آیا درست است که پیامبر اسلام(ص) هیچ شعری نمیخواند؟
در کتاب تفسیر ابن کثیر آمده است: در آیه «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغی لَهُ» خداوند از حال پیامبر اسلام(ص) خبر می دهد و در صدد ردّ کلام کفّار است که ایشان را شاعر می نامیدند و می گفتند قرآن شعر است، پس خدا فرمود: پیامبر شاعر نیست و این قرآن هم شعر نیست. بنابر این، هر گاه پیامبر می خواست شعری از اشعار قدیمی و معروف را بخواند، وزن شعری آن را می شکست تا مصداق شعر نباشد. نظر شما درباره این کلام ابن کثیر چیست؟
پاسخ اجمالی
قرآن کریم می فرماید: و به پیامبر، شعر نیاموختیم و [شعرگویى] شایسته او نیست… جمله «ما به او شعر نیاموختیم» در صدد نفی شاعری از آن حضرت است. مفسّران در تفسیر «وَ ما یَنْبَغی لَهُ» آورده اند که پیامبر(ص)، شعری که مورد نظرش بود را در یک قالب غیر شعری برده و بیان می فرمود؛ لذا گفته شده پیامبر اسلام(ص) هیچ شعری را بر وزن شعریش نخواند. البته این بدان معنا نیست که بگوییم؛ پیامبر مانند افراد کم حافظه و بی اطلاع در جامعه بوده و هیچ شعری را از حفظ نبوده است، بلکه بدین معناست که ایشان در مقام بیان کلام به حرف هایی استناد می فرمود که از یک شعر دیگر نشأت گرفته بود و این استفاده محتوایی خلاف شأن ایشان نیست، بر خلاف این که بگوییم ایشان قصد بیان شعری را داشته و آن را اشتباهاً به نحو دیگری نقل کرده است.
پاسخ تفصیلی
شعر و شاعری نیز مانند هر هنر دیگری، می تواند برای انسان مفید باشد و همین طور می تواند مخرّب و زیان آور باشد؛ لذا در اسلام حکمی کلی در مورد شعر و شاعری نمی توان داد، بلکه برای سنجش هر شعری باید محتوایش مورد بررسی قرار گیرد.[۱]
اما در مورد پیامبر گرامی اسلام(ص) و شعر، قرآن می فرماید: «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبینٌ».[۲]
بنابر نقل تاریخ، قریش تلاش می کرد این تفکر را رواج دهد که پیامبر اسلام(ص) شاعر توانایی بوده و قرآن نیز مجموعه اشعار آن جناب است. این آیه، در مقام ردّ این تفکّر بر آمده[۳] و می فرماید نه تنها خداوند به پیامبر شعر یاد نداده، بلکه شعر شایسته ایشان نیست. به بیان دیگر؛ شأن پیامبر از شعر و شاعری بالاتر است. جمله «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ» می خواهد بفرماید: «ما به او شعر نیاموختیم» و لازمه این نفى، آن است که آن جناب هیچ سررشته اى از شعر نداشته باشد.[۴] البته برخی از مفسّران معنای دیگری از این قسمت آورده اند: قرآن شعر نیست و هیچ مناسبتى با شعر ندارد؛ زیرا شعر سخنى است با وزن و قافیه و در قرآن هیچ وزن و قافیه اى نیست.[۵] همچنین عبارت «وَ ما یَنْبَغی لَهُ» اشاره به این معنا دارد که خیال نکنید این که ما به وى شعر نیاموخته ایم نقصى براى او است، بلکه براى او کمال و مایه بلندى درجه، و برائت او است از ننگى که برخی متخصّصین این فن دارند، که با الفاظ معانى را آرایش داده و با تخیلات شعرى معانى را تزیین می کنند.[۶]
البته گفتنی است؛ شعری که در این جا بیان شده، قطعاً تمام جملات موزون را شامل نمی شود؛ زیرا خود قرآن نیز کلام موزون است، بلکه منظور، کلامی است که در عرف بدان شعر می گویند و بر وزن های خاصی است.[۷]
اما در این که چرا شایسته پیامبر نیست که شاعر باشد؛ به این دلیل است که خط وحى از خط شعر کاملاً جدا است و تفاوت آنها از این فرار است:
۱ – معمولاً سرچشمه شعر تخیّل و پندار است، شاعر بیشتر بر بال و پر خیال سوار می شود و پرواز می کند، در حالى که وحى از مبدأ هستى سرچشمه می گیرد و بر محور واقعیت ها می چرخد.
۲ – شعر از عواطف متغیّر انسانى می جوشد، و دائماً در حال دگرگونى است، در حالى که وحى بیانگر حقایق ثابت آسمانى است.
۳ – لطف شعر در بسیارى از مواد در اغراق گویی ها و مبالغه هاى آن است، در حالى که در وحى جز صداقت چیزى نیست.
۴ – شاعر در بسیارى از موارد به خاطر زیبایی هاى لفظ ناچار است خود را تسلیم الفاظ کند و دنباله رو آن باشد، و چه بسا حقایقى که در این میان پایمال گردد.
۵ – همچنین شعر، مجموعه شوق هایى است که از زمین به آسمان پرواز می کند، اما وحى، مجموعه حقایقى است که از آسمان به زمین نازل می شود، و این دو خط کاملاً متفاوت است.[۸]
در ادامه آنچه گفته شد، برخی از مفسران نقل کرده اند که پیامبر(ص)، شعری که مورد نظرش بود را در یک قالب غیر شعری برده و بیان می فرمود؛[۹] لذا گفته شده پیامبر اسلام هیچ شعری را بر وزن شعریش نخواند.[۱۰]
گفتنی است؛ اگر این تفسیر را بپذیریم که پیامبر اکرم(ص) هیچ شعری را بر وزن خودش نمی خواند، بدان معنا نیست که بپذیریم، پیامبر مانند افراد کم حافظه و بی اطلاع در جامعه بوده و هیچ شعری را از حفظ نبوده است، بلکه بدین معنا است که ایشان در مقام بیان کلام به حرف هایی استناد می فرمود که از یک شعر دیگر نشأت گرفته بود و این استفاده محتوایی خلاف شأن ایشان نیست، بر خلاف این که بگوییم ایشان قصد بیان شعری را داشته و آن را اشتباهاً به نحو دیگری نقل کرده است.
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[۱]. ر.ک: «شعر در اسلام»، سؤال ۸۱۶۰.
[۲]. یس، ۶۹: «و به پیامبر، شعر نیاموختیم و [شعرگویى] شایسته او نیست. کتاب [او] جز مایه یادآورى و قرآنى روشنگر [حقایق] نیست».
[۳]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق: موسوی جزایری، سید طیب، ج ۲، ص ۲۱۷، دار الکتاب، قم، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش؛ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق: المهدی، عبدالرزاق، ج ۴، ص ۲۱، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
[۴]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۷، ص ۱۰۸، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق؛ موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۷، ص ۱۶۱، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
[۵]. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج ۳، ص ۳۹۵ – ۳۹۶، انتشارات دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
[۶]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۷، ص ۱۰۸.
[۷]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق: اعلمی، حسین، ج ۴، ص ۱۰۸، انتشارات الصدر، تهران، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
[۸]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۸، ص ۴۳۹ – ۴۴۰، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
[۹]. برای نمونه ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، ج ۸، ص ۶۷۵، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
[۱۰]. تفسیر القمی، ج ۲، ص ۲۱۷؛ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: شمس الدین، محمد حسین، ج ۶، ص ۵۲۳ – ۵۲۴، دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
پاسخ دهید