تفسیر «الجامع لأحکام القرآن» از چه کسی است؟ لطفاً توضیحاتی در مورد چگونگی تفسیر در این کتاب توضیح دهید.

پاسخ اجمالی

ابو عبدالله محمد بن أحمد بن أبی بکر قرطبی اندلسی؛[۱] از علمای اهل سنت است که در قرن هفتم می زیست. تاریخ تولد او ذکر نشده، اما وفات او را سال ۶۷۱ق می گویند.[۲]
قرطبى در فقه، پیرو مالک بن انس بود[۳] و در تفسیر آیات فقهى، ضمن نقل آراى فقیهان مذاهب دیگر، به بیان دیدگاه هاى فقهى مالک بن انس و اثبات آنها پرداخته است. با این حال، در مواردى که دلیل مالک را استوار ندانسته و به دلایلى محکم تر دست یافته، اقوال دیگران را بر فتواى مالک مقدّم داشته است.
قرطبی در کلام نیز، مکتب اشعری را اختیار کرده بود و از آن دفاع می کرد. به همین جهت، بر بسیاری از فرقه های دیگر از جمله معتزله، شیعه و … هجوم برده و آنها را نقد کرده است.[۴]
آثار قرطبی در موضوعات مختلف بوده که مهم ترین و مشهورترین آنها کتاب «الجامع لأحکام القرآن» است که در تفسیر قرآن نگاشته شده است.
برخی آثار دیگر قرطبی عبارتند از: «التذکره فی احوال الموتى و امور الآخره»، «الأسنى فی شرح الأسماء الحسنى»، «التذکار فی أفضل الأذکار»، «شرح التقصی فی الحدیث النبوی»، و «الاعلام بما فی دین النصارى من المفاسد و الأوهام و إظهار محاسن دین الإسلام».[۵]
کتاب شناسی «الجامع لأحکام القرآن»
نام کامل این کتاب «الجامع لأحکام القرآن، و المبین لما تضمنه من السنه و آی الفرقان» است که به اختصار، آن را «تفسیر قرطبی» نیز می نامند.
قرطبی در مورد گردآوری دانش های گوناگون در این تفسیر می گوید: «تفسیرى می نویسم که شامل تفسیر، تأویل، لغت، اعراب، قرائات، شأن نزول، احادیث ذیل آیات، فقه و احکام، ردّ منحرفین و شامل اقوال سلف و خلف باشد».[۶]
در ادامه؛ تصمیم خود بر نقل حداقلی داستان ها را نیز بیان می کند: «از بسیارى از قصه ها و اخبار مورّخان صرف نظر می کنم مگر آن جا که براى تفسیر آیه نیاز به آنها باشد و در عوض آیات الاحکام را گسترده تر بحث می کنم‏».[۷]
او در قسمت دیگری می گوید که بنا دارد کلمات و روایات را با ذکر گوینده آن بگوید و این گونه مخاطب را در فهم بهتر کلام کمک کند.[۸]
قرطبی در ابتدای تفسیرش مقدمه ای بسیار طولانی دارد و در آن مسائل مهم و کلیدی در فهم قرآن را بیان می کند. از جمله این موضوعات: «ذکر فضائل قرآن و فضیلت افرادی که آن را تلاوت کنند، آن را طلب کنند و بدان عمل کنند»؛ «محرمات و مکروهات تلاوت قرآن و اختلافات در این مسئله»؛ «معنای تفسیر به رأی در قرآن و مجازات های آن» و … است.
قرطبی همچنین به سبک تفاسیر جامع دیگر عمل کرده است؛ بدین صورت که نخست آیه را می آورد و به دنبال آن به ذکر مسائل مربوط به آن می پردازد و در ضمن آن،‏ به تفسیر آیه پرداخته و نکات و جاهای مشکل را تشریح می نماید. گاهى سبب نزول آیه را هم متذکر می شود و به ذکر قرائت هاى مختلف و لغت و اعراب می پردازد و گاهى هم در صورت لزوم، آراء مفسران و علماى گذشته و معاصر خود را نقل می کند.[۹]
از جمله کسانى که قرطبى از آنان بسیار سخن نقل کرده، ابن عطیه اندلسى است. قرطبى گاهى عین مطالب را از تفسیر او با ذکر نام، و در مواردى بدون ذکر نام، نقل می کند و گاهى به رد سخن او می پردازد. وى همچنین از «تفسیر طبرى»، «احکام القرآن کیا هرّاسى»، «احکام القرآن ابن عربى»، «اعراب القرآن» و «معانى القرآن» هر دو از ابو جعفر نحّاس نحوى، صحاح شش گانه حدیث، «التفصیل الجامع لعلوم التنزیل» نوشته احمد بن عمار مهدوى، «الکشّاف عن حقائق التنزیل» زمخشرى و کتاب هاى دیگر بهره برده است.[۱۰]
بسیاری از نکات مذکور در تفسیر او، مورد استناد کتاب های مختلف تفسیری[۱۱] و غیر تفسیری[۱۲] قرار گرفته است.

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج ۵، ص ۳۲۲، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.

[۲]. جلال الدین سیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر، طبقات المفسرین العشرین، ص ۷۹، قاهره، مکتبه وهبه، چاپ اول، ۱۳۹۶ق.

[۳]. ذهبى‏،  محمد حسین، التفسیر و المفسرون، ج ۲، ص ۴۳۶، بیروت‏،  دار احیاء التراث العربى‏، بی تا.

[۴]. ایازى‏، سید محمد على، المفسرون حیاتهم و منهجهم‏، ص ۴۱۱،  تهران‏،  وزارت ارشاد، چاپ اول‏، ۱۳۷۳ش.

[۵]. همان، ص ۴۰۹٫

[۶]. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱، ص ۳،  قاهره، دار الکتب المصریه، چاپ دوم، ۱۳۸۴ق.

[۷]. همان.

[۸]. همان.

[۹]. معرفت‏، محمد هادى، التفسیر و المفسرون، ج ۲، ص ۴۰۳، مشهد، الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه‏، چاپ اول‏، ۱۴۱۸ق.

[۱۰]. المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص ۴۱۱٫

[۱۱]. به عنوان نمونه، ر.ک:  ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، شمس الدین، محمد حسین، ج ۱، ص ۱۷، دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.

[۱۲]. به عنوان نمونه، ر.ک: مقریزی، تقی الدین‏، امتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفده و المتاع‏، تحقیق، نمیسی، محمد عبد الحمید، ج ۱۱، ص ۶، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.