در آیه ۲۲ سوره یوسف آمده: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنین‏» و در آیه ۱۴ سوره قصص در مورد حضرت موسی آمده: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى‏ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنین‏». این که در آیه دوم «استوی» هم اضافه شده، ناظر به چه معنایی است؟ آیا این دو آیه راجع به دو سنّ مختلف و متفاوت بین حضرت یوسف(ع) و موسی(ع) می باشد؟

پاسخ اجمالی

پاسخ به پرسش مطرح شده در بخش های زیر بیان می شود.

الف. معنای «أشُد» و «استوی»

۱ – اصل واژۀ «أشُد»، از ریشۀ «شدّه» به معنای مرتبۀ قویّ و اعلا در چیز مورد نظر و در مقابل سستی است.[۱]برخی گفته اند این کلمه به صورت جمع بوده و مفرد ندارد.[۲]

رسیدن به مرحله أشُد، به معناى این است که: انسان آن قدر زنده بماند و عمر کند تا نیروهاى بدنش به حد قوّت و شدّت برسد.[۳] به دیگر سخن؛ این مرحله وقتی تحقق پیدا می کند که تمام نیروهای ظاهری و باطنی انسان از جمیع جهات، به کمال رسیده باشد.[۴]

۲ – «استوی» از ریشۀ «سوا» با توجه به جایگاه آن در جمله به معانی زیر می آید:

یک. اگر دو فاعل یا بیشتر به آن اسناد داده ‏شود، به معنای برابری است؛[۵] مانند «استوى زید و عمرو فى کذا»؛ زید و عمر در آن برابر شدند. همان طور که در این آیۀ شریفۀ به این معنا آمده است: «آیا سیراب کردن حجاج، و آباد ساختن مسجد الحرام را، همانند (عمل) کسى قرار دادید که به خدا و روز قیامت ایمان آورده، و در راه او جهاد کرده است؟! (این دو،) نزد خدا مساوى نیستند!».[۶]

دو. اعتدال چیزی در ذات خود؛[۷] مثل آیۀ: «فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَى الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمین»؛[۸]‏ همین که تو و هرکسی که با تو است در کشتى قرار گرفتى و به حال اعتدال درآمدى بگو سپاس آن خدایى را که ما را از ستمگران رهایى بخشید». و مانند «استوى فلان على عمالته»؛ بر مزدش و اجرت عادلانه‏اش دست یافت.[۹]

هر گاه این واژه با حرف «على» متعدّى شود، به معنای استیلاء و اقتدار است؛ مثل آیۀ: «الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى»؛[۱۰] همان بخشنده ‏اى که بر عرش مسلّط است.

نیز گفته شده معنایش این است که آنچه در آسمان و زمین است، تماماً بر اراده او و با تعدیل و تسویه نمودن آنها از سوى خداى تعالى، مستقرّ و معتدل گردید.[۱۱]

و هر گاه استوى با حرف «الى» متعدّى شود، اقتضای معناى پایان رساندن را دارد، یا چیزى به ذات خود به پایان و کمالش مى ‏رسد یا با حکم و تدبیر؛[۱۲] مانند آیۀ «ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ»؛[۱۳] آن گاه آسمانى که چون دود بود با امر و اراده‏ اش به نهایت ذات و کمال خود رسید».

ب. تفاوت میان دو واژۀ «أشُد» و «استوی»

مفسران دربارۀ تفاوت این دو واژه، دیدگاه های مختلفی را مطرح کرده اند، که چند نمونه بیان می شود:

۱ – مرحلۀ «أشُد» در هجده سالگی است و استوی همان اعتدال و استقرار در امر حیات و زندگى است که غالباً بعد از رسیدن به مرحلۀ أشدّ حاصل مى ‏شود.[۱۴]

۲ – «أشُد» به ۳۳ سالگی یا رسیدن به بلوغ جنسی (حُلم) و «استوی» رسیدن به چهل سالگی است.[۱۵]

۳ – «أشُد» به معنای رسیدن به کمال جسمی و «استوی» رسیدن به کمال عقلی و فکری است.[۱۶]

۴ – در بارۀ تفاوت این دو مرحله، روایاتی نیز نقل شده است؛ مانند این که امام صادق(ع) فرمود: «أشُد، هجده سالگی و استوی زمان روئیدن محاسن است».[۱۷]

در میان این تعبیرات تفاوت زیادى نیست، و از مجموعه آن با توجه به معناى لغوى این دو واژه، تکامل نیروهاى جسمى و فکرى و روحى استفاده مى ‏شود.[۱۸]

ج. معنای دو واژۀ «أشُد» و «استوی» در آیات مزبور

علامه طباطبایی[۱۹] و برخی دیگر از مفسّران[۲۰] در بارۀ تفاوت این دو واژه در آیات مزبور معتقدند منظور از «بلوغ أشدّ»، رسیدن به ابتداى سن جوانى است، نه اواسط و یا اواخر آن که از حدود چهل سالگى به بعد است، به دلیل آیه ‏اى که در بارۀ موسى(ع) فرموده:«وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى…»؛ زیرا در این آیه کلمۀ «اسْتَوى» آمده تا برساند موسى به حد وسط أشُد رسیده بود. در آیه «حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَهً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ»،[۲۱] چون مى ‏خواسته برساند در اواخر بلوغ اشد خود چنین و چنان گفت، کلمۀ «چهل سالگى» را هم اضافه کرده، و اگر بلوغ اشد به معناى چهل سالگى باشد، دیگر نیازی به ذکر «بَلَغَ» و تکرار آن نبود، بلکه مى ‏فرمود: «حتى اذا بلغ اشده اربعین سنه». پس دیگر مجالى براى گفته بعضى از مفسران نیست که گفته ‏اند: منظور از بلوغ اشد رسیدن به سى و یا سى و سه سالگى است. و همچنین آن مفسر دیگر که گفته: منظور از آن رسیدن به چهل است.

با این همه، می توان گفت: مقصود از رسیدن به مرحلۀ «أشُد» کمتر از چهل سالگى است، با اختلاف در مقداری که ذکر شده است، ولى منظور از «استوی» رسیدن به مرحلۀ چهل سالگى و بالاتر از آن است و همان گونه که قرآن کریم بیان فرموده، حکم نبوّت و علم را به همین ترتیب زمانى به یوسف(ع) و موسی(ع) داده شد؛ یعنی حکم نبوّت و علم به حضرت یوسف(ع) پیش از چهل سالگى داده شد، اما به حضرت موسى(ع) پس از این که او به حدّ رشد جوانى رسید و نیروهاى جسمانى او محکم و مستحکم گشت و همچنین در بارۀ تدبیر امور زندگى به رشد رسیده و استقامت یافت، از سوی خداوند مورد تعلیمات غیبى حکمت، داورى و علم به صفات کامله قرار گرفت و پیوسته از الهامات معنوى بهرمند بود؛ در حالی که آنان هنوز رسول و فرستاده خدا نشده بودند؛ یعنی نبی بودند، اما مأمور به رسالت و ابلاغ دستورات الاهی نبودند.

بنابراین، دو آیۀ مورد بحث -با توجه به معنای اشد و استوی که بیان شد- در مقام بیان سن دقیق حضرت یوسف(ع) و موسی(ع) نیست، بلکه به این موضوع می پردازد که در میان سالی حکم نبوّت و علم به آن دو بزرگوار داده شد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. حسن، مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۶، ص ۲۷ و ۲۸، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.

[۲]. بستانی، فؤاد افرام، مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی، ص ۷۹، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

[۳]. سید محمد حسین، طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۱۴، دفتر انتشارات اسلامى‏، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۴]. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۶، ص ۲۸٫

[۵]. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب (ألفاظ) القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، ص ۴۳۹، دارالعلم، الدار الشامیه، دمشق‏، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۶]. توبه، ۱۹: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایَهَ الْحاجِّ وَ عِمارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّه‏».

[۷]. المفردات فی غریب (ألفاظ) القرآن، ص ۴۳۹٫

[۸]. مؤمنون، ۲۸٫

[۹]. مفردات فی غریب القرآن، ص  ۴۳۹٫

[۱۰]. طه، ۵٫

[۱۱]. مفردات فی غریب القرآن، ص ۴۳۹٫ 

[۱۲]. همان.

[۱۳]. فصلت، ۱۱٫

[۱۴] المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۱۴٫

[۱۵]. شبّر، سید عبد الله‏، ‏تفسیر القرآن الکریم، ص ۳۷۱، دار البلاغه للطباعه و النشر، بیروت‏، چاپ اول‏، ۱۴۱۲ق.

[۱۶]. ابن عجیبه، احمد بن محمد، البحر المدید فى تفسیر القرآن المجید، تحقیق: قرشى رسلان، احمد عبدالله، ج ۴، ص ۲۳۶ و ۲۳۷، نشر حسن عباس زکى، قاهره، ۱۴۱۹ق.

[۱۷]. شیخ صدوق، معانی الاخبار، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ص ۲۲۶، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ اول، ۱۴۰۳ق‏.

[۱۸]. تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۴۰٫

[۱۹]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۱، ص ۱۱۸٫

[۲۰]. طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۷، ص ۱۷۵، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش؛ ابیارى، ابراهیم، الموسوعه القرآنیه، ج ۱۰، ص ۱۲۵، مؤسسه سجل العرب، ۱۴۰۵ق؛ رازى، محمد بن ابى بکر، أسئله القرآن المجید و أجوبتها، ص ۱۳۷، المکتبه العصریه، بیروت، چاپ اوّل، ۱۴۲۳ق.

[۲۱]. احقاف، ۱۵: «… تا زمانى که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگى بالغ گردد مى‏گوید: «پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتى را که به من و پدر و مادرم دادى بجا آورم…».‏