در دوران امامت امام دهم (علیه السّلام) بعضی انحرافات عقیدتی مطرح بود که ریشه در دوران‌های قبل داشت؛ ولی به هر حال، از آن‌جا که جامعه دچار بعضی از این مشکلات بود، امام به مناسبت‌هایی با این انحرافات برخورد می‌کرد و با اعلام موضع خویش، نظر حق و صائب را بیان می‌نمود و مردم را از باورهای ناصحیح و غلط باز می‌داشت.

دوران امامت امام علی النقی (علیه السّلام) به دلیل گسترش فرهنگی در گرایش‌های اعتقادی و بحث‌های علمی که از برخورد میان مکتب‌های کلامی و تحولات فرهنگی مختلف ناشی شده بود از ویژگی خاصی برخوردار است. در این دوران، مکتب‌های عقیدتی گوناگونی چون «معتزله» و «اشاعره» گسترش یافته و پراکندگی آرای فراوانی در سطح فرهنگی جامعه پدید آمده بود. مباحثی کلان چون جبر و تفویض، ممکن یا ناممکن بودن رؤیت خداوند، تجسیم و مباحثی از این قبیل، افکار عمومی جامعه را از دست‌خوش تاخت و تازهای فکری کرده بود.

سرچشمه این تحولات فکری، در رویکرد دولت عباسی به مسائل علمی و فرهنگی و نیز هجوم فلسفه و کلام دیگر ملل به سوی جامعه مسلمانان خلاصه می‌شود. دستگاه حکومتی، کتاب‌های علمی دانشمندان ملل دیگر را به عربی ترجمه می‌کرد و در اختیار مسلمانان می‌گذاشت. این روند از زمان مأمون آغاز شد و به تدریج ادامه یافت و تلاش فراوانی که در ترجمه کتاب‌های دیگر ملل، به ویژه یونان انجام پذیرفت موجب شد که برخی اندیشه‌های انحرافی شکل گیرد و مسلمانان دچار سرشکستگی گردند.[۱]

«جرجی زیدان» در این‌باره می‌نویسد: «مأمون هم وزن کتاب‌های ترجمه شده طلا می‌داد و روی هر کتابی که به نام او ترجمه می‌شد، از خود علامتی می‌گذاشت و مردم را به خواندن و فرا گرفتن آن علوم تشویق می‌کرد. با دانشمندان خلوت می‌نمود و از معاشرت با آنان لذت می‌برد».[۲]

البته آنچه از بررسی زندگی علمی امام هادی (علیه السّلام) در مناظره‌های علمی به دست می‌آید، برتری مبانی اعتقادی شیعه را در این برهه از زمان آشکار می‌سازد. گذشته از این مطالب، پیدایش این همه آرا و نظرات گوناگون، سبب آشفتگی در اوضاع فرهنگی و اجتماعی گردیده و حاصل این آشفتگی، در پیدایش گروه‌های گوناگونی چون: غلات، واقفیه، صوفیه، مجسّمه و… نمود یافت. حاکمیت نیز از این آشفتگی فرهنگی، برای دست‌یابی به اهداف خود بهره می‌جست. عباسیان می‌خواستند از این جریان‌ها به عنوان حربه‌ای برای تضعیف مبانی فکری و اعتقادی مسلمانان بهره‌برداری کنند.

عظمت مقام علمی امام هادی (علیه السّلام) به گونه‌ای بود که با وجود تمام سخت‌گیری‌ها و مشکلات که برای ارتباط با امام وجود داشت آن حضرت در طول ۳۴ سال امامت خویش در بیان و تبیین اعتقادات صحیح دینی بسیاری از پرسش‌ها و شبهات را پاسخ داد و راه روشن قرآن و عترت را فراروی مردم نهاد.

منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی امام هادی علیه السلام؛ دفتر نشر معارف – تدوین و تألیف: محمدهادی یدالله پور

[۱]. مجله پاسدار اسلام، ابوالفضل هادی منش، شماره ۲۷۸، ص ۳۳٫

[۲]. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ج ۳، ص ۲۱۶٫