مقدمه :

تفکیک عوامل گسترش اسلام از عوامل گسترش مذهب اهل بیت علیهم السلام غیرممکن است، زیرا این ها دو ماهیت با دو محتوای خاص و متمایز از یکدیگر نیستند؛ بلکه صرفاً دو تعبیر و یا دو لفظ با یک معنی و تعریف هستند. تاریخ ظهور و گسترش اسلام و حاکمیت مسلمانان، گواه روشنی بر این حقیقت ناب است که اسلام و مذهب اهل بیت علیهم السلام حقیقتی واحدند اگرچه بعدها قدرت مداران سودجو و فرصت طلب، برای رسیدن به اهداف مادی خود، دست به تحریف حقایق روشنی همچون القای وجود تمایز بین اسلام و مذهب اهل بیت علیهم السلام زدند و با انحراف افکار عمومی مسلمانان و غیرمسلمانان و تبلیغ این باور نادرست که بین اسلام و مذهب اهل بیت علیهم السلام ـ که بعداً از آن به مذهب تشیع تعبیر شد ـ تفاوت وجود دارد و تشیع نیز فرقه ای در کنار دیگر فرق اسلامی است، بزرگترین جنایت تاریخ را در حق اسلام و مسلمین مرتکب شدند.

اگر در قید نام، عنوان و لفظ نباشیم و به باور و حقیقت نظر داشته باشیم، هم اکنون مسلمانان محبّ اهل بیت علیهم السلام اکثریت قاطع پیروان اسلام را در جهان تشکیل می دهند. درست است که به لحاظ فقهی ممکن است جمعیت مسلمانان به گروه های مختلفی همچون: حنفی، مالکی، حنبلی، شافعی و شیعه تقسیم شود و هریک از این عناوین زیرشاخه های دیگری را در برگیرد، اما به نظر می  رسد این تقسیمات چندان بیان گر حقیقت نباشد؛ زیرا کسانی بر آن تأکید می  کنند که از وجود چنین تمایزاتی سود می  برند و احیاناً در این اختلافات منافعی را جست و جو می  کنند. بدون تردید اگر با تسامح از آن ها عبور کنیم و به متن جامعه مسلمان ـ با هر عنوانی ـ وارد شویم، موضوع متفاوت خواهد شد. آن ها همه خود را محبّ اهل بیت علیهم السلام می دانند[۱] و اسلام خود را نیز اسلام اهل بیت علیهم السلام معرفی می کنند و اگر در باورهای تفضیلی ـ تاریخی آن ها اشکالاتی هم وجود دارد، نه از سرآگاهی و انتخاب، که نتیجه تبلیغات و القائات صاحبان منافع بوده است.

تأمل در چگونگی رسمیت یافتن چهار مذهب فقهی اهل سنت در ایام حکومت بنی عباس که پیروان اهل بیت علیهم السلام تحت فشار و محدودیت شدید قرار داشتند، به گونه  ای که برای حفظ جان خود، از بیان مذهبشان خودداری می  کردند و با بهره  گیری از شیوه تقیه، برای خود مصونیتی نه  چندان مطمئن فراهم می  کردند، می  تواند در رمز گشایی این حقیقت، نقش مؤثری داشته باشد. براساس اسناد موجود و موثق و به نقل از صاحب روضات: «در میان علما چنین شهرت یافته که چون اهل تسنن، در زمان خلفای عباسی، دیدند مذاهب فقهی متشتّت و آرا در احکام فرعی مختلف و اهوای فقیهان متفرق گشته؛ به  طوری که ضبط آن ها از حیّز امکان خارج گشته؛ چه هریک از صحابه و تابعان و اتباع ایشان را تا آن عصر مذهبی مستقل و رأی و معتقَدی منفرد در مسایل شرعیه فرعیه و احکام عملیه دینیه پدید آمده و ناگزیر باید آن ها را تقلیل دهند و برخی را به تحلیل برند. پس بر این متفق شدند که برخی از آن مذاهب را برگزینند و عمل به آن ها را مورد اتفاق قرار دهند… پس رؤسا و عقلای ایشان را عقیده متحد و کلمه متفق گردید که از اصحاب هر مذهبی هزارها هزار درهم و دینار بگیرند و بقای آن مذهب را بپذیرند. پس حنفی و شافعی و مالکی و حنبلی، از لحاظ عِدّه بسیار و از لحاظ عُدّه آماده این کار بودند. مالی را که می  خواستند پرداختند و مذهب خود را ثابت و برقرار ساختند. از شیعه که آن زمان به «جعفری» معروف بودند، آن مال را خواستند. ایشان که از لحاظ عِدّه و عُدّه ضعیف بودند،[۲] در پرداخت مال مقرّر، ناتوانی و سستی کردند و این قضیه در زمانی بود که سید مرتضی ریاست ایشان را داشت و او آن چه توانست در تحصیل و فراهم آوردن آن از شیعیان کوشش کرد؛ لکن دست  تنگی و کم  مالی ایشان یا قضای مبرم الهی باعث شد که کوشش وی به جایی نرسد. . . و چنین شد که ناگزیر مذهب شیعه برکنار ماند و چهار مذهب فقهی سنی رسمیت یافتند».[۳]

در عین حال اگر بخواهیم با ادبیات معمول موضوع را پی بگیریم، تاریخ دقیقی برای ورود تشیع[۴] به هند نمی  توان تعیین کرد؛ ولی بروز و ظهور رسمی آن به بعد از قرن هشتم هجری باز می  گردد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

پیش زمینه ها :

تاریخ  نگاران، وضعیت سیاسی، مذهبی و اجتماعی کهن  ترین مهد تمدن بشری[۵] یعنی شبه قاره هند را در قرن هفتم میلادی هم زمان با بعثت پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله وسلم چنین گزارش کرده  اند:

۱ – عرصه سیاسی :

در پی هجوم «هون»های وحشی، هندوستان نیز مانند بخشی از اروپا و نقاط دیگر آسیا ویران و بیش از یک قرن در آشوب و فساد غوطه ور بود و تمدن عظیم امپراطوری «گوپتا»ها در آستانه نابودی قرار گرفت.

هم زمان با ظهور اسلام، شخصی به نام «هرشه ـ وردنه» از خاندان گوپته، در اوایل قرن هفتم میلادی در شمال هندوستان حکومتی مقتدر به وجود آورد (۶۰۶ – ۶۸۴ م) که پایتخت آن شهر «کنوج» بود. در همان ایام (۶۱۸ – ۶۴۲ م) «پولکشین دوم» از سلسله «چالوکیه»، در جنوب هندوستان حکومتی قوی و وسیع در دست داشت که حتی توانست یک بار «هرشه» را شکست دهد. سلطان دیگری به نام «کومارا» نیز در «آسام» حکومت مستقلی داشت.[۶]

۲ – عرصه مذهبی :

هندیان در اکثر ادوار تاریخ شبه قاره، با مذهب بیشتر از سیاست و اقتصاد سروکار داشتند.[۷] ادیان هندی پیروان خویش را به انزوای اجتماعی و بریدن از علایق مادی دعوت می کنند. در عصر ظهور نبوی، ادیان و مذاهب گوناگونی در هند وجود داشتند که همه آن ها شاخه هایی از سه دین هندی شامل: هندوئیسم، جینیسم و بودیسم بوده  اند.

صرف نظر از تعالیم و آموزه های این ادیان و بحث های فلسفی و کلامی آن ها، در هندوستانِ متمدن آن روز، اثری از یک مکتب توحیدی، ناب وجود نداشت. در مکتب رسمی هندوئیسم، نوعی تثلیث به نام «تری مورتی»[۸] وجود داشت. هندوها جریان آفرینش و اراده جهان را به سه مرحله اساسی آفرینش، اداره و انهدام تقسیم می کردند و سه خدای برهما، ویشنوا و شیوا را به ترتیب متصدی سه مرحله فوق می دانستند. اما در مرحله تقدیس و پرستش، به اندازه ای سطح این عمل مقدس را پایین می آوردند که کمتر موجودی را می توان یافت که حداقل یک بار توسط هندوها پرستش نشده باشد.

ویل دورانت پس از ذکر پنج خدای هندوها می نویسد: «این ها فقط پنج خدا از سی میلیون خدای هندوها به شمار می روند و ما اگر بخواهیم به نام بردن آن ها هم اکتفا کنیم، یک صد مجلد کتاب لازم است». «تاریخ ادیان هند» تعداد خدایان هندوها را در میان عوام، سیصد میلیون می شمارد. [۹]

براساس عقیده تناسخ و حلول، هندوها معتقدند: روح خدا در بسیاری از موجودات حتی حیوانات و حشرات حلول می کند و خدایی می کند؛ مثلاً فیل خدایی می شود به نام گالشا. میمون ها، افعی ها و مارها ـ مخصوصاً مار خطرناک « ناگا» ـ در میان هندوها به رتبه خدایی می رسند. به افتخار افعی ها معابد زیادی از جمله معابد معروف میسور شرقی ساخته شده که در آن ها تعداد فراوانی خزنده توسط روحانیون پذیرایی می شدند و شیر، موز و غذا در مدخل لانه مارها می گذارند. به افتخار افعی ها جشن های مذهبی برپا می کنند. نهنگ ها، شیرها، طوطی ها و حتی موش ها از این پرستش بی بهره نماندند؛ گرچه گاوها موقعیت بهتری نسبت به دیگر حیوانات پیدا کردند.

۳ – عرصه اجتماعی :

هندوئیسم، نظام طبقاتی را (که از حدود قرن ۱۵ پیش از میلاد همراه با آریایی ها به هند وارد شد)[۱۰] به فلسفه ای که خود برای آفرینش جهان یافته، متکی می کند و درنتیجه، آن را امری حتمی و غیرقابل اجتناب تصور می نماید. براین اساس، برهما، اولین مرد و زن جهان را به نام «منو» و «شاتاروپا» آفرید؛ سپس طبقات چهارگانه بشر را به صورت زیر از «منو» به وجود آوردکه هریک وظایف، احکام اخلاقی و جایگاه اجتماعی خاص خود را دارند:[۱۱]

الف) برهمنان[۱۲] (روحانیان و آموزگاران) را از سر «منو»؛

ب) کشاتریا[۱۳] (فرمانروایان و جنگ جویان) را از دستان او؛

ج) ویشیه  ها[۱۴] (تجار و کشاورزان) را از ران او؛

د) شودره  ها[۱۵] (خدمت کارها، افراد پست و حقیر) را از پاهای او.[۱۶]

این ها طبقات اصلی هستند و تا سه هزار فرع نیز برای آن ها گفته شده است. هریک از این طبقات دارای حدود، تکالیف و امتیازات خاصی بودند. طبقه، قابل جابه جایی نبود و هرکس در هر طبقه ای به دنیا می آمد، در همان طبقه تا پایان عمر ماندگار بود.[۱۷] برهمنان طبقه برتر بودند و طبق قانون  نامه «مانو»، از جانب خداوند در رأس جمیع مخلوقات قرار داشتند و همه اموال ـ جهان در درجه اول ـ ملک برهمنان بود و آن ها از مالیات نیز معاف بودند. برهمن هر جنایتی را که مرتکب می شد محکوم به اعدام نمی شد. البته در مقابل این امتیازات، تکالیف و محدودیت های سختی هم داشتند.

در نظام طبقاتی هندوئیسم اگر فردی از طبقه پست به کتاب های مقدس گوش فرامی داد، گوش او را از مواد مذاب آتشین پر می کردند و اگر تلاوت می کرد، زبانش را می بریدند و اگر حفظ می کرد، بدنش را دو نیم می کردند. آن ها حق نداشتند به بیست و چهار قدمی طبقات بالاتر و هفتاد قدمی یک برهمن نزدیک شوند. هم چنین نمی توانستند از چاه های عمومی آب بردارند و به معابد مخصوص برهمنان بروند.

براساس قانون  نامه« مانو»، زنان هند، به استثنای زنان بزرگ زاده و اصیل و زنان روسپی معابد، از تحصیل علم و کسب دانش «وداها» محروم بودند،[۱۸] مانند برده ها حق مالکیت نداشتند و دست رنج آنان به جیب شوهران و اربابانشان می رفت. [۱۹] رسم خشن ساتی، یعنی سوزاندن بیوه با جسد شوهرش نیز از دیگر رسوم هندو است.[۲۰]

آن چه اشاره شد شمه ای از وضعیت و شرایط ظالمانه، تبعیض آمیز و غیرانسانی حاکم بر جامعه هند در ساحت های مختلف، هم زمان با ظهور نبی رحمت حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه وآله وسلم است که وجود هریک از آن ها به تنهایی برای گرایش مردم به اسلام کافی بود.

عوامل مؤثر در گسترش اسلام و مکتب اهل  بیت علیهم السلام در هند

۱ – اسلام و پیام آورش:

ویژگی های اسلام و پیام آور بزرگ آن، به گونه ای بود که هرکس درباره آن ها می شنید علاقه مند می شد که بیشتر بشنود و بداند. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم نه شاهزاده بود، نه اشراف زاده و نه در طبقه روحانیون قرار داشت؛ بلکه یتیم زاده ای امّی بود که با بردگان می نشست، غذا می خورد وخود را بنده خداوند می دانست.[۲۱] خدایی که او پیام آورش بود، یگانه بود[۲۲] و خدای همه مردم.[۲۳] در نگاه خدای اسلام، تفاوتی بین شاه و گدا، فقیر و غنی، روحانی و عامی و … وجود ندارد جز به تقوی؛ گرامی ترین مردم در نزد خداوند باتقواترین آن ها هستند.[۲۴]

برخی از محورهای اساسی پیام اسلام که آن را از سایر ادیان، از جمله ادیان هندی متمایز می کند و نقش جدی در پذیرش اسلام توسط بخشی از جامعه هند داشته عبارتند از:

الف) توحید

از نگاه اسلام، جهان آفرینش، پدیدآمده قدرتی والا و برتر به نام خداوند است که همه صفات زیبا و نیکو در او جمع است. آن چه در هستی وجود دارد مقهور او و در بندگی  اش همگان شریک و همطرازند و هیچ کس و هیچ چیز با هیچ عنوانی (فرزندی، همسری، هم شأنی و…) از دایره بندگی خدا بیرون نیست. بندگان همه چیز را از او دارند و او سررشته دار پیدایش و ادامه حیات آن هاست.[۲۵]

توحید قرآن شناختی، منطق فکری و اندیشه  ای است که در بنای جامعه، اداره آن، ترسیم خط سیر آن، تعیین هدف آن و تأمین عناصر حفظ و ادامه آن، تأثیر اساسی و تعیین کننده ای دارد و رکن اصلی ایدئولوژی اسلام است.[۲۶]

برای درک وابستگی جهان و انسان به قدرت برتر، باید بدانیم که اولاً جهان به قصدی و برای هدفی آفریده شده و ثانیاً انسان با داشتن خرد و نیروی تصمیم و اراده باید در راهی که به سمت هدف و دارای جهت درست است گام بردارد و ناگزیر، این هدف و جهت را بشناسد.[۲۷]

آفریدگاری و سیطره تکوینی خدا، مستلزم آن است که زمام قانون گذاری و تشریع نیز در قبضه اقتدار و اختیار او باشد و همگان ملزم به تبعیت از قانون خدا باشند.[۲۸] دانش بی پایان خدا مستلزم آن است که صلاحیت تنظیم مقررات بشری در انحصار او باشد.[۲۹]

عبودیت یکسان همه موجودات در برابر خدا مستلزم آن است که هیچ یک از بندگان خدا، خودسر و مستقل، حق تحکم و فرمان روایی بر بندگان دیگر را نداشته باشند و زم امدار، مدیر و مدبّر امور زندگی انسان ها کسی باشد که خدا او را به حکومت برگزیده است.[۳۰]

ب) عدالت

گسترش و استقرار عدالت در زمین از مهم ترین اهداف بعثت انبیای الهی بوده است. [۳۱] پیامبراسلام صلی الله علیه وآله وسلم یک ساعت رفتار عادلانه را بهتر از هفتاد سال عبادتِ شبانه روزی می داند.[۳۲] بی تردید اهمیت این اصل اساسی به حدی بوده است که اهل  بیت علیهم السلام آن را پس از اصل توحید بیان فرموده اند و شیعیان از آن حفاظت کرده اند. براساس این اصل که بر بینش توحید استوار است، تمایزهای اجتماعی و وجود طبقات ممتاز در کنار عامه مردم، ستم بزرگ تاریخ بشری است. زیربنای اعتقادی این وضع ظالمانه به صورت  های مختلفی در باور اجتماعات بشری وجود داشته است؛ گاه به این صورت که خدایان مختلف که آفرینش و تدبیر طبقات مختلف را در دست دارند، هر طبقه ای را با مزایا و حقوقی خاص به وجود آورده اند؛ گاه به این صورت که خدای واحد، گروهی از بشر را با مزایایی در خلقت و طبیعت آفریده و آن ها را از ویژگی های حقوقی برخوردار ساخته است و گاه به صورت های دیگر. لذا برخورداری های اختصاصی طبقات بالا، موهبتی طبیعی و محرومیت های طبقات پایین نیز ضرورتی فطری قلمداد گردیده است.

در نگاه عدل محور اسلام این باورها محکوم و مردود است. همه انسان ها بندگان خدایند و در برابر قانون مساوی.[۳۳]حتی پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله وسلم که اشرف پیامبران بوده است، بنده خداوند و رسول او معرفی می شود[۳۴]و این عنوان بزرگ، جایگاه متمایزی از دیگر انسان ها در برابر قانون به وی نمی دهد.

اسلام برای اندیشه «برابری عمومی» در برابر قانون ـ که همواره به صورت یک مسأله سیاسی و اجتماعی مطرح بوده و امروز نیز در جوامع مختلف با همین عنوان مورد توجه است ـ مبانی فلسفی و علمی تعریف کرده است؛ تا اولاً: آن را اصلی مسلّم و طبیعی معرفی کند؛ ثانیاً: «تساوی و برابری» را تا «اخوّت و برادری» ارتقا دهد[۳۵] و ملاک برتری بین آن ها را تقوا، پرهیزکاری و پارسایی بیشتر تعیین نماید.[۳۶]

ج) رابطه مستقیم میان خداوند و انسان

اسلام واسطه میان انسان و خدا را از میان برد و برای اولین بار، ارتباط مستقیمی را میان آن دو اعلام کرد: «وَإذَا سَألکَ عِبَادِی عَنِّی فَإنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إذَا دَعَانِ…»؛

«هرگاه بندگان من از تو درباره من بپرسند [بگو] من نزدیکم و دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا بخواند اجابت مى کنم. ».[۳۷]

د) محبت

روح و جوهر اسلامِ اهل بیت علیهم السلام، عشق و محبت است. بدون داشتن عشق و محبت هیچ کس نمی  تواند وارد این مکتب شود و وظایف دینی  اش را به طور شایسته انجام دهد. برید عجلی می  گوید:

در محضر امام باقر علیه السلام بودم. مسافری از خراسان ـ که آن راه دور را پیاده طی کرده بود ـ حضور امام شرفیاب شد. پاهایش را که به خاطر کثرت مسافت شکاف برداشته بود، از کفش درآورد و رو به امام علیه السلام کرد و گفت: به خدا سوگند که دوستی شما اهل بیت مرا تا این جا آورد. امام فرمود: «به خدا قسم، اگر سنگی ما را دوست بدارد، خداوند آن را با ما محشور کند و قرین گرداند. آیا دین چیزی غیر از دوستی است؟»[۳۸]

اهمیت «محبت» به حدی است که آیات فراوانی در قرآن به این موضوع اختصاص یافته است. این آیات را می  توان به چهار گروه تقسیم کرد:

ـ توصیف دوستی مؤمنان نسبت به خداوند و دیگر مؤمنان؛ مانند: «وَالَّذینَ آمَنُوا اَشَدّ حُبّاً لله»؛[۳۹]

ـ توصیف دوستی خداوند نسبت به مؤمنان؛ مانند: «إنّ الله یُحبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ المُتَطهِّرین»؛[۴۰]

ـ توصیف دوستی های طرفینی؛خداوند و مؤمنان و مؤمنان با یکدیگر مانند:

« قُلْ إن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»؛[۴۱]

« فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ»؛[۴۲]

« إنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا»؛[۴۳]

ـ توصیف محبت نسبت به علی و اهل بیت مکرّمش علیهم السلام:

« قُل لَّا أسْألُکُمْ عَلَیْهِ أجْرًا إلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَى» [۴۴]

اینها و ده ها ویژگی جذاب دیگر ـ که در این مقاله، مجالی برای بحث درباره آن ها نیست ـ زمینه را برای گسترش اسلامِ اهل بیت علیهم السلام در اقطار مختلف جهان، به ویژه شبه قاره هند فراهم کرد؛ ویژگی هایی که محتوای این دین حنیف الاهی را از دیگر ادیان، به خصوص ادیان هندی، متمایز می کرد.

۲ – مهاجرت

صرف نظر از انگیزه و علل مهاجرت که در برخی مواقع تلخ و ناراحت کننده است، یکی از عوامل مؤثری که همیشه در تعاطی فرهنگی بین ملت ها نقشی اساسی داشته، «مهاجرت» است. رمزگشایی از چگونگی شکل گیری تمدن های بزرگ بشری، بدون توجه به نقش مهاجرت در خلق این تمدن ها، راه به جایی نمی  برد. گزافه نیست اگر بگوییم: هیچ یک از جریانات و جنبش  های اجتماعی، بدون بهره  گیری از مهاجرت به نتیجه نرسیده  اند. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم پس از بعثت، برای تکمیل رسالت و رسیدن به پیروزی و ایجاد جامعه نمونه اسلامی، مامور به مهاجرت شد و اهمیت آن به قدری بود که مبدأ تاریخ مسلمانان قرار گرفت.

آشنایی مردم هند با اسلام، ابتدا از طریق مهاجران و سیاحان عرب بوده است. جواهر لعل نهرو می گوید:

عرب های مسلمان به هند رفت و آمد داشتند؛ در این جا مساجدی می ساختند و گاهی مذهب شان را تبلیغ می کردند و حتی بعضی اوقات کسانی هم به مذهب ایشان می گرویدند و معتقد می  شدند. چنین به نظر می رسید که در آن زمان، هیچ نوع مخالفتی با مذهب جدید وجود نداشت و تصادم و برخوردی میان دین هندو و اسلام پیش نمی آمد.[۴۵]

سال ها طول کشید تا تشیع توانست با مهاجرت و مسافرت ـ انفرادی یا جمعی ـ نفوذ کند. به گفته هالیستر:

اثنی عشریه به تدریج و پیوسته به هند آمدند. به مفهوم معمول در جنگ های معاصر، ورود ایشان سنجیده و برنامه ریزی شده نبود… اثنی عشریه به نام مسلمان به هند آمدند و تاریخ، بیشتر آنها را تنها به این نام می شناسد. این که معدودی از آن ها به مقامات عالیه رسیدند، معلوم می دارد که در کل تعدادشان بسیار زیاد بوده و به همین نسبت سهم به سزایی در بهبود زندگانی این سرزمین داشته اند. [۴۶]

دلایل مهاجرت شیعیان به هند :

به طور کلی مهاجرت فردی یا گروهی از نقطه  ای به نقطه دیگر، دلایل و انگیزه  های مختلفی می  تواند داشته باشد. در این جا به سه مورد محوری در مهاجرت شیعیان به هند اشاره می  شود:

الف) فشارهای سیاسی و تهدیدات امنیتی حکام سنی

تعامل ناشایست حکام اموی و عباسی با شیعیان و پیروان اهل  بیت علیهم السلام زمینه مهاجرت آنان را به سرزمین  های دور و نزدیک فراهم کرد. به گفته هالیستر:

علویان نخستین پناهندگانی بودند که بر اثر آزار و تعقیب مکرر حکومت های اموی و عباسی، در جست وجوی مأمنی برآمدند. این جویندگان آزادی مذهبی، در این جا نیز جزیی ازکشوری شدند که آن ها را پذیرفته بود و برای نفوذ در این سرزمین، راه های مسالمت آمیز را به روش های قهرآمیز ترجیح دادند و با توسل به تقیه ـ که از اصول اعتقادی آن ها بود ـ خود را با پنهان ساختن هویتشان از دیگران حفظ می کردند.[۴۷]

ب) حمله مغولان به ایران

یکی از پیامدهای زیان بار جنگ ها، مهاجرت مردم و پراکندگی جوامع جنگ  زده است. در کتاب تاریخ مغول می  خوانیم:

در میان ممالک اسلامی، سه قسمت بود که پایکوب سمّ ستوران نشد و امرا و سلاطین آن ها بوسیله قبول خراج  گزاری و تبعیت از مغول، راه ایشان را به آن حدود سد کردند و نگذاشتند حال ماوراءالنهر و خراسان را پیدا کند. آن سه قسمت یکی جنوب ایران بود و دو قسمت دیگر بلاد روم و هندوستان غربی که هر سه از مراکز عمده انتشار زبان فارسی و امرای آن ها از مشوقین بزرگ ادبیات و شعر این زبان محسوب می  شدند. به همین جهت این سه ناحیه ملجأی شد برای کسانی که از شر قتل عام مغول می  گریختند.[۴۸]

اینان فقط مردم عادی نبودند بلکه هزاران نفر از دانشمندان، هنرمندان، نویسندگان، نخبگان و. . . بودند که محل زندگی خود را ترک و از جمله به هندوستان مهاجرت کردند. آرنولد می  گوید:

سادات هند از فرمانروایان، سرداران، ادبا، معلمان و اولیا، همه نقش مهمی در تاریخ تمدن اسلام ایفا کردند… این اولیا، فقها، شعرا، ادبا و نیز سربازان، لطافت و ظرافت طبع ایرانی را برای هندیان به ارمغان آوردند.[۴۹]

ج) استقبال سلاطین هندی از مهاجران

با از بین رفتن حکومت دهلی توسط تیمور، سلسله  های مستقل در ایالات مختلف، برای رونق دادن به میراث دینی و فرهنگی، از اعراب، ایرانیان و اهالی ماوراءالنهر برای اسکان در آن مناطق استقبال می  کردند؛ هم چنین علمای آن ها را اکرام کرده، در مناصب مهم می گماشتند.[۵۰]

۳ –  حمایت حکومت های مسلمان

بررسی نقش حکومت های مسلمان در گسترش اسلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام در دو مرحله قابل بررسی است؛ مرحله اول حکومت های عرب مسلمان را شامل می  شود. اما مرحله دوم، حکومت های ایرانی را در برمی  گیرد.

الف) حکومت های عرب مسلمان

اسلام در نیمه نخست قرن اول هجری، حضور خود را در مرزهای هند تثبیت کرد. پیشرفت سریع اسلام در شبه جزیره عربستان و سپس ایران ـ که به مثابه دروازه هند بود ـ پیام ورود بسیار نزدیک اسلام را برای مردم هند به همراه داشت. اگرچه اولین تهاجم مسلمانان به هند در زمان خلیفه دوم رخ داد، اما این تهاجم منجر به ورود و استقرار مسلمانان در هند نگردید. مدتی بعد (آن طورکه بلاذری می  گوید):

در آخر سال سی و هشت و آغاز سال سی و نه هجری قمری، به هنگام حکومت علی بن ابی طالب، حارث بن مره عبدی، داوطلبانه و با اجازه امام علی علیه السلام به آن شهر رفت و ظفر یافت و غنایم و بردگانی به چنگ آورد و در یک روز هزار رأس قسمت کرد. سپس وی و همراهانش و گروه اندکی در سرزمین قیقان کشته شدند. قتل وی در سال ۴۲ رخ داد و قیقان از جمله بلاد سند در نزدیکی خراسان است.[۵۱]

به گفته ابن اثیر، در زمان حضرت علی علیه السلام نیروهای عرب پس از عبور از مرزهای سند و تسخیر سیستان، نظام اداری آن را تجدید سازمان نمودند. بخشی از مردم «جات» از منطقه سند ارادتی عمیق نسبت به حضرت علی علیه السلام داشتند تا آن جا که برخی از آنان با انتساب الوهیت به ایشان موجب خشم آن حضرت شدند.[۵۲]

در «طبقات ناصری» آمده است:

«شنسب» جد «غوریان» که فاتح شمال هند بود، به دست حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام اسلام آورد و با امام پیمان وفاداری بست و از ایشان، مقررات و دستورالعمل هایی را گرفت و با پایان دوران حکمرانی «شنسب» در مراسم تاج گذاری حاکم جدید، میثاقی که توسط حضرت علی ابن ابی طالب علیه السلام نوشته شده بود، به زمام دار جدید تحویل داده شد و او نیز متعهد شد که به شرایط و مفاد آن عمل کند.[۵۳]

آنان مریدان آن حضرت بودند و عشق ایشان و اهل  بیت پیامبر علیهم السلام در عقایدشان ریشه دوانده بود. در زمان حکومت بنی امیه، در سراسر قلمرو امپراطوری اسلامی، اهل  بیت علیهم السلام مورد لعن قرار می گرفتند؛ اما اتباع پادشاهی «غوریه» از این روش زشت و ناپسند تبعیت نکردند.[۵۴]

محمد قاسم فرشته تصریح می کند که متفکران و دانشمندان منطقه غور، به ملاقات اهل  بیت علیهم السلام می رفتند و با روش و مسلک آنان آشنا می  شدند. مثلاً «ابوخالد کابلی» از اصحاب محمد بن حنفیه بود، اما پس از چندی از او روی گردان شد و به جمع مریدان امام زین العابدین علیه السلام درآمد. وی بارها به مدینه رفت و با امام محمد باقر و امام جعفر صادق, علیهما السلام دیدار کرد.[۵۵]

در زمان معاویه، «مکران» و «قصدار» به دست سنان بن مسلمه هزلی فتح شدند؛ این دو منطقه  ای که از نواحی مرزی هند به شمار می آمدند. مسلمانان تا زمان حجاج بن یوسف ثقفی نتوانستند در عمق شبه قاره نفوذ کنند.

در دوران خلافت ولید بن عبدالملک، حجاج که ولایت عراق، خراسان و نواحی هم مرز با هندوستان را برعهده داشت، محمد بن قاسم را ـ که یک جوان ۱۷ ساله عرب بود ـ مأمور فتح سند کرد.[۵۶]

محمد بن قاسم مکران را قرارگاه خود کرد و از آن جا به سوی سند لشکر کشید.[۵۷] او توانست «دیبل» (مقر مذهبی مهم هندوهای مرزی) را تصرف کند و از مسیر مهران وارد سند گردد و آن جا را تصرف کند. محمد بن قاسم پس از قتل پادشاه آن جا (راهر) و چیرگی بر سند، عازم «ملتان» شد و آن شهر را نیز تصرف کرد.[۵۸]

جواهر لعل نهرو می گوید:

دراوایل قرن هشتم، به سال ۷۱۲ میلادی، عرب ها با فتوحات خود به حدود سند رسیدند و آن جا را اشغال کردند؛ اما در همان جا متوقف گشتند و در هند پیش نرفتند. حتی ایالت سند هم پس از حدود نیم قرن، از تسلط عرب ها بیرون آمد و در آب ها یک حکومت مستقل اسلامی تشکیل شد.[۵۹]

در سال ۷۱۰ میلادی، محمد بن قاسم که فرمانده سپاه عرب بود، دره سند را فتح کرد و تا حدود مولتان در پنجاب غربی رسید. این پیشرفت، حداکثر فتوحات اعراب در هند بود. فتوحات مسلمانان در هند چند قرن بعد صورت گرفت. اما تماس عرب ها با مردم هند ـ که از همان زمان شروع شد ـ نتایج فرهنگی و معنوی بزرگی به بار آورد.[۶۰] حفظ روابط فرهنگی هند با مسلمانان، زمینه های گسترش اسلام را در آن زمان کم و بیش فراهم کرد.

هم زمان با فتوحات چشمگیر محمد بن قاسم در سند و پنجاب، تحولی در مرکز خلافت اسلامی رخ داد که مانع از ادامه پیش روی اسلام در این سرزمین گردید. در این میان، ولید بن عبدالملک خلیفه وقت درگذشت و سلیمان بن عبدالملک به خلافت رسید. او یزید بن ابی کبشه را والی سند کرد و یزید بن ابی کبشه به دلیل خصومت شخصی، محمد بن قاسم را دستگیر و روانه زندان کرد.[۶۱] پس از کشته شدن محمد بن قاسم و نیز جنگ قدرت در مرکز خلافت، سند و پنجاب به فراموشی سپرده شدند.

سلسله شنسبانی، ابومسلم خراسانی را در قیام هایش علیه بنی امیه حمایت و پشتیبانی می کردند و دشمنان اهل  بیت علیهم السلام را از بین می بردند. اما بازداشت و حبس ائمه علیهم السلام در اوایل دوران حکومت بنی عباس، ارتباط رهبران این مناطق را با ایشان قطع کرد.[۶۲]

منصور، خلیفه دوم عباسی«عمرو بن حفص» را به عنوان حاکم سند تعیین کرد. ابن اثیر، عمرو بن حفص را که در سال ۱۵۱هـ استان دار سند بود، شیعه می  داند.[۶۳]

ب) حکومت های ایرانی

جواهر لعل نهرو معتقد است: «در میان نژادها و ملت های بسیاری که با هندوستان رابطه و در تمدن و فرهنگ هند نفوذ داشته اند، قدیمی تر و مداوم تر از همه، ایرانی ها بوده اند».

روابط ایران و شبه قاره هند، قبل از اسلام، بر اساس نژاد مشترک، زبان مشترک و آداب و رسوم مشترک بوده است. ایران و شبه قاره هند، از طریق زبان پارسی دری همان رابطه ای را ایجاد کردند که قبل از اسلام با زبان های پهلوی، اوستایی و سانسکریت ایجاد کرده بودند.[۶۴]

از آن جا که سیاست کلی سلسله صفویه از یک سو نشر و گسترش تشیع بود و از سوی دیگر، زمینه  های لازم در بخش  هایی از هند فراهم شده بود، درنتیجه، روابط بسیار فاخر، گسترده و عمیقی بین صفویه و سلاطین و حکومت های شیعه هند ایجاد شد.

همه پادشاهان صفوی روابط بسیار نزدیکی با سلاطین و حکومت های هند داشتند. اگرچه در عهد شاه صفی روابط به سردی گرایید و با به قدرت رسیدن شاه عباس دوم به تدریج سردتر شد و در دوره شاه سلیمان و سلطان حسین نیز این روند ادامه داشت، اما عهد سه پادشاه اول صفوی دوران طلایی روابط محسوب می  شود.

بابر شاه، با حمایت شاه اسماعیل، بخارا و سمرقند را تسخیر کرد و در سال ۹۳۲ق سلسله گورکانیان را بنیاد نهاد.

همایون شاه (فرزند بابر) پس از شکست از شیر شاه سوری، به ایران پناهنده شد. وی در سال ۹۵۰ق وارد خراسان شد و با استقبال گرم محمد میرزا، فرزند ارشد شاه طهماسب روبه رو شد. وی پس از پذیرایی  های مفصل و اکرام و احترام و نیز پذیرش مذهب شیعه، به همراه ده هزار قزلباش ـ پس از زیارت امام رضا علیه السلام ـ راهی هندوستان شد و با حمایت شاه طهماسب، سلطنت را بازپس گرفت.[۶۵]

در زمان جهانگیر شاه، شیعیان در دکن، به نام شاه عباس خطبه می  خواندند و از او به عنوان خلیفه و شاه بزرگ اسلامی وقت نام می  بردند.[۶۶]

حکومت های شیعی در هند :

۱) بهمنی  ها : پادشاهان مسلمانی که طی سال های ۷۴۸ تا ۹۳۲ق در فلات دکن حکومت می کردند، سلسله «بهمنی» نامیده می شوند. مؤسس این خاندان، «علاءالدین حسن بهمن شاه گنگو» بود. سلاطین «بهمنیه» ارتشیان، دانشمندان و تاجران ایرانی را به اقامت در کشورشان ترغیب و تشویق می کردند. بیشتر مهاجران ایرانی شیعه بودند و هیچ فرصتی را برای آماده کردن زمینه رشد تشیع در دکن، از دست نمی دادند. از ابتدای تأسیس این خاندان، مسلمانان دکن به طور معمول به زیارت مرقد مطهر حضرت علی، امام حسین و امام رضا علیهم السلام می رفتند.[۶۷]

۲) عادل شاهیان : یوسف عادل شاه( ۸۹۵ ـ۹۱۶ق) بنیان گذار پادشاهی بیجاپور با تبعیت از سلسله صفوی به آیین ها و مراسم عبادی عمومی در قلمرو خود صبغه شیعی داد. پس از او پسرش اسماعیل(۹۱۶ـ۹۴۱ق) تشیع را در نظام اداری مستحکم نمود و حتی نام پادشاه صفوی در خطبه نماز جمعه خوانده می شد.[۶۸]

۳) نظام شاهیان : برهان اول(۹۱۵ـ۹۶۱ق) دومین فرمان روای «احمدنگر» با هدایت وزیر دانشمند و وارسته  اش به مذهب اهل  بیت علیهم السلام درآمد و آن را مذهب رسمی نظام شاهیان اعلام کرد. با پذیرش این مذهب، جمع زیادی از علمای شیعه توسط شاه طاهر، برای تقویت و گسترش تشیع، به احمدنگر دعوت شدند.[۶۹]

۴) قطب شاهیان : سلطان قلی قطب شاه (۹۱۸ـ۹۵۰ق) این سلسله شیعی را (۹۱۸ـ ۱۰۹۸ق) در «گلکنده» و سپس «حیدرآباد» تأسیس کرد که در آن به نام امامان دوازده گانه شیعه علیهم السلام خطبه خوانده می شد. حیدرآباد تا مدت ها مرکز تشیع بوده است. میرمحمد مؤمن استرآبادی، نقش به سزایی در این حکومت و گسترش تشیع داشت.[۷۰]

۵) سلسله «چک»ها در کشمیر : میرسید علی همدانی، معروف به شاه همدان، تأثیر ماندگاری در حیات کشمیر برجای گذاشت. شاه همدان در سال ۷۷۴ق برای نخستین بار وارد کشمیر شد. هفتصد تن از سادات ایرانی، شاه همدان را در این سفر همراهی می کردند. هندوها و بت پرستان در کشمیر به دست شاه همدان، اسلام آوردند. مسلمانان کشمیر شاه همدان را بنیان گذار اسلام در کشمیر می دانند.[۷۱] اما حاکمیت سیاسی تشیع در کشمیر بعدها در سال ۹۶۸ق با حاکمیت سلسله «چک»ها اتفاق افتاد.

در عصر سلطان زین العابدین(۸۲۳ ـ ۸۷۵ ق) سلسله«چک»ها از «دردستان» به هند آمدند و به خاطر سیاست های او به قدرت رسیدند. این سلسله توسط میر شمس  الدین عراقی به تشیع گراییدند و در جریان کشمکش های قدرت در سال ۹۶۸ق به فرمان روایی کشمیر رسیدند. در دوران حکومت سلسله چک، خطبه را به نام دوازده امام علیهم السلام می خواندند. میر شمس الدین عراقی، ساکنان «بلتستان» در منطقه «لداخ» کشمیر را شیعه کرد و امروز نیز در این منطقه شیعیان در اکثریت مطلق می باشند. در دوران حکومت صفوی در ایران، شیعیان بلتستان خطبه را به نام دوازده امام علیهم السلام و پادشاهان صفوی موسوی ایران می خواندند. قاضی نورالله شوشتری در سال ۱۵۹۱م به کشمیر رفت و با روحانیون محلی شیعه تماس برقرار کرد و با کوشش های خود، پایه ها و موازین تحقیقی و علمی علمای شیعه را در کشمیر بالا برد.

۶) حکومت شیعی «اوده» : میرمحمدامین موسوی، بنیان گذار سلسله نوابان «اوده » بود که با استفاده از ضعف حکومت مرکزی و یاری گروهى از مسلمانان ، قدرت برتر هندوان را در اوده از میان برد. او فیض آباد را به عنوان تختگاه خود برگزید. پس از مرگ وی، برادرزاده اش منصور با لقب « صفدرجنگ» به حکومت رسید. او که آداب مذهبی را بسیار رعایت می کرد، در سال ۱۱۵۲ق وزارت امپراتوری مغولان هند را یافت . افزایش نفوذ نواب اوده در دستگاه حکومت مرکزی ، باعث گسترش نفوذ ایرانیان در دستگاه حکومت مغولان هند شد. لکنهو مرکز سلاطین شیعه (اوده) ـ که دو قرن پایگاه شیعه بود و آثار و مظاهر فراوانی مانند امام باره  ها و حسینیه  ها در خود جای داده ـ تا روزگار ما باقی مانده است.[۷۲]

علاوه بر مواردی که اشاره شد، حکومت های شیعی دیگری مانند: دهلی، آگره و لاهور نیر در عهد مغولان هند با کمک صفویان به قدرت رسیدند و سپس با همراهی ایرانیان مهاجر، فرهنگ و تمدنی ماندگار در آن دیار آفریدند که به خاطر اختصار از آن ها عبور می کنیم.[۷۳]

۴ـ علما و مبلغین مسلمان

بی تردید، علما و مبلغین، نقشی مهم در انتقال پیام مکتب اسلام و اهل  بیت علیهم السلام در هند ـ طی ادوار مختلف ـ ایفا کرده  اند. البته چنین نبوده است که همواره علما و مبلغین در کسوت خود، به تبلیغ اسلام و تشیع بپردازند؛ بلکه در بسیاری مواقع، به خاطر شرایط سیاسی، امنیتی و… با عناوین دیگری مانند تاجر، بازرگان و… وارد هندوستان می  شدند و با حضور در بین مردم و ایجاد ارتباط با آن ها و اطمینان از شرایط، به تبلیغ باورهای خود به صورت محدود می  پرداختند. آرنولد در کتاب «Bridging of Islam» می گوید: «راجه های بت پرست در شمال گجرات، با وعاظ و تجار شیعه خوش رفتاری می کردند و از احسان و نیکی نسبت به آن ها دریغ نمی ورزیدند و گروه زیادی از بت پرست ها در ظل مساعی این وعاظ، تشیع را پذیرا گشتند».[۷۴]

یکی از فضلای بُهره ای در کتاب «المجالس السیفیه» خود آورده است:

«المستنصر بالله فاطمی» (۴۱۹ – ۴۸۷ق) خلیفه مصر، واعظ عبدالله را به سوی دعات یمن فرستاد تا نزد آن ها زبان هندی را فرا گیرد؛ آن گاه برای تبلیغ به سوی هند رهسپار گردد. وقتی عبدالله به هند رسید، ورود او به گجرات مصادف با روزگاری بود که «راجه جی سنگیر» بر گجرات حکم می راند. وی نسبت به اسلام شدیداً دشمنی می ورزید و میان مسلمانان به تبه کاری دست می یازید و رفتارش، به عکس راجه های پیشین بود. لذا عبدالله نتوانست آشکارا به ترویج و نشر دعوت خود توفیق یابد؛ بلکه پشت سنگر تقیه به فعالیت می پرداخت.

در یکی از روزهای اقامتش در گجرات، گذرش به چاهی افتاد که آب آن از مدت ها پیش خشک شده بود. آب آن چاه با دعای او جوشیدن آغاز کرد. دو نفر از مسلمانان ساکن گجرات (که شاهد و ناظر این جریان بودند، به مذهب تشیع درآمدند؛ نام یکی از آن ها «کاکا کیلا» و نام دیگری «کاکی کیلی» بود. مع  ذلک عبدالله از حالت تقیه بیرون نمی آمد و برای حفظ جان خویش، از آشکار کردن دعوت به تشیع می ترسید. لذا به اشاره این دو مرد شیعیِ جدیدالتشیع، به سوی پایتخت هند سفر کرد تا به ارشاد «المهنت»[۷۵] پیشوای بزرگ بت پرستان بپردازد.

وقتی وی به المهنت رسید، دید وی سرگرم تعلیم حروف هجا به اطفال هندی است. عبدالله با سخنانی جالب که برای المهنت سخت شگف انگیز می نمود، با او به گفت وگو نشست. آن گاه عبدالله از او خواست که با وی خلوت کند. وقتی محیطی خالی از اغیار فراهم آمد، عبدالله در مباحث عرفانی به مناظره آغاز کرد و تا آن جا این مناظره را ادامه داد که المهنت اسلام آورد و مذهب تشیع را پذیرا شد.

«بهارمل» وزیر اعظم «راجه سنگیه» پیرو المهنت بود و نسبت به حرف های او گوش شنوایی داشت. المهنت راجه را ـ پس از موعظه های بلیغ و مؤثر و ادله رسا ـ مسلمان کرد و سرانجام مذهب تشیع را پذیرفت. این موعظه و ادله را المهنت از عبدالله فراگرفته بود.

عبدالله به تشیع این دو شخصیت برجسته بسنده نکرد؛ بلکه هدف اصلی او «راجه جی سنگیه» بود و می دانست که راجه نسبت به بت بزرگ به شدت ارادت و اخلاص دارد. این بت بزرگ در وسط سالن (بدون پایه و استوانه) در فضا معلق بود. برای عبدالله پس از تأمل و دقت معلوم شد که پیرامون این بت، جاذبه های مغناطیسی وجود دارد و همین محیط حساب شده مغناطیسی، بت را میان این سالن در فضا نگاه داشته و مانع از سقوط آن گردیده است. روزی به سراغ این سالن آمد و پوشش های مغناطیسی را از دیواره ها کند؛ در نتیجه بت بزرگ بر روی زمین سقوط کرد.

راجه حسن خلق خود را نسبت به المهنت و بهارمل از دست داده بود و سقوط بت، در این گِل رسوایی افزود و خشم راجه بالا گرفت و با سپاه زیادی معبد را در محاصره قرار داد. اما عبدالله در این میان پیدا شد و آیاتی از قرآن و ادعیه ای چند برخواند؛ آن هم در حالی که بدن راجه از شدت درد و رنج روحی ملتهب شده بود. لکن کار عبدالله مؤثر افتاد و راجه از تصمیم خود صرف نظر نمود و همین جریان باعث شد راجه اسلام آورد، و به مذهب تشیع درآید. [۷۶] آنگاه عبدالله به «پتنه» و «سدهه پور» (که دو شهر از بلاد دکن بود) کوچید و از رهگذر دعوت خود هزاران تن بت پرست را وارد اسلام کرد.[۷۷]

در دوران امامت امام زین العابدین علیه السلام ارادت و علاقه مردم سند به تشیع، بعد تازه ای یافت. یکی از همسران امام علیه السلام اهل سند بود.[۷۸] پسری که او از حضرت به دنیا آورد، همان زید شهید بود. از زمانی که مسلمانان به سند حمله کرده بودند، وجود مذهب شیعه در شبه قاره هند در کتاب ها ثبت شده است؛ چنان که می بینیم، تذکره های آل محمد علیهم السلام در مولتان، از سال ۷۶۰م آغاز شده و اولین مبلّغ شیعه مذهب، به نام علی به آن جا رسیده است.[۷۹] عبد الله بن محمد که به فاصله پنج پشت شجره نامه وی به حضرت علی علیه السلام می رسد، برای تبلیغ به سند آمده بود.[۸۰]

به گفته صاحب نزهه الخواطر می نویسد: «علمای شیعه به نحوی به تبلیغ مذهب شیعه پرداختند که در نتیجه آن، بیشتر مردم در سند و مولتان، شیعه مذهب شدند و حکومت شیعی به وجود آمد».[۸۱]

عالمان و مبلغان وارسته  ای که گسترش تشیع و مکتب اهل  بیت علیهم السلام در هندوستان را نقشه راه خود قرار داده بودند و در راه رسیدن به آن جهاد مستمر نمودند کم نیستند؛ ولی برخی از آن بزرگواران شهرتی جهانی یافتند و تأثیری ماندگار و فراتر از زمان خود بر مردم و جامعه هند و حتی سرزمین  های فراتر از هند گذاشتند. اشاره  ای هرچند مختصر به آن ستارگان درخشان آسمان ایمان و محبت و داعیان عشق به اهل  بیت عصمت و طهارت علیهم السلام خالی از لطف نیست.

ـ شاه طاهر حسینی قزوینی

شاه طاهر رهبر«سادات خوندیه»، ساکن «خوند» در نزدیکی قزوین بود. وی در اوایل سال ۹۲۶ق به دربار شاه اسماعیل پیوست و از جنبش بین المللی و جهانی کردن تشیع توسط شاه اسماعیل صفوی حمایت کرد. شاه طاهر در جمادی الاولی ۹۲۶ق وارد بندر معروف «گوا» در سواحل غربی هند شد. او پس از ورود به هند، در شهر«پرنده» اقامت گزید و به تدریس علوم اسلامی، از جمله علم نجوم و مثلثات مشغول شد. شاه طاهر با علم و دانش خود، دانشمندان و علمای بزرگ سنی در حوزه نظام شاهی را تحت تأثیر قرار داد. تبلیغات عمیق و علمی شاه طاهر برای ترویج تشیع اثنا عشری، مردم منطقه حکومت نظام شاهی احمدنگر را جذب تشیع نمود. شاه طاهر در سال ۹۲۸ق با استقبال رسمی سلطنتی، وارد احمدنگر شد و به عنوان مشاور اصلی «برهان نظام شاه» برگزیده شد. کتاب انشای شاه طاهر حسینی، دربردارنده نامه های سیاسی است که خود او پیش  نویس آن ها را تهیه کرده است. این نامه ها با نثری زیبا، نمونه های بی  نظیری از رویارویی با بحران ها را ترسیم می کند.[۸۲]

در سال ۹۳۶ق شاه طاهر از سوی برهان نظام شاه، عازم گجرات شد. وی در قصر سلطان گجرات (سلطان بهادر) با علمای برجسته سنّی آن منطقه، درباره حقانیت تشیع مناظره کرد. سخنان گران بها و شیوای شاه طاهر، علما و دانشمندان سنّی را مبهوت کرد و اثری جاودانه از معنویت و معرفت تشیع بر آن ها باقی گذاشت. با تلاش های شاه طاهر، پیمان صلح بین گجرات و احمدنگر، بسته شد.[۸۳]

شاه طاهر با وجود مسئولیت های سیاسی گسترده، در قلعه احمدنگر حوزه علمیه تأسیس کرد. او هفته ای دوبار در این حوزه تدریس می کرد و همه علمای پایتخت (احمدنگر) در آن شرکت داشتند.

در سال ۹۴۴ق پسر برهان (شاهزاده عبدالقادر) به شدت بیمار شد؛ به گونه ای که پزشکان مسلمان و هندو نتوانستند او را درمان کنند. وقتی برهان نظام شاه از زنده ماندن فرزندش ناامید شده بود، شاه طاهر از او خواست تا نذر کند که اگر فرزندش شفا یافت، او دستور دهد خطبه را به نام دوازده امام علیهم السلام در سراسر سلطنت بخوانند. برهان شاه نیز چنین کرد و پسر بیمار او در شب آن روز به طور معجزه آسایی شفا یافت. پس از این واقعه تاریخی، شمار بسیاری از درباریان برهان، اشراف عالی رتبه و خدمت گزاران، مذهب شیعه اثنا عشری را پذیرفتند. بدین سان، خطبه به نام دوازده امام علیهم السلام خوانده شد و شیعه اثنا عشری به عنوان مذهب رسمی سلطنت نظام شاهی احمدنگر اعلام گردید.[۸۴]

پس از این، شاه طاهر عده زیادی از متفکران شیعه را از ایران، عراق و از مناطق شبه قاره هند ـ از جمله گجرات و آگرا ـ گردآورد تا مذهب شیعه اثنا عشری را در سلطنت نظام شاهی احمدنگر تقویت کرده و گسترش دهند. در میان علمای شیعه  ای که به احمدنگر مهاجرت کردند، می توان از شاه حسن اینجو شیرازی، ملا شاه محمد نیشابوری، ملا علی استرآبادی، ملا رستم جوزجانی، ملاعلی مازندرانی، ایوب ابوالبرکه، ملاعزیزالله گیلانی، ملا محمد امامی استرآبادی، سید حسن مدنی و برادر شاه طاهر حسینی(شاه جعفر حسینی) نام برد.

شاه طاهر حسینی قزوینی در ترویج تشیع در دکن نقشی حیاتی داشت. وی در تفسیر قرآن، حدیث، فقه، اصول فقه، ریاضیات، علوم، فلسفه، رمل و جفر متخصص بود و دارای نثر و نظم بسیار خوبی بود.[۸۵]

ـ قاضی نورالله شوشتری

سیدنورالله حسینی مرعشی شوشتری (۱۰۱۹ـ۹۵۶ق) معروف به «قاضی نورالله شوشتری» و «شهید ثالث» فقیه، اصولی، متکلم، محدث، رجالی و شاعر بزرگ عهد صفویه بود. پدرش، سید شریف یا سید شرف الدین شوشتری، از مجتهدان ممتاز شوشتر بود. علوم مقدماتی و علوم عقلی و نقلی را نزد پدرش آموخت و در ۲۳سالگی برای تکمیل تحصیلات خود به مشهد رفت.[۸۶]

اوایل شوال سال ۹۹۲ق، از مشهد به هندوستان رفت. پس از ورود به هند به نزد پادشاه هندوستان رفت. در آن جا «فتح الله شیرازی» و حکیم «ابوالفتح گیلانی» او را به «اکبر شاه» معرفی کردند.[۸۷] دو سال بعد وی ـ به دستور اکبر شاه ـ قاضی «لاهور» شد. معمولاً ماموریت  هایش، تحقیق در منازعات پیچیده بود. یک بار در سال ۱۰۰۰ق، مأمور تهیه گزارش از ایالت کشمیر شد؛ آن هم به دلیل سوء اداره آن جا در حمله مغول. سال ۱۰۰۵ق، برای تحقیقات امور مذهبی و خیریه، به ایالت «اگرا» رفت. سال ۱۰۰۸ق، از طرف اکبر شاه، قاضی ارتش شد. وی اهل تقیه نبود و به مذهب شیعه عمل می  کرد. اکبرشاه نیز به خاطر توانایی  ها و صلاحیت  هایش، علی رغم تشیع او، سمت  هایی به او داد.[۸۸]

قاضی نورالله بعد از مرگ بعضی از دوستان و یاران با وفای شاه و حامیان خودش و بعد از برگشتن از اگرا تصمیم گرفت به ایران برگردد؛ ولی تلاش او به نتیجه نرسید.[۸۹] کم کم از حمایت اکبر شاه و اطرافیان او، محروم شد و تنها حامی  اش، حکیم علی گیلانی بود که او نیز در سال های آخر سلطنت اکبر شاه، درگذشت و از این رو، قاضی نورالله تنها ماند. پس از مرگ اکبر شاه و با شروع سلطنت سلطان سلیم، رهبران متعصب سنی، فشار زیادی بر او آوردند؛ به طوری که روز به روز، زندگی برایش سخت  تر می  شد.

با تالیف چندین کتاب و رساله، به ویژه مقالاتی که در کتاب احقاق الحق در انتقاد از سه خلیفه اول نوشت، خشم رهبران اهل تسنن را برانگیخت؛ تا جایی که در سال ۱۰۱۹ق، در بین راه او را گرفتند و آن قدر با شاخه  های خاردار، زدند تا به شهادت رسید.[۹۰]

ـ میر محمد مؤمن استرآبادی

میر محمد مؤمن استرآبادی (۹۶۰ـ۱۰۳۴ق) از علما و دانشمندان بزرگ ایرانی بود. وی که مدتی معلم فرزندان شاه طهماسب بود، با مرگ شاه طهماسب و نامساعد شدن اوضاع قزوین، راهی هند شد و در سال ۹۸۹ق به «گلکنده»، مرکز دولت قطب شاهی رفت و در این دولت جایگاهی والا یافت.[۹۱]

به همت این بزرگ  مرد، شهر حیدرآباد به نام مبارک امام علی علیه السلام تأسیس شد. این شهر که در طراحی آن از اصفهان الگوبرداری شده بود، با هدف گسترش تشیع، بزرگ داشت نام امامان و ساختن بناهای دینی و مذهبی ساخته شد.[۹۲]

ـ علامه میر حامد حسین هندی

علامه میر حامد حسین(۱۲۴۶ـ۱۳۰۶ق)، از خانواده  های اصیل سادات موسوى ایرانی و نیشابوری است. در قرن هفتم و در پى حمله مغول به نیشابور، سید اوحدالدین (جد پانزدهم میر حامد حسین)، به هندوستان هجرت کرد و در شهر« کنتور» اقامت کرد.[۹۳]

علامه سید محمد قلى (متوفى ۱۲۶۰ق) پدر میرحامدحسین، از علماى بزرگ قرن سیزدهم هجرى و از صاحب نظران در علم کلام بود . وی که مدتى نیز در شهر «میرتهه» بر کرسى قضاوت و فتوا نشست کتاب هاى زیادى از خود به یادگار گذاشت .[۹۴]

میر حامد حسین، پس از طی دروس ابتدایی «مقامات حریرى» و «دیوان متنبى» را نزد مولوى «سید برکت على صاحب» و نهج البلاغه را محضر مفتى «سید عباس شوشترى» آموخت. سپس به فراگیرى علوم عقلى از «سید مرتضى خلاصه العلماء» و علوم شرعى از «سید محمد سلطان العلماء» و برادر او «سید حسین سید العلماء» پرداخت و پس از سال ها تلاش و همت، تحصیلات خود را با موفقیت به اتمام رساند.[۹۵]

در دوران زندگى میرحامدحسین، جوامع اسلامى به ویژه هندوستان، بیش از پیش دچار آشوب و تفرقه شده بودند. استعمارگران و دشمنان اسلام، همواره براى دست یافتن به اهداف شوم و غارتگرانه خود، دوست مى داشتند که مسلمانان با هم اتحاد نداشته باشند و مدام با خصومت زندگى کنند. بدین خاطر، گاه دانشمندانى را در میان خود مسلمانان تحریک مى کردند تا با نوشتن و یا گفتن حرف هایى تفرقه افکن و اختلاف آفرین، صفوف هم دیگر را برهم زنند و محیط زندگى برادرانه را به محیطی مملو از آشوب، سوءظن و دشمنی تبدیل کنند.[۹۶]

او تصمیم گرفت همچون پدرش، در عرصه قلم، تحقیق و تتبع، با بیان حقایق اسلام و وقایع تاریخ اسلام، به دفاع از حق برخیزد و به روشن گری درباره مذهب اهل  بیت علیهم السلام بپردازد. لذا در این راستا آثار فراوانی را آفرید که شاه بیت آثار گران سنگ ایشان عبقات الانوار است که در مناقب ائمه اطهار علیهم السلام و پاسخ به کتاب ضد شیعى تحفه اثنا عشریه نوشته شده و از کارهای کم  نظیر علمى و اعتقادى شیعه به شمار مى رود.[۹۷] علامه امینى (صاحب کتاب الغدیر)، درباره این کتاب مى گوید:

بوى دل پذیرش در تمامى جهان پیچیده و آوازه  اش از خاور تا باختر را فرا گرفته است. هرکس آن را دیده، دانسته که کتاب اعجازآمیز روشنگرى است که هیچ باطلى در آن راه ندارد، و من در نوشتن الغدیر از دانش  هاى با ارزش نهفته در آن، بهره فراوان بردم.[۹۸]

استاد محمد رضا حکیمى نیز درباره عبقات الانوار مى نویسد:

«… و به راستى کتاب عبقات، عظیم است. این چنین کتابى در دیگر آفاق بشرى و فرهنگ ملت ها نیز همانند ندارد…»[۹۹]

سید بزرگوار علامه میر حامد حسین موسوى هندى، در هیجدهم صفر سال ۱۳۰۶، در لکهنو چشم از جهان فرو بست.[۱۰۰]

۵ـ تجار و بازرگانان مسلمان

شواهدی وجود دارد که اسلام کمی پس از تثبیت در شبه جزیره عربستان، از طریق بازرگانان به شبه قاره هند وارد شد. نخستین نقاط شبه قاره که در معرض این انتقال فرهنگی قرار گرفت، سواحل جنوبی و غربی، به ویژه نواحی مالایا، خلیج کابیله، گجرات، دکن و سیلان بودند.[۱۰۱]

بلاذری معتقد است: «تاجران عرب که اسلام آورده بودند، از زمان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم، اسلام را در مناطق ساحلی و جزایر جنوب هند رواج دادند».[۱۰۲]

بدون تردید، از همان قرن اول هجری، نفوذ مسلمانان رو به فزونی نهاد. بیش از یک قرن مسلمانان در سواحل «مالابار» ساکن بودند . مردم نیز آن ها را به عنوان تاجران خارجی گرامی می  داشتند و حتی امکاناتی برای راحتی آنان فراهم می  کردند. مسلمانان مهاجر به تدریج در آن جا صاحب زمین و املاک شدند و شروع به تبلیغ و انتشار دین خویش کردند. آن ها مورد احترام خاص بومیان بودند؛ زیرا مانند مسیحیان شامات، از مملکت خویش رانده نشده بودند؛ بلکه مغرور و پر از شور مذهبی و به عنوان فاتح، به هند آمده بودند.[۱۰۳]

به گفته جواهر لعل نهرو: «مسافران، سیاحان و بازرگانان عرب از نواحی مختلف هند دیدن کردند. تعداد زیادی دانشجویان عرب به دانشگاه تاکسیلا در شمال هند آمدند که مخصوصاً به خاطر علوم پزشکی مشهور بود».[۱۰۴]

اما درخصوص تشیع، آن چه مورخین بر آن اتفاق نظر دارند این است که ظهور تشیع با چهره آشکار خود در هند، از شهر گجرات آغاز شد. عامل اصلی ظهور تشیع در این نقطه، روابطی بود که میان عرب ها و هندی ها در دوران جاهلیت وجود داشت؛ وقتی خورشید اسلام در جزیره العرب طلوع کرد، این روابط برقرار ماند و رشته آن، با برافراشته شدن پرچم تشیع در هند استوارتر گشت.[۱۰۵]

پی نوشت ها :

[*]. دین پژوه – کارشناس فرهنگی بین المللی

[۱]. امام صادق علیه السلام : «و مگر دین، چیزی جز محبت است؟» (سفینه البحار: ج ۱، ص ۲۰۱، ذیل کلمه «حب»)

[۲]. همان طور که اشاره شد، در آن زمان شرایط حاکم بر شیعیان بسیار صعب و دشوار بود؛ به گونه  ای که شیعیان و پیروان اهل بیت علیهم السلام از ابراز مذهب خود پرهیز می کردند. لذا ممکن است این موضوع نیز در همین راستا تحلیل شود.

[۳]. ادوار فقه، ج۳، صص۶۴۷ ـ ۶۴۸

[۴]. در هندوستان فرقه  های مختلفی از شیعه حضور دارند که شاخص  ترین آن ها عبارتند از: زیدیه، اسماعیلیه، بهره و اثنی عشریه.

[۵]. تاریخ تمدن ویل دورانت، ج ۱، فصل چهاردهم، ص۴۵۷

[۶]. همان، فصل شانزدهم، اقتباس از صص۵۱۸ ـ۵۲۰

[۷]. آرنولد توین بی، تاریخ تمدن ، ص۴۲۱

[۸]. Trimurti

[9]. جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ص۱۹۵

[۱۰]. الملل والنحل، ج۲، بخش ۲، ص۱۰

[۱۱]. راهنمای ادیان زنده، بخش اول، ص۵۱۰

[۱۲]. Brahmans.

[13]. Kshatryas.

[14]. Vaishyas.

[15]. shudras

[16]. دین های بزرگ، صص۳۰ ـ ۳۱

[۱۷]. تاریخ تمدن و زندگی مردم جهان، ص ۲۲۱

[۱۸]. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج ۱، ص ۵۶۴

[۱۹]. همان، ص ۵۶۴

[۲۰]. همان، ص ۵۶۵

[۲۱]. بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۶۲

[۲۲]. « قُلْ هُوَ اللهُ أحَدٌ » توحید: ۱

[۲۳]. « قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ » ناس: ۱

[۲۴]. « إنَّ أکْرَمَکُمْ عِندَ اللهِ أتْقَاکُمْ » حجرات: ۱۴

[۲۵]. « اللهُ لاَ إلَهَ إلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ مَن ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إلاَّ بِإذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ یَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ»؛ بقره: ۲۵۵

[۲۶]. « فَاعْلَمْ أنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ… » ؛ محمد: ۱۹

حدثنی ابی موسی الکاظم، عن ابیه جعفر بن محمد الصادق، عن ابیه محمد الباقر، عن ابیه زین العابدین، عن ابیه الحسین، عن ابیه علی بن ابی طالب قال: حدثنی رسول الله صلی الله علیه و آله قال: حدثنی جبرئیل قال: سمعت عن الله تعالی قال: «کلمه لا آله إلا الله حصنی فمن قال لا اله الا الله دخل فی حصنی و من دخل فی حصنی امن من عذابی»؛ بحار الانوار، ج۴۹ ، ص۱۲۶

[۲۷]. « وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَالْأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا لَاعِبِینَ»؛ انبیاء: ۱۶

[۲۸]. « وَ إلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ»؛ بقره: ۱۶۳

« و إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلّهِ أمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ…»؛ یوسف، آیه ۴۰

« وَلَئِنْ أَطَعْتُم بَشَرًا مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذًا لَّخَاسِرُونَ»؛ المؤمنون: ۳۴

« َمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَهٍ إذَا قَضَى اللهُ وَ رَسُولُهُ أمْرًا أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ مِنْ أمْرِهِمْ » . . . ؛ احزاب: ۳۶

[۲۹]. « قُلْ أنَدْعُو مِن دُونِ اللهِ مَا لاَ یَنفَعُنَا وَلاَ یَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى أعْقَابِنَا بَعْدَ إذْ هَدَانَا اللهُ کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیَاطِینُ فِی الأَرْضِ حَیْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ یَدْعُونَهُ إلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إنَّ هُدَى اللهِ هُوَ الْهُدَىَ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ».

[۳۰]. « قُلْ أَطِیعُواْ اللهَ وَالرَّسُولَ فإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّ اللهَ لاَ یُحِبُّ الْکَافِرِینَ»؛ آل عمران: ۳۲

[۳۱]. « لَقَدْ أرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ…»؛ حدید: ۲۵

[۳۲]. جامع السعادات، ج ۲، ص ۲۱۹

[۳۳]. امام علی علیه السلام: «الناس سواء کأسنان المشط»؛ الحیاه ، ج ۱، ص۳۹۶

[۳۴]. «مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أبَا أحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَلَکِن رَّسُولَ اللهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ»؛ احزاب: ۴۰

«قُلْ إنَّمَا أنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إلَیَّ أنَّمَا إلَهُکُمْ إلَهٌ وَاحِدٌ»؛ کهف: ۱۱۰

و ذکر هر روزه هر مسلمان در نماز این است؛ «واشهد انّ محمدا عبده و رسوله»

[۳۵]. «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَألَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إخْوَانًا…»؛ آل عمران:۱۰۳

[۳۶]. «یَا أیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»؛ حجرات:۱۳

[۳۷]. بقره:۱۸۶

[۳۸]. سفینه البحار، ج ۱، ص۲۰۱، ذیل کلمه «حب»

[۳۹]. بقره: ۱۶۵

[۴۰]. بقره:۲۲۲

[۴۱]. بگو اگر خدا را دوست دارید، از من پیروى کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید؛ و خداوند آمرزنده مهربان است؛ آل عمران: ۳۱٫

[۴۲]. به زودى خدا گروهى [دیگر] را مى آورد که آنان را دوست مى دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند؛ مائده: ۵۴٫

[۴۳]. کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده اند به زودى [خداى] رحمان براى آنان محبتى [در دلها] قرار مى دهد؛ مریم: ۹۶٫

[۴۴]. بگو به ازاى آن [رسالت]، پاداشى از شما خواستار نیستم، مگر دوستى درباره خویشاوندان… شوری:۲۳٫ فخر رازی (ره) ذیل این آیه می نویسد: زمخشری در کشاف روایت کرده: «چون این آیه نازل گشت، گفتند: یا رسول الله! خویشاوندانی که بر ما محبتشان واجب است کیانند؟ فرمود: علی، فاطمه و پسران آنان».

[۴۵]. نگاهی به تاریخ جهان، صص ۱۲ و ۳۱۱

[۴۶]. تشیع در هند، ص ۱۱۲ ـ ۱۱۳

[۴۷]. همان، ص ۱۱۳

[۴۸]. تاریخ مغول، ص۱۲۳

[۴۹]. تشیع در هند، ص۱۱۳

[۵۰] . شیعه در هند، ج۱، ص۲۵۷

[۵۱]. بلاذری، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکلی، ص ۶۰۳

[۵۲]. ابن اثیر، کامل، ج ۳، صص ۴۵، ۴۶ و ۶۸۱

[۵۳]. طبقات ناصری، ص ۲۹

[۵۴]. فرشته (محمد قاسم هندوشاه)، گلشن ابراهیم، ج ۱، ص ۲۷

[۵۵]. همان، ص ۹۵

[۵۶]. نگاهی به تاریخ جهان، ص۳۱۰

[۵۷]. هنری لوکاس، تاریخ تمدن، ج ۱،ص ۵۰۶

[۵۸]. بلاذری، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکلی، صص ۶۱۱ ـ ۶۱۳

[۵۹]. کشف هند (ترجمه محمد تفضلی)، ج ۱، ص ۳۸۹

[۶۰]. نگاهی به تاریخ جهان، ص ۳۱۰

[۶۱]. همان، صص ۶۱۴ ـ ۶۱۵

[۶۲]. شیعه در هند، ج ۱، ص ۲۳۰

[۶۳]. ابن اثیر، کامل، ج۵، ص ۵۹۵

[۶۴]. کشف هند

[۶۵]. تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، ص۱۲۸؛ شیعه در هند، ج ۱، صص۳۱۴ـ۳۱۳

[۶۶].

[۶۷] . شیعه در هند، صص۳۹۱ـ۳۹۲

[۶۸] . تاریخ شیعه، ص۳۲۳ ؛ شیعه در هند، صص۴۱۵-۴۲۰٫

[۶۹] . تاریخ شیعه، ص۳۲۳، تشیع در هند، صص ۱۳۱-۱۳۴

[۷۰] . همان ، صص ۳۲۶-۳۲۸

[۷۱].

[۷۲] . تشیع در هند، صص ۱۷۲ـ ۱۸۵

[۷۳] . همان، صص ۱۴۲ـ ۱۵۹

[۷۴]. تاریخ شیعه، ص ۳۲۰

[۷۵]. «المهنت» لقب فرمان روای مذهبیِ بت پرستان هند بوده است.

[۷۶]. ژورنال ابشیاتیک سوسایتی آف بنگال (Asiatic Society of Bengal Journal)، ص ۸۴۲

[۷۷]. تاریخ شیعه، ص ۳۲۲

[۷۸]. مقاتل الطالبین، ص۱۲۷

[۷۹]. آیینه ملتان، ص۳۸۲

[۸۰]. فقهای هند، ج۱، ص۳۸۲

[۸۱]. نزهه الخواطر، ج ۱، ص۵۱ ـ ۵۲

[۸۲]. شیعه در هند، صص ۴۴۷ـ ۴۴۸

[۸۳]. همان، ص۴۵۰

[۸۴]. دین و سیاست، مورد هند، ص۲۳۶؛ شیعه در هند، ج ۱، ص۴۵۳

[۸۵]. شیعه در هند، ج ۱، ص۴۵۸

[۸۶]. همان، ج ۱ ص۵۴۰

[۸۷]. همان، ج۱، ص۵۴۱

[۸۸]. همان، صص ۵۴۳ ـ ۵۴۵

[۸۹]. همان، ص۵۷۱

[۹۰]. همان، صص۵۸۰ ـ ۵۷۹

[۹۱]. شیعه در هند، ص۴۷۹

[۹۲]. دین و سیاست، مورد هند، ص۲۳۷؛ شیعه در هند، ص۴۸۲

[۹۳]. میر حامد حسین، ص۱۲۰

[۹۴]. همان، ص۱۳۱(نقل به مضمون)

[۹۵]. میر حامد حسین، ص۱۲۰ (نقل به مضمون)

[۹۶]. میر حامد حسین، ص۱۱۹ (نقل به مضمون)

[۹۷]. میر حامد حسین، ص۱۲۵ به نقل از ریحانه الادب

[۹۸]. میر حامد حسین، ص۱۲۳، به نقل از: الغدیر، علامه امینى ، ج ۱ ، ص ۱۵۷

[۹۹]. میر حامد حسین، ص۱۲۸

[۱۰۰]. سیدمحسن امین عاملی، اعیان الشیعه، ج ۴ ، ص ۳۸۱

[۱۰۱]. علل ریشه ای درگیری های مسلمانان و هندوها، ص۲۱

[۱۰۲]. بلاذری، فتوح البلدان، ص ۴۳۲

[۱۰۳]. تأثیراسلام در فرهنگ هند، ص۷۳
[۱۰۴]. نگاهی به تاریخ جهان، ص ۳۱۰
[۱۰۵]. تاریخ شیعه، ص ۳۲۰

فهرست منابع :
۱ـ هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمد تقی اکبری، قم، نشر ادیان، ۱۳۸۴٫
۲ـ الهامی، داود، سیری درتاریخ تشیع، قم، انتشارات مکتب اسلام، قم، ۱۳۷۵٫
۳ـ مظفر، علامه محمد حسین، تاریخ شیعه، ترجمه دکتر سید محمدباقر حجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۴٫
۴ـ شیخ عطار، علیرضا، دین و سیاست (مورد هند)، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۸۱٫
۵ـ کرمی، مجتبی، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۳٫
۶ـ اطهر رضوی، سیدعباس، شیعه در هند (ج اول)، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، قم، انتشارا دفتر تبلیغات اسلامی،۱۳۷۶٫
۷ـ لاهوتی، حسن، مسلمانان هند بریتانیا، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹٫
۸ـ رادفر، ابوالقاسم، کشمیر، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی،۱۳۸۵٫
۹ـ سازمان فرهنگ و ارتباطات بین الملل، ایران و هند، تهران، انتشارات بین المللی الهدی ۱۳۸۵٫
۱۰ـ بکری، سیدمحمد معصوم، تاریخ سند (معروف به تاریخ معصومی)، تصحیح عمربن محمد داود، تهران، اساطیر، ۱۳۸۲٫
۱۱ـ عارفی، محمداکرم، جنبش اسلامی پاکستان، مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲٫
۱۲ـ یاری، سیاوش، تاریخ اسلام در هند، قم، ادیان، ۱۳۸۸٫
۱۳ـ لوکاس، هنری، تاریخ تمدن (ج ۱)، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران، سخن، ۱۳۸۲٫
۱۴ـ لونیس پل تاد و جمعی از نویسندگان، تاریخ تمدن و زندگی مردم جهان،ترجمه هاشم رضی، تهران، سخن، ۱۳۸۳٫
۱۵ـ دورانت، ویل، چاپ دهم، تاریخ تمدن (ج ۱)، ترجمه احمد آرام، ع. پاشایی و امیرحسین آریان پور، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۴٫
۱۶ـ دورانت، ویل، چاپ دهم، تاریخ تمدن (ج ۴)، بخش اول، ترجمه ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده و ابوالقاسم طاهری، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۴٫
۱۷ـ توین بی، آرنولد، تاریخ تمدن، چاپ دوم، ترجمه یعقوب آژند، تهران، مولی،۱۳۶۶٫
۱۸ـ اسعدی، مرتضی، جهان اسلام (ج ۲)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۹٫
۱۹ـ ناکامورا، شیوه های تفکر ملل شرقی (ج ۱)، ترجمه مصطفی عقیلی و حسین کیانی، انتشارات حکمت، ۱۳۷۸٫
۲۰ـ جواهر لعل نهرو، نگاهی به تاریخ جهان، ترجمه محمد تفضلی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۳٫
۲۱ـ القرشی، باقرشریف، هذه هی الشیعه، چاپخانه امیر، ۱۹۹۷م.
۲۲ـ عارفی، محمداکرم، شیعیان پاکستان، قم، مؤسسه شیعه شناسی، ۱۳۸۵٫
۲۳ـ هالیتر، جان نورمن، تشیع در هند، ترجمه آرزمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۳٫
۲۴ـ شهابی، محمود، ادوار فقه، چاپ پنجم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵٫
۲۵ـ جان . ر. هینلز، راهنمای ادیان زنده جهان، ترجمه دفتر تبلیغات اسلامی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵٫
۲۶ـ جمشید بروجردی، محمدتقی، علل ریشه ای درگیری های مسلمانان و هندوها، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، ۱۳۷۲٫
۲۷ـ تارا چند، تأثیراسلام در فرهنگ هند، ترجمه علی پیرنیا و عزالدین عثمانی، تهران، باژنگ، ۱۹۹۵م.
۲۸ـ حکیمی، محمدرضا، میر حامد حسین، چاپ چهارم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸٫
۲۹ـ دکتر ریاض، محمد، میر سید علی همدانی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد، پاکستان، ۱۳۷۰٫
۳۰ـ حکیمی، محمدرضا و محمد حکیمی و علی حکیمی، الحیاه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۹ق.
۳۱ـ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، نگاه،۱۳۸۷٫
۳۲ـ نوایی، دکترعبدالحسین و دکتر عباسقلی غفاری فرد، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها، ۱۳۸۶٫