در آیه یک سوره نجم خداوند به ستاره ای که پنهان می شود قسم یاد کرده، منظور از این قسم چیست؟

پاسخ اجمالی

مفسران در تفسیر آیه یک سوره نجم چند احتمال داده اند.

گروهی برآنند که منظور از نجم “قرآن کریم” است. جمعى دیگر آن را اشاره به یکى از ستارگان آسمان؛ مانند “ثریا” یا “شعرى” دانسته‏اند. بعضى نیز گفته‏اند منظور از”النجم” شهاب هایى است که به وسیله آن شیاطین از صحنه آسمان رانده مى‏شوند. هرچند که تمام تفاسیر می تواند درست باشد، اما به نظر می رسد اطلاق واژه “النجم” اقتضا مى‏کند، سوگند به همه ستارگان آسمان باشد که‏ از نشانه‏هاى بارز عظمت خداوند، و از اسرار بزرگ جهان آفرینش و از مخلوقات فوق العاده عظیم پروردگارند.

پاسخ تفصیلی

مفسران در تفسیر آیه یک سوره نجم – وَ النَّجْمِ إِذا هَوى؛ سوگند به ستاره هنگامى که افول مى‏کند- احتمالات متفاوتی داده اند که همه این احتمالات می تواند درست باشد. گفتنی است که انتخاب و ترجیح و برتری یکی از این نظریات بر دیگری زمانی الزامی است که این دیدگاه ها در تضاد با هم باشند و جمع میان آنها امکان پذیر نباشد و ما موظف به پذیرش و انتخاب یکی از آنها باشیم، در حالی که در این مورد چنین نیست. این ادعا به ویژه با توجه به روایات وارد شده در ذیل آیه و دقت در آنها چندان بدون دلیل نیست.

گروهی برآنند که منظور از نجم “قرآن کریم” است؛ چرا که متناسب با آیات بعد در باره وحى است، و تعبیر به “نجم” به این دلیل است که عرب از چیزى که به صورت تدریجی و در فاصله های زمانی مختلف انجام مى‏گیرد، تعبیر به “نجوم” مى‏کند، و از آن جا که قرآن در طول ۲۳ سال، و در مقاطع مختلف بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده، به عنوان “نجم” از آن یاد شده است، و منظور از”إِذا هَوى‏” نزول آن بر قلب مبارک رسول خدا (ص) است.[۱]

جمعى دیگر آن را اشاره به یکى از ستارگان آسمان؛ مانند “ثریا” یا “شعرى” دانسته‏اند؛ چرا که این ستارگان از اهمیت خاصى برخوردار هستند. بعضى نیز گفته‏اند منظور از”النجم” شهاب هایى است که به وسیله آن شیاطین از صحنه آسمان رانده مى‏شوند، و عرب این شهاب ها را “نجم” مى‏نامد.[۲]

برخی معتقدند اطلاق واژه “النجم” و “الف و لام” در “النجم” که الف و لام جنس است، اقتضا مى‏کند، سوگند به همه ستارگان آسمان باشد که از نشانه‏هاى بارز عظمت خداوند، و از اسرار بزرگ جهان آفرینش اند.[۳]

گفتنی است که این آیه نخستین آیه نیست که در آن به موجودات عظیمى از جهان خلقت سوگند یاد شده باشد، بلکه در آیات دیگر قرآن نیز به خورشید، ماه و … سوگند یاد شده است.

از امام باقر (ع) در باره این که خداوند به مخلوقاتش سوگند می خورد روایت شده است: “خدای متعال می تواند به هر یک از مخلوقاتش قسم بخورد، اما مخلوقات نمی توانند سوگند یاد کنند، مگر به خداوند“.[۴]

تکیه بر غروب ستارگان، در حالى که طلوع آنها بیشتر جلب توجه مى‏کند، شاید به این دلیل باشد که غروب ستارگان دلیل بر حدوث آنها است، همچنین دلیلى است بر نفى عقیده ستاره ‏پرستان، آن گونه که در داستان حضرت ابراهیم (ع) آمده است:[۵]

“فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى‏ کَوْکَباً قالَ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ”؛ هنگامى که تاریکى شب او را پوشانید ستاره‏اى مشاهده کرد، گفت: آیا این خداى من است؟ اما هنگامى که غروب کرد گفت من غروب کنندگان را دوست ندارم.[۶]

به هر حال، اکنون باید دید دلیل این که خدای تعالی در اوّل سوره این سوگند را یاد کرده برای چیست؟ آیا دلیل خاصی دارد و عنایت ویژه ای در آن نهفته است؟ یا نه، پاسخش در آیه بعد بیان شده است. آیه بعد این پرسش را چنین توضیح مى‏دهد: “رگز دوست شما (محمد) منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است: “ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوى‏”؛ او همیشه در مسیر حق گام بر مى‏دارد، و در گفتار و کردارش کمترین انحرافى نیست. منظور از کلمه “صاحبکم- رفیقتان” رسول خدا (ص) است، و معناى آیه این است که همنشین شما از آن طریقى که او را به غایت و هدف مطلوبش برساند بیرون نشده، و در اعتقاد و رأیش از آن طریقه خطا نرفته است. خلاصه این که او نه در آن هدف مطلوب یعنى سعادت بشرى که همان عبودیت خداى تعالى است خطا رفته، و نه در طریقى که به آن هدف منتهى مى‏شود.[۷]

برخی نیز گفته اند تعبیر به “صاحب” که به معناى دوست و همنشین است، ممکن است اشاره به این باشد که آنچه او مى‏گوید از روى محبت و دلسوزى براى شما است.[۸]

خداوند در این بیان مى‏خواهد هر گونه انحراف، جهل، گمراهى و اشتباه را از ساحت پیامبر (ص) نفى کند، و تهمت هایى را که در این زمینه از سوى دشمنان به او زده مى‏شد، خنثا نماید. به همین دلیل است که به دنبالش می فرماید: “وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى‏”؛ او هرگز از روى هواى نفس سخن نمى‏گوید؛ چرا که سرچشمه تمام گمراهی ها پیروی از هوای نفس است. آن گونه که خود قرآن کریم می فرماید: “وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ”؛ از هواى نفس پیروى مکن که تو را از طریق خداوند گمراه مى‏سازد.[۹]

امام علی (ع) نیز در این باره چنین می فرماید: “…اما اتباع الهوى فیصد عن الحق”؛ اما پیروى از هواى نفس انسان را از راه خدا باز مى‏دارد.[۱۰]

نجم در روایات

در ذیل آیه یک سوره نجم روایات فراوانی – در این که منظور از نجم چیست- از ائمه (ع) وارد شده است که ما در این مقال جهت اختصار به دو نمونه اشاره می کنیم و اهل تحقیق را به منابع روایی و حدیثی ارجاع می دهیم:

۱ – عن ابی جعفر (ع) قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ النَّجْمِ إِذا هَوى‏ قَالَ أُقْسِمُ بِقَبْضِ مُحَمَّدٍ إِذَا قُبِض‏؛ امام باقر (ع) می فرماید: “قول خدای متعال در والنجم اذا هوی، قسم به پیامبر است زمانی که دیده از این جهان فرو می بندد.[۱۱]

۲ – فس، [تفسیر القمی‏] وَ النَّجْمِ إِذا هَوى‏ قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذا هَوى‏ لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَى السَّمَاءِ وَ هُوَ فِی الْهَوَاءِ هَذَا رَدٌّ عَلَى مَنْ أَنْکَرَ الْمِعْرَاجَ وَ هُوَ قَسَمٌ بِرَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ هُوَ فَضْلٌ لَهُ عَلَى الْأَنْبِیَاءِ”؛ در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده است؛ نجم رسول خدا است، و اذا هوی زمانی است که در آسمان ها سیر داده شد و این در رد کسانی است که منکر معراج هستند. براین اساس خداوند از میان پیامبران تنها به رسول الله (ص) سوگند یاد کرده و این نشانه برتری وی بر سایر پیامبران (ع) است.[۱۲]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] طبرسی، مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۶۰، تحقیق، بلاغی، محمد جواد، ج ۹، ص ۲۶۰، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲.

[۲] همان.

[۳] مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ۷، ص ۱۷۳، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.

[۴] من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۷۶، عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ ع قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشى‏ وَ النَّجْمِ إِذا هَوى‏ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُقْسِمَ مِنْ خَلْقِهِ بِمَا شَاءَ وَ لَیْسَ لِخَلْقِهِ أَنْ یُقْسِمُوا إِلَّا بِه“.

[۵] نک: طبرسی، مجمع البیان؛ موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه المیزان، ج ۱۹، ص ۴۱، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‏۲۲، ص ۴۷۸، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴.

[۶] انعام، ۷۶.

[۷] ترجمه المیزان، ج ۱۹، ص ۴۱.

[۸] تفسیر نمونه، ج ‏۲۲، ص ۴۷۹.

[۹] صاد، ۲۶.

[۱۰] نهج البلاغه، کلام ۴۲.

[۱۱] کلینی، کافی، ج ۸، ۳۷۹، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵.

[۱۲] قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج ۲، ص ۳۳۳- ۳۳۴، دارالکتب، قم، چاپ چهارم، ۱۳۶۷.