یکی از آسیب های جدی در حوزه دین داری، ارائه سطحی و متحجرانه دین در عرصه جامعه است. که بسیاری از انسان های اندیشمند و پژوهشگر را دچار انزوا می‏ نماید و برخی عناصر مدعی و ریاکار، ظاهرپرست و خرافی به عنوان شخصیت های مقدس و غیرقابل نقد مطرح می‏ شوند. کسانی که نسبت به مبانی دینی بی اطلاع و بی اعتنا بوده و حفظ ظاهر و پوسته مکتب را مهم تر از بقای هسته و ریشه آن می‏ شمارند.

خرافه در لغت یعنی آنچه از میووه چیده شود، شاید خریف که به پاییز می‏ گویند به مناسبت رسیدن میوه باشد. وجه تسمیه خرافه به اباطیل و اساطیر به طوری که از روایات بر می‏ آید از آنجاست که در صدر اسلام، مردی جن زده به نام خرافه، از قبیله عذره مشاهدات خود از جنیان را برای دیگران بازگو می‏ کرد، از آنجا که باورکردن چنین گفته هایی مشکل و غیرطبیعی می‏ نمود، مردم سخنان او را دروغ می‏ پنداشتند و می‏ گفتند: این سخن خرافه است.[۱]

خرافه باورهای باطل و فاقد مبانی علمی–عقلانی است که با اصول و ارزش های اسلامی در تعارض و تضاد است و به لحاظ علمی و تجربی غیرقابل دفاع می‏ باشد.

در کتاب العین آمده است: «الخرافهُ: حدیثٌ مستملحٌ کذب»؛[۲] «خرافه، سخن جذاب نمکین دروغ است».

برخی خرافات را این گونه تعریف می‏ کنند: «هر نوع عقیده یا عمل نامعقول و وحشت غیر منطقی یا ترس از یک چیز ناشناخته و مرموز، خیالی، تردید یا عادتی که پایه آن ترس و جهل باشد خرافات نامیده می‏ شود»[۳]

خُرافه از هر نوع آن، بد، خطرناک و ویران گر است؛ اما «خرافه های مذهبی» یا خرافه هایی که به نام دین و مذهب، در جامعه مجال طرح می‏ یابند، بدترین و خطرناک ترین نوع خرافه ها هستند؛ زیرا تا عمق باورها و داوری‌های آدمیانِ دیندار و جامعه دینی نفوذ می ‌کنند

دین‌دارانی که دین شناس نیستند و یا با دین شناسان پیوند فکری و علمی ندارند، گرفتار گرداب خرافه پرستی می‏ شوند. یا کسانی از دینداران که درد دینی ندارند و نسبت به آموزه های دینی احساس مسئولیت نمی کنند، در حقیقت شکار خرافه‌سازان و خرافه گستران خواهند شد. بنابراین باید گفت که اگر انسان مراقب نباشد گرفتار خرافه خواهد شد و چه بسا این خرافه گرایی فرد را از حالت دین دار حقیقی بودن خارج و گرفتار انحرافاتی نماید و او را به مقدس مآبی که خود یکی از انحرافات در امر دین است بکشاند.

 در دوره زمامداری متوکل عباسی، فرهنگ ناب دینی راه انحطاط پیش گرفته بود. حنبلی ها پس از یک دوره انزوا، در جامعه حضور فعال یافتند و به نشر افکار و عقاید خود مشغول شدند. در نظر این گروه، تعبد به گذشته و هر آنچه در قالب و به نام گذشتگان عرضه می‏ شد، ارزشمند و بهره گیری از عقل در فهم آیات و روایات نکوهیده بود.

از پیامد های این تفکر، تکفیر، خشونت، تفرقه افکنی، رواج ظاهرگرایی، گسترش خرافه و روایات مجعول به نام پیامبر و صحابه او بود. بازار فال گیران، ستاره‌شناسان، شعبده‌بازان، قصه‌سرایان و غالیان در این دوره گرم شد. ازاین رو، امام هادی(علیه السلام) برای پاسداری از فرهنگ اسلامی که توأم با عقلانیت و اندیشه ورزی است، به مبارزه با خرافه پرداخت. آن حضرت روایات درست و نادرست گذشتگان را غربال می‏ کرد و سره را از ناسره باز می‏ شناساند. او روایت ها را نقد می‏ کرد و احادیث مبهم و یا متشابه و رمزگونه را برای مردم شرح می‏ داد.

از موضوعات رایج در آن دوره، عقیده به شانس و یا شوم شمردن برخی از اشیا بود. این موضوع ریشه در عقاید جاهلی و جبرگرایان داشت. این تفکر انسان را به منفی گرایی و تسلیم و رکود و بی تفاوتی می‏ کشاند و راه ابتکار و اقدام و فعالیت و تلاش می‏ بندد و انسان به جای ریشه یابی مشکلات، آن را به عوامل موهوم نسبت می‏ دهد، امام هادی(علیه السلام) این تفکر را شرک و گناه شمرد که باورمند به آن باید از آن توبه کند و فرد و جامعه مبتلا به آن را سزاوار مجازات دانست.

به این روایت توجه فرمایید: حسن بن مسعود گفت: خدمت حضرت ابی الحسن علی بن محمد(علیه السلام) در آمدم؛ در حالی که انگشتم خراشیده و سواری با من برخورد کرده و شانه ام را آزرده و پاره ای از جامه هایم دریده شده بود. گفتم: وه، چه روز شومی! خدا شرت را از من بگرداند. امام(علیه السلام) فرمود:

«ای حسن! تو هم که نزد ما رفت و آمد داری، گناه را برگردن دیگری می‏ نهی که گناهی ندارد؟ حسن گوید: دانستم که خطا کردم و گفتم: ای سرورم! از خداوند آمرزش خواهم. فرمود: ای حسن! روز ها را چه گناهی باشد که چون شما به سزای اعمالتان رسید، آنها را شوم شمارید. گفتم: ای پسر رسول خدا! من (از این پس) هماره از خدا طلب آمرزش طلبم و استغفرالله گویم و این توبه من است (که دیگر تکرار نکنم).

ای حسن! آیا نمی دانی که پاداش دهنده و کیفرکننده و سزادهنده به اعمال، در دنیا و آخرت فقط خداست. عرض کردم. بلی، ای سرور من! امام(علیه السلام) فرمود: پس هرگز برخلاف این (اعتقاد و یقین) مرو و برای روزها، شأن و اثری در حکم خداوند قائل مشو. گفتم، به چشم سرورم»[۴]

صقر بن ابی دلف، از شیعیان امام، بر این گمان بود که مقصود از روز ها در این روایت مشهور که می‏ گوید: «با روزها دشمنی نکنید که با شما دشمن خواهند بود»، شب و روز است و این روایت شاهد بر باورهای منجمان و فال گیران است که تقدیر انسان را بسته به گردش شب و روز و ماه و ستارگان و انسان را در برابر آن دست بسته می‏ دانند.

صقر بن ابی دلف گوید: در بازداشتگاه امام هادی(علیه السلام) به دیدارش رفتم. گفتم: آقای من! روایتی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شده که معنای آن را نمی فهمم. امام فرمود: کدام است؟ گفتم: فرمایش پیامبر «لاتعادوا الایام فتعادیکم»، معنایش چیست؟ امام فرمود:

«بله، مراد از روز ها مادامی که آسمان و زمین بر پاست، ما اهل بیت هستیم. شنبه نام پیامبر است، یکشنبه به نام امیرالمؤمنین، دوشنبه به نام حسن و حسین، سه شنبه به نام علی بن حسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد، چهارشنبه به نام موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و من، پنجشنبه به نام فرزندم حسن و جمعه نام فرزند فرزندم است که گروه اهل حق به گرد او فرایند و او کسی است که زمین را پس از آن که از ظلم و جور آکنده شد، از عدل و داد پر خواهد کرد. این است معنای ایام. پس با آنان در دنیا دشمنی نورزید که در قیامت با شما دشمن خواهند بود».

امام سپس فرمود: «وداع کن و از اینجا بیرون رو که به جان تو ایمن نیستم»[۵]

پی نوشت ها

[۱] – دهخدا،۱۳۷۳ش،ج۶، ذیل خرافه.

[۲] – فراهیدى، خلیل‌‌بن‌‌احمد، العین ، قم: هجرت ، چاپ دوم،۱۴۱۰ق.

[۳] – جاهودا، گوستاو، روان شناسی خرافات، ترجمه: محمدتقی براهنی، تهران: آسیم.

[۴] – تحف العقول، ص ۵۰۲٫

[۵] – معانی الاخبار، صدوق، ۱۲۳٫