در قرآن فرق بین طریق، سبیل و صراط چیست؟
در قرآن فرق بین طریق، سبیل و صراط چیست؟
پاسخ اجمالی
هر چند سبیل، طریق و صراط به معنای راه می باشند و از نظر معنا به هم نزدیک اند، اما تفاوت هایی نیز با یکدیگر دارند. طریق به معنای راهی است که صرفاً وسیله ای برای رساندن می باشد. حال این راه ها چه مجازی و چه حقیقی، تفاوتی نمی کند. سبیل نیز به معنای راه است و اعم از هرگونه راهی است، چه ضلالت و چه هدایت باشد. صراط در اصل سراط با سین بوده و بیش از ۴۰ بار در قرآن ذکر شده است. صراط به صورت مفرد در قرآن ذکر شده و راهی است که به خیر منتهی می شود. صراط مانند بزرگ راهی است که راه های فرعی و یا کوچک تر مانند سبیل و طریق بدان منتهی می شوند.
پاسخ تفصیلی
در قرآن کریم کلمات متفاوتی که ظاهرا ًبه یک معنا هستند، به کار رفته است اما با دقت بیشتر در آیات، خواننده پی به معانی بیشتر و ژرف تری می برد که آن کلمه را از دیگر کلمات هم معنای خود متمایز می نماید. از جمله این واژه ها می توان به سه واژه سبیل، صراط و طریق اشاره نمود که هر سه به معنای راه می باشند، اما هر یک ویژگی های خاصی دارند که در ادامه آنها را بیان می کنیم. شایان ذکر است که بررسی این معانی به صورتی محدود انجام گرفته و ذکر تفصیلی آن در این مقاله نمی گنجد و علاقه مندان به مطالب تفصیلی را، به کتاب های تفسیری ارجاع می دهیم.
طریق
«طریق» به معنای راه است، راهی که با پا پیموده شود. راغب اصفهانی می گوید: طریق راهى که با پا پیموده و زده مى شود: «طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ»؛[۱] راهى خشک در دریا. و از این معنا واژه طریق براى هر روشى که انسان در کارى خوب یا ناپسند در پیش مى گیرد استعاره شده است، در آیه آمده است: «وَ یذْهَبا بِطَرِیقَتِکمُ الْمُثْلى»؛[۲]آئین و روش نیکوى شما را از بین ببرند. «طَرِیقَه من النّخل» ردیف طولانى درختان خرما است که تشبیهى است به ادامه یافتن راه… طریق به معناى وسیله و یا واسطه نیز مى باشد: «نَالَ الشَّیءَ عَنْ طریق فُلان»؛ به وسیله فلانى به چیزى نایل شد: «وَضَلَ الَیهِ بِطَریق الوِراثَه»؛ آن چیز از راه وراثت بدو رسید.[۳]
همچنین در برخی از فرهنگ لغات به معانی، راه، شیوه، روش، آئین، مسلک، حال، حالت، عادت، خو، پیشه و شغل.آمده است.[۴] در قرآن کریم طریق به معانی مختلفی به کار رفته است که به چند مورد اشاره می نماییم.
۱ – «لا لِیهْدِیهُمْ طَرِیقا»؛[۵] آنها را به راه هدایت نخواهد کرد. اعم از راه خوب یا بد؛ چرا که به گونه مطلق ذکر شده است.
۲ – «إِلاَّ طَرِیقَ جَهَنَّم»؛[۶] مگر به سوى راه دوزخ. در این جا تصریح به راه بد دارد که راه جهنم و دوزخ است.
۳ – «یهْدِی إِلَى الْحَق وَ إِلى طَرِیقٍ مُسْتَقِیم»؛[۷] به سوى حقّ و راه راست هدایت می کند. در این آیه به معنای راه خوب که راه مستقیم است به کار رفته است.
۴ – «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِیقَه…»؛[۸] و اگر آنها (جن و انس) بر طریقه (ایمان) استقامت ورزند. در این آیه به راه ایمان معنا شده است.
۵ – در این آیه: «إِذْ یقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَهً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ یوْما»؛[۹] هنگامى که آن کس که از همه آنها روشى بهتر دارد مى گوید شما تنها یک روز درنگ کردید. به معنای طریقه و مسلک و شیوه ذکر شده است.
۶ – اعم از راه های زمینی و آسمانی معنا شده است: «وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَکمْ سَبْعَ طَرائِق»؛[۱۰] ما بر بالاى سر شما هفت راه (طبقه) قرار دادیم.
با توجه به معانی فوق و آنچه که در کتاب مفردات الفاظ قرآن آمده است، به نظر می رسد این معنا که طریق به معنای راهی باشد که صرفاً وسیله ای برای رساندن باشد به حقیقت نزدیک تر است. حال این راه ها چه مجازی و چه حقیقی، تفاوتی نمی کند، بلکه صرفاً مراد در این جا همان وسیله است که لاجرم طی کننده راه را به مقصد می رساند اعم از این که آن مقصد بد یا خوب، زمینی و یا آسمانی باشد.
صراط
«صراط» نیز یکی دیگر از واژه هایی است که به معنای راه است. «صراط» در اصل «سراط» با «سین» بوده و بیش از ۴۰ بار در قرآن ذکر شده است. هر چند که صراط به معنای راه است، اما معانی دیگری نیز برای آن ذکر کرده اند. راغب اصفهانی، صراط را به معنای راه مستقیم ذکر کرده است.[۱۱] در کتاب قاموس قرآن صراط به معنای راه خدا آمده است.[۱۲] به دین «صراط» گفته شده؛ زیرا سالکش را به بهشت می رساند، همچنان که «صراط» رونده اش را به مقصد می رساند.[۱۳]
در لغت صراط به معنای راه ذکر شده است، اما معنای دیگر صراط صرفاً به واسطه اضافه شدن صراط به کلمات دیگر ایجاد شده است، نه این که صراط به چند معنا آمده باشد. همچنین واژه صراط که فقط به صورت مفرد می آید یک راه بیش نیست که پایانش خیر است و به خدای متعال ختم می شود.
در این جا به چند مورد از واژه صراط که در آیات مختلف قرآن ذکر شده است، اشاره می کنیم.
۱ – صراط به راه خدا اطلاق شده است: «إِنَّ رَبِّی عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیم»؛[۱۴] پروردگار من بر صراط مستقیم است.
۲ – راه پیامبر خدا: «إِنَّک لَمِنَ الْمُرْسَلِین، عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیم»؛[۱۵] تو قطعاً از رسولان(خداوند) هستى، بر راهى راست(قرار دارى).
۳ – راه تمسک به قرآن: «فَاسْتَمْسِک بِالَّذِی أُوحِی إِلَیک إِنَّک عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیم»«آنچه را بر تو وحى شده محکم بگیر که تو بر صراط مستقیم هستى»[۱۶]
۴ – راه ایمان آورندگان واقعی: «وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیم»؛[۱۷] و خداوند کسانى را که ایمان آوردند به سوى صراط مستقیم هدایت مى کند.
۵ – راه نعمت داده شدگان: «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِم»؛[۱۸] راه آنها که بر آنان نعمت دادى.
سبیل:
«سبیل» به معنای راه است، اعم از هر گونه راهی، چه راه ضلالت باشد، چه راه هدایت باشد: و یا راه معمولى.[۱۹] برخی دیگر گفته اند که سبِیل: راهى است نرم که سهل گذر و هموار باشد.[۲۰]
در قرآن کریم نیز سبیل در معانی گفته شده به کار رفته است که به تعدادی از آنها اشاره می شود.
۱ – مطلق راه، راه سفر: «وَ لا جُنُباً إِلاَّ عابِرِی سَبِیل»؛[۲۱] و همچنین هنگامى که جنب هستید، مگر این که مسافر باشید.
۲ – راه راست: «وَ مَنْ یتَبَدَّلِ الْکفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیل»؛[۲۲] کسى که کفر را با ایمان مبادله کند(و آن را بجاى ایمان بپذیرد) از راه مستقیم (عقل و فطرت) گمراه شده است.
۳ – راه حل مشکل، راه چاره و نجات: «فَأَمْسِکوهُنَّ فِی الْبُیوتِ حَتَّى یتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلاً»؛[۲۳]اگر گواهى دادند آنان (زنان) را در خانه هاى(خود) نگاه دارید تا مرگشان فرا رسد، یا این که خداوند راهى براى آنها قرار دهد.
۴ – گناه، عقوبت و سرزنش: «ما عَلَى الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیل»؛[۲۴] بر نیکوکاران راه مؤاخذه نیست.
۵ – راه مؤمنان: «وَ مَنْ یشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَینَ لَهُ الْهُدى وَ یتَّبِعْ غَیرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیرا»؛[۲۵] کسى که بعد از آشکار شدن حق از در مخالفت با پیامبر در آید و از راهى جز راه مؤمنان پیروى کند، ما او را به همان راه که مى رود مى بریم و به دوزخ داخل مى کنیم و جایگاه بدى دارد.
۶ – راه و رفتار گناه کاران: «وَ کذلِک نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمِین»؛[۲۶] و این گونه، آیات [خود] را به روشنى بیان می کنیم تا راه و رسم گناه کاران روشن شود.
۷ – راهی میان حق و باطل: «إِنَّ الَّذینَ یکفُرُونَ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یریدُونَ أَنْ یفَرِّقُوا بَینَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکفُرُ بِبَعْضٍ وَ یریدُونَ أَنْ یتَّخِذُوا بَینَ ذلِک سَبیلاً »؛[۲۷] کسانى که به خدا و پیامبرانش کفر مىورزند، و مىخواهند میان خدا و پیامبران او جدایى اندازند، و مىگویند: «ما به بعضى ایمان داریم و بعضى را انکار مىکنیم» و مىخواهند میان این [دو]، راهى براى خود اختیار کنند.
۸ – مال، زاد و توشه و صحت و توانایی: «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلا»؛[۲۸] و براى خدا بر مردم است که آهنگ خانه(او) کنند، آنها که توانایى رفتن به سوى آن را دارند.
جمع بندی
هرچند این واژه ها به معنای راه می باشند و از نظر معنا به هم نزدیک اند، اما تفاوت هایی نیز با یکدیگر دارند که در تفاسیر، ذیل هر یک از آنها توضیحات مبسوطی ارائه شده است. در این جا به اختصار به برخی از تفاوت های مهم اشاره می کنیم.
الف. در قرآن کریم واژه صراط صرفاً به صورت مفرد آمده است و جمع ندارد، اما واژه های سبیل و طریق هر دو به صورت جمع نیز وارد شده است. جمع سبیل، سبل است: «ثُمَّ کلِی مِنْ کلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکی سُبُلَ رَبِّک ذُلُلا»؛[۲۹] سپس از تمام ثمرات تناول کن، و راه هایى را که پروردگارت براى تو تعیین کرده به راحتى بپیما.
واژه طریق نیز به صورت جمع که طرائق می باشد، آمده است: «وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَکمْ سَبْعَ طَرائِق»؛[۳۰] ما بر بالاى سر شما هفت راه (طبقه) قرار دادیم.
ب. سبیل هم در راه خیر و هدایت و هم در راه شرّ به کار رفته است، و با شرک و ضلالت جمع می شود. طریق نیز در اعم از راه خوب و بد استعمال شده است. اما واژه صراط فقط در خیر به کار رفته و هرگز با ضلالت و شرک جمع نمی شود. از آیه شریفه: «وَ ما یؤْمِنُ أَکثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکونَ»؛[۳۱] برمى آید که یک مرحله از شرک(که همان ضلالت باشد)، با ایمان(که عبارت است از یکى از سبیل ها) جمع می شود، و این خود فرق دیگرى میان سبیل و صراط است که سبیل با شرک جمع می شود، ولى صراط مستقیم با ضلالت و شرک جمع نمی شود.[۳۲]
ج. سبیل و طریق برای راه های گوناگون و کوچک است، اما صراط بزرگ راهی است که راه های کوچک بدان ختم می شود. بنابر این، صراط تنها یک راه است و سرِّ آن هم این است صراط به خداوند استناد دارد و راه مستقیم الهی تنها یک راه بیشتر نیست.
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[۱]. طه، ۷۷.
[۲]. طه، ۶۳.
[۳]. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص ۵۱۸، دارالعلم، الدار الشامیه، دمشق، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
[۴]. فرهنگ فارسی معین ذیل واژه «طریق».
[۵]. نساء، ۱۶۸.
[۶]. نساء، ۱۶۹.
[۷]. احقاف، ۳۰.
[۸]. جن، ۱۶.
[۹]. طه، ۱۰۴.
[۱۰]. مؤمنون، ۱۷.
[۱۱]. المفردات فی غریب القرآن، ص ۴۸۲.
[۱۲]. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، ج ۴، ص ۱۲۳، دارلکتب الاسلامیه،تهران، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
[۱۳]. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج ۱، ص ۹، دانشگاه تهران و مرکز مدیریت حوزه علمیه قم،۱۳۷۷ش.
[۱۴]. هود، ۵۶.
[۱۵]. یس، ۳،۴.
[۱۶]. زخرف، ۴۳.
[۱۷]. حج، ۵۴.
[۱۸]. حمد، ۷.
[۱۹]. قاموس قرآن، ج ۳، ص ۲۲۴.
[۲۰]. المفردات فی غریب القرآن، ص ۳۹۶.
[۲۱]. نساء، ۴۳.
[۲۲]. بقره، ۱۰۸.
[۲۳]. نساء، ۱۵.
[۲۴]. توبه، ۹۱.
[۲۵]. نساء، ۱۱۵.
[۲۶]. انعام، ۵۵.
[۲۷]. نساء، ۱۵۰.
[۲۸]. نساء، ۹۷.
[۲۹]. نحل، ۶۹.
[۳۰]. مؤمنون، ۱۷.
[۳۱]. یوسف، ۱۰۶، «بیشترشان به خدا ایمان نمى آورند، مگر توأم با شرک».
[۳۲]. ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۳۲ – ۳۳، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
پاسخ دهید