شیوه تفسیرى شیخ طوسى(ره) در تفسیر تبیان چگونه است؟

پاسخ اجمالی

یکی از آثار شیخ طوسی، «التبیان فی تفسیر القرآن» است. این تفسیر، هم به جهت بزرگی نویسنده و هم به جهت تنوّع مطالب موجود از اهمیت بسزایی برخوردار است. شیخ طوسی با این  که شخصیت حدیثی و فقهی بزرگی بوده و کتاب  های مهمی در این زمینه  ها دارد، اما متکلمی بزرگ نیز به شمار آمده و طبیعتاً عقل در نوع تفکر او جایگاه والایی داشته است. او در کتاب تفسیری خود، تنها به نقل روایات اکتفا نکرده، بلکه علاوه بر آن، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف به ارزیابی آرای تفسیری گذشتگان و معاصران خود پرداخته است و به نوعی می  توان این تفسیر را کتابی کلامی نیز دانست.
 

پاسخ تفصیلی

ابو جعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به «شیخ طوسی» و «شیخ الطائفه»،[۱] از علمای بزرگ شیعه است. از او کتاب  های مختلفی در حدیث، فقه، رجال و تفسیر باقی مانده است که «التبیان فی تفسیر القرآن» از جمله مهم  ترین آنها می  باشد. شیخ طوسی می  گوید در این تفسیر، تلاش کرده تا در حد امکان، مطالب جدیدی را ارائه کند: «آنچه مرا به تألیف این کتاب واداشت این است که در بین علمای گذشته و کنونی کسی را نیافتم که کتابی چنان جامع در تفسیر قرآن نوشته باشد که شامل جمیع فنون و فروع معانی آن باشد. تنها عده  ای به جمع  آوری احادیث و روایات مربوط به تفسیر آیات اقدام نموده  اند و در صدد توضیح و تفسیر نبوده  اند. علمای اهل سنت که به تفسیر قرآن پرداخته  اند را این  گونه یافتم:
۱ – کسانى چون طبرى؛ هر سخن منقولى را در تفسیر قرآن گرد آورده  اند و هر سخن در علم مورد تخصصشان را مطرح کرده  اند.
۲ – کسانى که به اختصار تنها به تفسیر الفاظ غریب و مشکل قرآن پرداخته  اند.
۳ – کسانى که راه میانه پیموده  اند و بیشتر به علومى توجه کرده  اند که خود در آن تبحّر داشته  اند؛ مثلاً زجاج و فرّاء به صرف و نحو، مفضّل بن سلمه به واژگان و اشتقاق الفاظ، ابو على جبائى به کلام و ابو القاسم بلخى به فقه توجه کرده  اند».[۲]
در نهایت شیخ طوسی به نگارش تفسیری دست زد که شامل علوم مختلف قرآنی در آن زمان بوده است؛ وی می  گوید: «شنیده  ام که گروهی از شیعیان چه در گذشته و چه در حال حاضر، خواهان کتابی هستند نه چندان مفصّل و نه بیش از حد مختصر که شامل همه علوم و فنون قرآنی از قبیل قرائت، معانی، اعراب، سخن از متشابه، پاسخ به ایرادات منکران و مخالفان مانند مجبره، مشبهه، مجسمه و… و بیان استدلال  های علمای گذشته در صحت عقاید و اعتقاداتشان باشد و من به خواست خدا به این کار می  پردازم؛ با روش و سبکی موجز و مختصر در همه فنون قرآنی؛ نه چنان مفصل که باعث ملال خواننده شود و نه چنان مختصر که فهم معانی را مشکل سازد».[۳]
روش شیخ طوسی در تفسیر به این صورت است که؛ در آغاز هر سوره‏، به نام  هاى آن، مکى یا مدنى بودن سوره، و وجود آیه ناسخ و منسوخ در آن می  پردازد ‏سپس با ذکر آیه به معنای لغوی الفاظ در آن  ، اختلاف قرائت، صرف، نحو و گاه نکات بلاغى پرداخته و سرانجام، شرح و تفسیر آیه و آراء و اقوال مختلف را بیان می  کند.
همچنین اسباب نزول آیه و مسائل کلامی مستفاد از ظاهر آن  را ذکر می  کند و مسائل مورد اختلاف فقهی و اعتقادی را نیز مورد بررسی قرار می  دهد.
این تفسیر، هم به جهت بزرگی نویسنده آن و هم به جهت تنوّع مطالب موجود در آن از اهمیت بسزائی برخوردار است. آقا بزرگ تهرانی از علمای متأخر شیعی در مقدمه خود بر تفسیر تبیان، آن  را این  گونه توصیف می  کند: «التبیان فی تفسیر القرآن؛ … این اثر پربار … اولین تفسیری است که مؤلف آن، میان علوم مختلف قرآنی جمع کرده است».[۴]
شیخ طوسی در ابتدای کتاب و قبل از بحث  های تفسیری، به مطالب مهمی پرداخته است که برخی از آنها را تحت عنوان   «فصل فی ذکر جمل لا بد من معرفتها قبل الشروع فی تفسیر القرآن» قرار داده و موضوعات مرتبط با قرآن مانند تحریف یا عدم تحریف در قرآن، بررسی روایات دلالت کننده بر تحریف، ناسخ و منسوخ و … را مطرح می  کند. سپس عنوانی به نام «فصل فی ذکر اسامی القرآن، و تسمیه السور و الآیات» دارد که در آن اسامی قرآن و برخی علت  ها و حکمت  های این اسامی را ذکر می  کند.
مباحث فقهی و اصولی تبیان
به سبب مهارت شیخ طوسى در فقه امامیه و مذاهب اهل سنّت، مباحث فقهى و اصولى نیز در تفسیر وى مطرح شده است. وى در ذیل برخی از آیات، به مباحث فقهی می  پردازد که در این  جا به ذکر دو نمونه بسنده می  شود:
۱ – بحث نکاح متعه که از اختلافات مهم شیعه و سنی در فقه است، ذیل آیه ۲۴ سوره نساء.[۵]
۲ – بطلان قیاس فقهی ذیل آیه ۲ سوره حشر.[۶]
مباحث کلامی تبیان
شیخ طوسی با این  که شخصیت حدیثی و فقهی بزرگی بوده و کتاب  های مهمی در این دو دانش دارد، اما از متکلمان بزرگ شیعه نیز به شمار   آمده و طبیعتاً عقل در نوع تفکر او جایگاه والایی داشته است. او در کتاب تفسیری خود بر خلاف بیشتر مفسران قبل از خود، تنها بر نقل روایات مأثور در تفسیر اکتفا نکرد، بلکه علاوه بر آن، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف به ارزیابی آرای تفسیری گذشتگان و معاصران خود پرداخته و به نوعی می  توان این کتاب را تفسیری کلامی نیز دانست. در این  جا به ذکر عناوین دو نمونه از مباحث مهم کلامی بسنده می  کنیم:
۱ – بحث از امامت و اهل بیت پیامبر در ذیل آیه تطهیر(احزاب ۳۳) مطرح شده است.[۷]
۲ – بحث از شفاعت در ذیل آیه ۴۸ سوره بقره مطرح شده است.[۸]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. ر.ک: «شیخ طائفه»، سؤال ۴۷۱۷۴.

[۲]. شیخ طوسى، محمد بن حسن، التبیان فى تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانى، تحقیق: عاملی، احمد قصیر، ج ۱، ص ۱، بیروت، دار احیاء التراث العربى،   بی  تا.

[۳]. همان، ص ۲٫

[۴]. همان، مقدمه آقا بزرگ تهرانی، ص ۱۹٫

[۵]. همان، ج ‏۳، ص ۱۶۴ – ۱۶۷٫

[۶]. همان، ج ‏۹، ص ۵۶۰٫

[۷]. همان، ج ‏۸، ص ۳۳۹ – ۳۴۱٫

[۸]. همان، ج ‏۱، ص ۲۱۳ – ۲۱۴٫