در این که سر امام حسین علیه‌السلام کجا دفن شده است، منابع تاریخی شیعه و سنی گزارش‌های گوناگونی آورده‌اند تا آنجا که هفت قول در این باره گفته شده است.

۱ – کربلا:

سر به بدن ملحق شده است. این قول مشترک میان شیعه و سنی است. علمای شیعه، از جمله شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ ق)، سید مرتضی (متوفای ۴۳۶ ق)، فتال نیشابوری (متوفای ۵۰۸ ق)، ابن نما حلی، سید ابن طاووس (متوفای ۶۶۴ ق) شیخ بهایی و مجلسی این قول را بیان کرده‌اند.
شیخ صدوق و پس از او، فتال نیشابوری در این باره می‌نویسند: علی بن حسین علیه السلام همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسین علیه‌السلام را به کربلا باز گرداند. (شیخ صدوق، الامالی، مجلس سی‌ و یکم، ص ۲۳۲؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص‌۱۹۲و مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۴۰).
سید مرتضی در این باره می‌گوید: روایت کرده‌اند که سر امام حسین علیه‌السلام با جسد در کربلا دفن شد. (رسائل المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۰).
ابن شهر آشوب بعد از نقل سخن فوق از سید مرتضی، از قول شیخ طوسی نقل کرده است که به همین سبب (ملحق کردن سر امام به بدن و دفن آن) زیارت اربعین (از جانب امامان علهیم‌السلام) توصیه شده است. (مناقب آل ابی‌طالب، ج ۴، ص ۸۵ و مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۹۹: «قال الطوسی رحمه ‌الله: و منه زیاره الاربعین»)
ابن نمای حلی نیز نگاشته است: آنچه از اقوال بر آن می‌توان اعتماد کرد، آن است که بعد از آن که سر امام در شهرها گردانده شد، به بدن بازگردانده شد و با جسد دفن شد. (نجم الدین محمد بن جعفر بن نما حلی، مثیرالاحزان، ص ۸۵).
سید ابن طاووس نوشته است: اما سر حسین علیه‌السلام، روایت شده که سر برگردانده شد و در کربلا با جسد شریفش دفن شد و عمل اصحاب بر این معنا بوده است. (سید ابن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص ۱۱۴).

مجلسی، یکی از وجه‌های استحباب زیارت امام حسین علیه‌السلام را در روز اربعین، الحاق سرهای مقدس را به اجساد توسط علی بن حسین علیهما‌السلام بیان کرده است. مجلس، (بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۳۳۴)، وی در جای دیگر بعد از نقل اقوال دیگر در این باره می‌نویسد: مشهور بین علمای امامیه آن است که سر امام همراه بدن دفن شده است. (همان، ج ۴۵، ص ۱۴۵).
برخی اندیشمندان اهل‌ تسنن نیز این قول را بیان کرده‌اند:
ابوریحان بیرونی (متوفای ۴۴۰ ق) در این باره می‌نویسد: و فی العشرین ردّ راس الحسین علیه‌السلام الی مجثمه حتی دفن مع جثته…؛ در روز بیستم (صفر)، سر حسین علیه‌السلام به بدنش ملحق و با آن دفن گردید. (بیرونی، الاثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص ۳۳۱).
قرطبی (متوفای ۶۷۱ ق) می‌نویسد: امامیه می‌گویند که سر حسین علیه‌السلام پس از چهل روز به کربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و این روز نزد آنان معروف است و زیارت در آن روز را زیارت اربعین می‌نامند. (محمد بن احمد قرطبی، التذکره فی امور الموتی و امور الاخره، ج ۲، ص ۶۶۸).
قزوینی نیز نگاشته است: روز اول ماه صفر، عید بنی‌امیه است، چون در آن روز، سر حسین علیه‌السلام را به دمشق وارد ساختند و در روز بیستم آن ماه، سر ایشان به بدن، باز گردانده شد. (زکریا محمد بن محمود قزوینی، عجائب المخلوقات و الحیوانات و غرائب الموجودات، ص ۴۵).
مناوی (متوفای ۱۰۳۱ ق) نوشته است: امامیه می‌گویند: پس از چهل روز از شهادت، سر به بدن بازگردانده شد و در کربلا دفن شد. (عبدالرووف مناوی، فیض القدیر، ج ۱، ص ۲۰۵).
اما اینکه آیا دقیقاً سر به بدن ملحق شد و یا در کنار ضریح و در نزدیکى بدن دفن شد، عبارت روشنى در دست نیست و در اینجا نیز سید بن طاووس چون و چرا را نهى کرده است.(اقبال الاعمال، ص ۵۸۸٫)
عده‏اى گفته‏اند: پس از آنکه سر را در زمان یزید سه روز به دروازه دمشق آویزان کردند، پایین آورده و آن را در گنجینه‏اى از گنجینه‏هاى حکومتى گذاشتند و تا زمان سلیمان بن عبدالملک در آنجا بود. سپس وى آن را بیرون آورده و پس از تکفین، آن را در گورستان مسلمانان در دمشق دفن کرد. پس از آن جانشین وى عمر بن عبدالعزیز (حکومت ۹۹ تا ۱۰۱ ق) آن را از گورستان درآورده و معلوم نشد که با آن چه کرد! اما با توجه به تقید او به ظواهر شریعت، به احتمال فراوان آن را به کربلا فرستاده است(الامینى، محمدامین، مع الرکب الحسینى، ج ۶، ص ۳۲۴؛ به نقل از: مقتل الخوارزمى، ج ۲، ص ۷۵)

۲ – نجف اشرف در کنار قبر حضرت على(ع)

از عبارت علّامه مجلسى(ره) و نیز با پژوهش در روایات چنین به دست مى‏آید که رأس مبارک در نجف اشرف و در کنار قبر حضرت على(ع) دفن شده است.(بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۴۵٫)روایاتى همانند سلام دادن امام صادق(ع) به همراه فرزندش اسماعیل، بر امام حسین(ع) – پس از نماز خواندن بر جدشان حضرت على(ع) در نجف – به صراحت و روشنى وجود سر را در نجف تا زمان امام صادق(ع) ثابت مى‏داند.( کامل الزیارات، ص ۳۴)
روایات دیگرى نیز همین مطلب را تأیید مى‏کند؛ به گونه‏اى که حتى در کتاب‏هاى شیعه، زیارتى براى سر امام(ع) در نزد قبر امام على(ع) نقل شده است.( مع الرکب الحسینى، ج ۶، ص ۳۲۵-۳۲۸٫)
درباره کیفیت انتقال سر به این مکان، از قول امام صادق(ع) چنین نقل شده است: یکى از دوستداران اهل بیت(ع) در شام آن را سرقت کرد و به کنار قبر حضرت على(ع) آورد.(بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۴۵٫) البته اشکال این دیدگاه آن است که قبر حضرت على(ع) تا زمان امام صادق(ع) براى همگان شناخته شده نبود.
در روایتى دیگر آمده است: پس از آنکه سر مدّتى در دمشق بود، به کوفه نزد ابن زیاد برگردانده شد و او از ترس شورش مردم، دستور داد که آن را از کوفه خارج کرده و در نزد قبر حضرت على(ع) دفن کنند.(همان، ص ۱۷۸) اشکال دیدگاه قبلى به این دیدگاه نیز وارد است.

۳ – کوفه

ابن جوزى این دیدگاه را ابراز کرده و گفته است: عمرو بن حریث مخزومى آن را از ابن زیاد گرفت و پس از غسل، تکفین و خوشبو کردن، سر را در خانه خود دفن کرد.(تذکره الخواص، ص ۲۵۹؛ به نقل از: مع الرکب الحسینى، ص ۳۲۹٫)

۴ –  مدینه‏

ابن سعد صاحب طبقات الکبرى این دیدگاه را پذیرفته و چنین بیان کرده است: یزید سر را براى عمرو بن سعید حاکم مدینه فرستاد و او پس از تکفین، آن را در قبرستان بقیع در کنار قبر مادرش فاطمه(س) دفن کرد.(ابن سعد، طبقات، ج ۵، ص ۱۱۲٫)
این دیدگاه به وسیله تعدادى دیگر از دانشمندان اهل سنّت (مانند خوارزمى، در مقتل الحسین(ع) و ابن عماد حنبلى در شذرات الذهب) پذیرفته شده است.(مع الرکب الحسینى، ج ۶، ص ۳۳۰ و ۳۳۱٫)
اشکال مهم این دیدگاه آن است که قبر حضرت فاطمه(س) معلوم نبوده تا در کنار آن دفن شود.

۵ – شام

شاید بتوان گفت: بیشترین گزارش‏هاى اهل سنّت، حکایت از دفن سر در شام مى‏کند که معتقدان به این دیدگاه نیز در میان خود اختلاف داشته و اقوال مختلفى ابراز کرده‏اند؛ همچون:
الف. در کنار دروازه فرادیس که بعدها مسجد الرأس در آن ساخته شد؛
ب. در باغى در کنار مسجد جامع اموى؛
ج. در دارالاماره؛
د. در گورستانى در دمشق؛
ه . در کنار دروازه توما.(مع الرکب الحسینى، ج ۶، ص ۳۳۱-۳۳۵٫)

۶ – رقّه

رقّه شهرى در کنار فرات بوده که گفته شده است: یزید سر امام(ع) را براى آل ابى محیط – خویشان عثمان که در آن زمان در این شهر ساکن بودند – فرستاد و آنها، آن را در خانه‏اى دفن کردند که بعدها آن خانه به مسجد تبدیل شد.(همان، ص ۳۳۴؛ به نقل از: تذکره الخواص، ص ۲۶۵٫)

۷ –  مصر (قاهره)

نقل شده است: خلفاى فاطمى – که از آغاز نیمه دوم قرن چهارم تا آغاز نیمه دوم قرن هفتم در مصر حکم مى‏راندند و پیرو مذهب شیعى اسماعیلى بودند – سر مبارک امام حسین(ع) را از دروازه فرادیس شام، به عسقلان و سپس به قاهره منتقل کردند و بر آن مقبره معروف به تاج الحسین(ع) را پس از سال ۵۰۰ بنا کردند.(البدایه و النهایه، ج ۸، ص ۲۰۵)
مقریزى سال دقیق انتقال سر از عسقلان به قاهره را سال ۵۴۸ دانسته و گفته است: هنگام بیرون آوردن سر از عسقلان چنین مشاهده شد که خون آن هنوز تازه و نخشکیده است و بویى همچون مشک از آن به مشام مى‏رسد.(مع الرکب الحسینى، ج ۶، ص ۳۳۷) علامه سیدمحسن امین عاملى (از دانشمندان معاصر شیعه) پس از نقل انتقال سر از عسقلان به مصر مى‏گوید: «در محلّ دفن سر بارگاه بزرگى ساختند و در کنار آن نیز مسجدى بزرگ بنا کردند. من در سال ۱۳۲۱ ق آنجا را زیارت کرده و مردان و زنان زیادى را در حال زیارت و تضرع در آن مکان دیدم. سپس مى‏گوید: شکى در انتقال سرى از عسقلان به مصر وجود ندارد؛ اما اینکه آن سر از آن امام(ع) یا شخص دیگرى بوده، جاى شک است!(امین عاملى، سیدمحسن، لو اعج الاشجان فى مقتل الحسین(ع)، ص ۲۵۰٫)
علامه مجلسى(ره) نیز به نقل از گروهى از مصریان، به وجود بارگاهى عظیم در مصر با نام «مشهد الکریم» اشاره مى‏کند.(بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۴۴٫)
نتیجه:بررسی و تامل در این اقوال، این نتیجه را در بردارد که دیدگاه اول، یعنی الحاق سر به بدن، مشهور و مورد اعتماد و عمل علمای شیعه است، از این رو این قول قابل اعتنا و پذیرش است و بنا بر گزارش‌های تاریخی این الحاق در روز بیستم صفر سال ۶۱ بوده است. بنا بر قول مشهور، این کار توسط امام زین‌العابدین علیه‌السلام صورت گرفته است.( مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۴۵ و همو، جلاء العیون، ص ۴۰۷).

دفن شهدا
پس از آن که عمرسعد همراه سپاهش، کربلا را به مقصد کوفه ترک کرد، قبیله بنی‎اسد که ساکن قریه غاضِریّه بودند، پس از یک روز از شهادت امام و یاران باوفایش[۱]،‎ به کربلا آمده و بر بدن امام† و یارانش نماز گذاردند[۲] و آنان را دفن کردند.

دقن امام
علامه مجلسی پس از نقل گزارشی از شیخ مفید ـ که در پاورقی آورده شده است[۳] ـ، می‎نویسد:
حضرت امام زین‌العابدین† به اعجاز امامت آمد و جسد مطهّر آن حضرت … را دفن کرد.[۴] چنانکه در جریان شهادت امام رضا† که در طوس به شهادت رسید، امام جواد† به قدرت الهی از مدینه به طوس آمد و امور غسل و کفن امام را خود عهده‌دار شد.[۵]
با توجه به طولانی شدن پاسخ و در صورت تمایل می‌توانید ادامه سوالات را برای ما ارسال فرمایید تا پاسخ‌گوی آن باشیم. موفق باشید

منبع:پرسمان

[۱] . شیخ مفید می‌نویسد: همگی آنان [شهدا] در پایین پای امام حسین† دفن هستند. برای آنان گودالی کنده شد و همه را در آن دفن کرده وبر آنان خاک ریختند، جز عباس بن‌علی† که او را در قتلگاهش بر روی بلندی بر سر راه غاضِریّه دفن کردند و قبر او آشکار است. برای قبرهای برادران و خاندانش که نامشان را بردیم، هیچ نشانه‎ای نیست… گفته می‎شود که مدفن علی بن‌الحسین نزدیک‎تر به مدفن [امام] حسین† است. امّا یاران حسین† که با وی کشته شدند، در اطراف آن حضرت دفن شدند و قبرهای آنان به تحقیق و تفصیل معلوم نیست، جز آن که تردیدی نیست که حائر،* آنان را در بردارد.[۱] (الارشاد، ج۲، ص ۱۲۶٫؛ طبرسی نیز به پیروی از شیخ مفید، این مطلب را آورده است. (إعلام الوری بأعلام الهدی، ص۲۵۰؛ همو، تاج الموالید، ص۳۲ ـ ۳۳).
[۲]. جلاء العیون، ص۳۸۰.
[۳].علی بن‌عیسی‌ اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج۳، ص۱۶۸.

[۴]. بلعمی مورّخ قرن چهارم، تنها مورّخی است که گفته است بدن مطهّر امام† به همراه دیگر شهدا، سه روز، روی خاک کربلا افتاده بود. (تاریخ‌نامه طبری، ج۴، ص ۷۱۲). اگرچه وی برای گفته خود، هیچ سندی ارائه نکرده است، اما به نظر می‎رسد تلقّی ایرانیان در این باره در قرن چهارم چنین بوده است که بلعمی آن را اختیار و گزارش کرده است. هم چنین او مدّعی است که بدن مطهّر امام بدون ‎پا نیز بوده است که به نظر می‎رسد با توجه به اسب تاختن دشمن بر بدن مطهّر امام†، بعضی از اعضای بدن حضرت، از هم جدا شده باشد. چنان که حضرت زینب نیز بر سر جنازه برادر، وی را «مقطع الاعضاء» توصیف کرد.
[۵]. خوارزمی، مقتل‌الحسین، ج۲، ص۳۹، و نزدیک به این تعابیر: ابن‌نما، مُثیرالاحزان، ص۸۵ و ابن‌طاووس، الملهوف‌علی‌قتلی‌الطفوف‌، ص۱۹۰.