطالب و آموزه های نهج البلاغه تحت تأثیر زمان، مکان و شرایط فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خاصی بیان شده است؛ آگاهی از آن شرایط و بسترهای تاریخی – فرهنگی که سخنان امام(علیه السلام) در آنها صادر شده است، ما را در فهم مقاصد و معارف نهج البلاغه بهتر یاری می‌ کند.

طبق بررسی های موجود، بیشتر سخنان امیرمؤمنان علی(علیه السلام)، اعم از خطبه ها و نامه ها که در نهج البلاغه گرد آمده اند، مربوط به دوران حکومت آن حضرت در سرزمین عراق است. ازاین رو، شایسته است تاریخچه ای گذرا از بافت جمعیتی شهر کوفه- به عنوان خاستگاه فرهنگی نهج البلاغه – ارائه گردد.

بافت جمعیتی شهر کوفه

ساختار جمعیتی کوفه را دو گروه عمده تشکیل می‌ دادند: ایرانیان (فارس ها) و غیر ایرانیان (عرب ها و نبطیان). از زمانی که کوفه تبدیل به یک شهر شد، رفت و آمد همگان به کوفه آزاد شد. از آنجا که اعراب مسلمان، نیاز به ساخت و ساز داشتند و خود نیز به این حرفه آگاهی نداشتند، و آنان که از مدینه و شهرهای اطراف آمده بودند نیز خود را از اشراف می‌ دانسته، ساخت و ساز را در شأن خود نمی‌ دانستند، ایرانیان این حرفه را به دست گرفته، به آبادانی شهر پرداختند.

از سوی دیگر، با سقوط ساسانیان، وضع اقتصادی ایران به شدّت نابسامان شد و ایرانیان به ناچار برای پیدا کردن کسب و کار به کوفه که سرزمینی حاصل خیز و آباد بود روی آوردند.

غیر ایرانی ها، اعرابی از طوایف یمن و نزار، گروهی از مسیحیان تغلب، نمر، ایاد و عده ای از نجران بودند. دو گروه نبطیان و سریانیان نیز به جمعیت کوفه پیوستند. سریانیان در به کارگیری و ترویج علوم فلسفی و ترجمه کتب یونانی در عراق مشهور بودند.

بلاذری و حِمَوی، شمار نخستین وارد شدگان عرب به کوفه را بیست هزار نفر، متشکل از دوازده هزار یمنی و هشت هزار نزاری دانسته اند.[۱]

وقتی در زمان خلیفه دوم(۱۷ هـ.ق) مسلمین از مدائن به کوفه منتقل شدند، خلیفه دوم و پس از آن خلیفه سوم به این امید که کوفه مرکز فرماندهی لشکر اسلام در برابر امپراتوری ایران شود، توجه ویژه ای به کوفه داشتند و نخبگانی همچون سعدبن ابی‌وقاص، و ابوموسی اشعری را به استانداری کوفه گماردند.

از یک سو، ورود اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و تابعین به عراق که در میان آنها شاعران، ادیبان، فقیهان، مفسران و پرورش یافتگان مکتب نبوی و علوی مانند عبدالله بن مسعود قرار داشتند، و از سوی دیگر، حضور موالی با هوش ایرانی و اقوام و طوایف مسلمان و غیر مسلمان – مسیحیان و یهودیان – با سوابق علمی و تمدّن های گوناگون، باعث رشد فکری و فرهنگی کوفه شد.

امیرمؤمنان علی(علیه السلام) پس از پذیرش خلافت، در سال ۳۶ هـ ق برای جنگ جمل مدینه را به قصد عراق ترک کردند حضرت امیر(علیه السلام) از شهرهای عراق، کوفه را پایتخت حکومت اسلامی خویش قرار دادند و بارها در سخنانشان از کوفه ستایش و تمجید کردند.

با توجه به بافت جمعیتی و وضعیت ویژه جغرافیایی و آب و هوای مناسب کوفه که در کنار فرات قرار دارد و در مسیر کاروان های حج می‌ باشد، همچنین رشد و بالندگی فرهنگی و فکری مردم کوفه، و جهات دیگری، امیرمؤمنان کوفه را به عنوان پایتخت خود قرار دادند تا مردم با فرهنگ و فهیم کوفه حضرت را در برابر حکومت های جور و حاکمان ستمگر یاری دهند. کوفیان پس از کشته شدن عثمان بی درنگ برای بیعت با امام علی(علیه السلام) نمایندگانی به سوی آن حضرت فرستادند.

بنابراین حضور ساکنان ایرانی الأصل (موالی) که از پیشگامان گروندگان به اسلام بودند از یک سو، و کوفیان یمنی الأصل که از زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ارادت و علاقه ویژه ای به امام علی(علیه السلام) داشتند از سوی دیگر، و نیز وجود مسیحیان و اندکی از یهودیان در کوفه، بافت جمعیتی متنوّعی را در کوفه پدید آورده بود.[۲]

سخنان امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه غالباً در چنین بستر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی شکل گرفته بود. ازاین رو شکایت ها و نکوهش های امیرمؤمنان در نهج البلاغه، نسبت به کسانی‌که در نبرد با دشمنان کوتاهی و سستی می‌ کنند، قابل توجیه است؛ زیرا بسیج نمودن چنین بافت جمعیتی متنوع و گوناگونی، با فرهنگ ها و اندیشه های مختلف، کاری سخت و دشوار می‌ نمود.

منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:مصطفی عزیزی/پرسش وپاسخ دانشجویی

[۱] – معجم البلدان، یاقوت حموی، ج ۴، ص ۵۵۷ به بعد.

[۲] – در آستانه نهج‌البلاغه، محمد حسن نادم، ص ۱۳۱، ۱۳۲، ۱۳۶؛ برای آگاهی بیشتر از درباره شرایط فرهنگی مردم کوفه به کتاب «خاستگاه فرهنگی نهج‌البلاغه» اثر محمد حسن نادم مراجعه شود.