در سوره یوسف می خوانیم: «إِذْ قالَ یُوسُفُ لِأَبیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ…» و وقتی داخل زندان می شود، دو رفیقش می گویند: «إِنِّی أَرانی» و پادشاه مصر می گوید: «إِنِّی أَری». علت تغییر فعل «رأی» در حالت های سه گانه چیست؟ با این که هر سه خواب و رؤیای خودشان را حکایت می کنند؟

پاسخ اجمالی

تفاوت در تعبیر به جهت رعایت بلاغت و فصاحت امری شایع است. برای نمونه؛ در فارسی می گوییم: خواب دیدم، خوابیده بودم که دیدم، در خواب احساس کردم و … . این رعایت فصاحت و بلاغت در قرآن کریم بیشتر از هر کتاب و گفتار دیگری نمایان است. درباره گوناگونی تعبیر در آیات مورد پرسش، مفسّران احتمالاتی را بیان کرده اند، که همه نشان گر فصاحت و بلاغت در کلام است:
۱ – «إِذْ قالَ یُوسُفُ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ»؛[۱] (به خاطر بیاور) هنگامى را که یوسف به پدرش گفت: «پدرم! من در خواب دیدم که یازده ستاره، و خورشید و ماه در برابرم سجده می کنند!
«رَأیتُ»؛ یعنی «من دیدم» فعل ماضی بوده که حکایت از حال گذشته می کند. و در آیه شریفه به معنای «من خواب دیدم» است. در این آیه شریفه جمله «رأیت» به عنوان تأکید و قاطعیت تکرار شده است، اشاره به این که من چون بسیارى از افراد که قسمتى از خواب خود را فراموش می کنند و با شک و تردید از آن سخن می گویند نیستم، من با قطع و یقین دیدم که یازده ستاره و خورشید و ماه در برابرم سجده کردند، در این موضوع شک و تردیدى ندارم.[۲]
۲ – «وَ دَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیانِ قالَ أَحَدُهُما إِنِّی أَرانی‏ أَعْصِرُ خَمْراً وَ قالَ الْآخَرُ إِنِّی أَرانی‏ أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسی‏ خُبْزاً تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ نَبِّئْنا بِتَأْویلِهِ إِنَّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنین»؛[۳] و دو جوان، همراه او وارد زندان شدند یکى از آن دو گفت: «من در خواب دیدم که (انگور براى) شراب می فشارم!» و دیگرى گفت: «من در خواب دیدم که نان بر سرم حمل می کنم و پرندگان از آن می خورند ما را از تعبیر این خواب آگاه کن که تو را از نیکوکاران می بینیم.
«أرانی»؛ فعل مضارع متکلم وحده و نون آن نیز، وقایه و «یاء» مفعولٌ به اول است.[۴] که به معنای «رأیتنی»؛ یعنی به صورت فعل ماضی و حکایت از گذشته است،[۵] اما تعبیر به «إِنِّی أَرانِی أعصر» (من خودم را می بینم که می‌فشارم)، با این که قاعدتاً باید گفته شود «إنّی رأیت» (من در خواب دیدم)، به جهت این است که می خواهد حکایت از زمان حال کند؛ یعنى خود را در آن لحظه اى که خواب می بیند فرض می کند و این سخن را براى ترسیم آن حال بیان می کند.[۶]
۳ – «وَ قالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَرى‏ سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ یابِساتٍ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونی‏ فی‏ رُءْیایَ إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُون»؛[۷] پادشاه گفت: «من در خواب دیدم هفت گاو چاق را که هفت گاو لاغر آنها را می خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده (که خشکیده ها بر سبزها پیچیدند و آنها را از بین بردند.) اى جمعیّت اشراف! درباره خواب من نظر دهید، اگر خواب را تعبیر می کنید!
این خوابى بوده که پادشاه مصر دیده و به کرسی نشینان خود بازگو می کند، به دلیل این که فرموده: «یا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِی فِی رُءْیایَ».[۸] و این که فرمود: «إِنِّی أَرى‏» همانند «إنی أرانی» بوده و حکایت حال گذشته است؛ یعنی «رأیت».[۹]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. یوسف، ۴.

[۲]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۹، ص ۳۰۸، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۳]. یوسف، ۳۶.

[۴]. دعاس، حمیدان، قاسم، اعراب القرآن الکریم، ج ‏۲، ص ۸۷، دارالمنیر و دارالفارابی، دمشق، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.

[۵]. ‏کاشانی، ملا فتح الله، زبده التفاسیر، ج ‏۳، ص ۳۶۷، بنیاد معارف اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۲۳ق؛ زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ‏۲، ص ۴۶۸، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق؛ ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج ‏۵، ص ۲۲۲، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق؛

[۶]. تفسیر نمونه، ج ‏۹، ص ۴۰۷؛ ملاحویش آل غازی، عبدالقادر، بیان المعانی، ج ‏۳، ص ۲۱۱، مطبعه الترقی، دمشق، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.

[۷]. یوسف، ۴۳.

[۸]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۱، ص ۱۸۵، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۹]. همان؛ گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، ج ‏۲، ص ۳۶۳، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق؛ آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: عطیه، علی عبدالباری، ج ‏۶، ص ۴۳۸، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.