برترین زن جهان

«و إذْ قالتِ الْملائکهُ یا مریمُ إنّ اللّه‏ اصطفیکِ و طَهَّرکِ و اصْطفیکِ علی نساء العالمین؛(۱) به یاد آر زمانی را که ملائکه گفتند: ای مریم، بدان خدا تو را برای اهدافی که دارد انتخاب کرد و پاکیزه گرداند و از میان همه زنان عالم برگزید.»
دانشمندان اهل سنت در ذیل این آیه روایات زیادی در باره برتری و فضل چهار زن آورده‏اند. این روایات را صحابه معروفی همچون ابن‏عباس، انس، ابی‏لیلی، ابوهریره، عایشه، عبدالرحمن بن‏ابی‏لیلی، جابر بن‏عبداللّه‏، ابوسعید، حذیفه، ام‏سلمه، ابواسلمی، ابن‏مسعود، ابن‏عمر، عمران بن‏حصین، جابر بن‏سمره، ابی‏بریده اسلمی و دیگران گزارش کرده، از اهل بیت امام علی(ع) و از خودِ حضرت فاطمه(ع) نقل کرده‏اند. نمونه‏هایی از این گونه روایات را ذکر می‏کنیم.
رسول خدا(ص) خطاب به فاطمه(ع) فرمود: «یا فاطمه ألا ترضین أنْ تکونی سیده نساء العالمین، و سیده نساء هذه الامه، و سیده نساء المؤمنین؛(۲) ای فاطمه، آیا خشنود نیستی که برترین بانوی زنان جهان و بانوی زنان این امت و بانوی زنان باایمان باشی!»
این حدیث را حاکم و ذهبی صحیح می‏دانند.(۳) بغوی گفته: «بر درستی این حدیث، اتفاق نظر هست».(۴) پیامبر(ص) در جاهای مختلف و متعدد با تعابیر گوناگون بر افضلیت و برتری فاطمه زهرا(ع) بر همه زنان عالم تأکید داشت. هنگامی که فاطمه بیمار شده بود و پیامبر این سخن را به اصحاب گفت، آنان همراه پیامبر برای عیادت فاطمه به خانه‏اش آمدند. پیامبر از بیرون خانه صدا زد که: دخترم، خودت را بپوشان چون جمعی از یاران به عیادت تو می‏آیند، از آنجا که لباس دخترش فاطمه کافی نبود عبای خود را از پشت در به او داد. پیامبر و یاران وارد شدند و بعد از عیادت از خانه بیرون آمدند، رو به یکدیگر کرده از بیماری فاطمه اظهار تأسف می‏کردند، پیامبر به آنها فرمود: «اما إنّها سیده النساء یوم القیامه؛(۵) بدانید او بانوی تمام زنان در قیامت است.»
عایشه روایت می‏کند: «روزی فاطمه نزد پیامبر آمد. راه رفتن او درست مانند راه رفتن رسول اکرم بود، پیامبر فرمود: خوش آمدی دخترم، پس او را طرف راست یا چپ خود نشاند، بعد رازی در گوش او گفت و به دنبال آن فاطمه گریان شد. گفتم: چرا گریه می‏کنی؟ [پاسخ نداد] بار دیگر پیامبر راز دیگری به او گفت، فاطمه خندان شد. گفتم: تا امروز شادی که چنین با غم نزدیک باشد ندیده بودم. از علت آن سؤال کردم. فاطمه گفت: سرّ رسول خدا را فاش نمی‏کنم! رازداری ادامه داشت تا پیامبر از دنیا رفت. آنگاه سؤال کردم، گفت: مرتبه اوّل پیامبر به من فرمود: جبرئیل هر سال یک بار قرآن را بر من عرضه می‏داشت، امسال دو بار عرضه داشت، فکر می‏کنم فقط به این دلیل است که اجل من نزدیک شده، و تو اولین کسی خواهی بود که به من ملحق می‏شوی. هنگامی که این سخن را شنیدم گریه کردم.
سپس فرمود: «اما ترضین أنْ تکونی سیده نساء أهل الجنه أو نساء المؤمنین؛ خشنود نمی‏شوی که بانوی زنان بهشت یا زنان باایمان باشی» هنگامی که این سخن را شنیدم شاد و خندان شدم.»(۶)
در برخی روایات از سیادت چهار زن صحبت شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «افضل نساء العالمین خدیجه، و فاطمه و مریم و آسیه امرأه فرعون».(۷)
در روایات تعابیر مختلفی آمده همچون: «خیر نساء العالمین أربع مِنْهُنّ فاطمه؛ أفضل نساء أهل الجنه أربع منهن فاطمه؛ سیده نساء اهل الجنه أربع منهن فاطمه» که مضمون همگی برتری بانوی آفتاب بر تمامی زنان است. همچنین «کمل مِن الرجال کثیر و لم یکمل مِن النساء إلا مریم بنت عمران و آسیه بنت‏مزاحم (امرأه فرعون) و خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمد؛(۸) بسیاری از مردان، کامل گشتند و از میان زنان، اینان کامل شدند: «مریم (دختر عمران) آسیه (دختر مزاحم و زن فرعون) خدیجه (دختر خویلد) و فاطمه (دختر محمد)».

فاطمه برتر است یا مریم؟!

برای روشن شدن این مسئله باید به دو منبع اصلی یعنی قرآن و روایات رجوع کنیم تا معلوم شود کدام افضل معرفی شده است.
فاطمه افضل از مریم از منظر قرآن:
در آیه است: «و إذْ قالت الملائکهُ یا مریمُ إنّ اللّه‏ اصطفیکِ و طهرّکِ و اصطفیکِ علی نساء العالمین یا مریمُ اْقنُتی لربّکِ و اسْجدی و ارْکعی مع الراکعین؛(۹)
و به یاد آر زمانی را که ملائکه گفتند: ای مریم، بی‏شک خداوند تو را برگزیده و تو را طهارت بخشیده و بر زنان عالم برتری داده است. ای مریم، برای پروردگارت فروتن و مطیع باش و سجده کن و با سایر رکوع‏کنندگان رکوع کن.»
در این آیات دو نکته قابل دقت است.
۱ـ برگزیدن (اصطفاء) مریم بر زنان عالم: ممکن است در ابتدا به ذهن برسد مریم بر همه زنان عالم (چه فاطمه و چه غیر او) برتری دارد زیرا «علی نساء العالمین» گفته است. این آیه درست مثل آیه «یا بنی‏اسرائیل اْذکروا نعمتی التی انعمتُ علیکم و إنّی فضَّلتُکم علی العالمین»(۱۰) می‏باشد. روشن است که بنی‏اسرائیل به طور نسبی امت برگزیده در عصر و زمان خویش می‏باشند، نه امت برگزیده در همه قرون و اعصار، زیرا خداوند به امت اسلامی خطاب کرده می‏فرماید: «کنتم خیر امه»(۱۱) یعنی شما (مسلمانان) بهترین امت هستید. خیر و بهتر و افضل امت، امت اسلامی است، نه بنی‏اسرائیل. همین طور است برگزیدن مریم بر زنان زمان خویش. چنین برداشتی از روایات هم به دست می‏آید. در تفسیر این آیه ابن‏عباس، حسن و ابن‏جریج گفته‏اند: «مراد از (اصطفاء) مریم، برتری او بر زنان زمان خودش می‏باشد».(۱۲) ابن‏انباری همین قول را به اکثر نسبت داده که برگزیدن همین قول یعنی برتری مریم بر زنان عصر خویش را انتخاب کرده‏اند.(۱۳)
مانند همین گفته از ابن‏عباس و دیگران از جمله سدی(۱۴) هم نقل شده است و بسیاری از مفسران سنی همین قول را انتخاب کرده‏اند.(۱۵)
۲ـ رکوع با رکوع‏کنندگان:
به مریم امر شده «و ارکعی مع الراکعین» همان طور که به بنی‏اسرائیل امر شده بود «و اقیموا الصلاه و اتوا الزکوه و ارکعوا مع الراکعین؛(۱۶)
و نماز را به پا دارید و زکات بپردازید و با رکوع‏کنندگان رکوع کنید.»
در هر دو آیه به حضرت مریم و بنی‏اسرائیل امر شده که با رکوع‏کنندگان رکوع کنند. از این دو آیه به دست می‏آید کسانی که برتر از مریم و بنی‏اسرائیل هستند وجود دارند، زیرا مریم و بنی‏اسرائیل را دستور داده که همراه و پشت سر آنان باشند. رکوع‏کنندگان چون امام و پیشوای حضرت مریم و بنی‏اسرائیل‏اند، از اینها افضل هستند. قرآن مجید این رکوع‏کنندگان را در آیه ولایت معرفی کرده است: «إنّما ولیکم اللّه‏ … و هم راکعون».(۱۷) رکوع‏کنندگان، اهل بیت عصمت و طهارت(ع) می‏باشند، به ویژه امام اوّل حضرت علی بن‏ابی‏طالب(ع).(۱۸)
فاطمه زهرا(س) باعث افتخار مریم(س) است زیرا قرآن مجید دو سوره در حق فاطمه(س) و در مدح و ستایش ایشان نازل کرده است، یعنی سوره دهر(۱۹) و سوره کوثر؛(۲۰) همچنین آیه تطهیر(۲۱) بر عصمت و طهارت آن بانو تأکید کرده، این آیه مخصوص اهل بیت به ویژه فاطمه(س) است.(۲۲) در آیه مودت(۲۳) محبت فاطمه را بر همه مسلمان تا روز قیامت واجب قرار داده،(۲۴) در سوره احزاب(۲۵) صلوات پیوسته مؤمنان را بر وجود فاطمه(س) دستور داده است.(۲۶) همچنین دهها آیات قرآنی(۲۷) بر فضیلت و برتری فاطمه(س) دلالت دارند. این همه فضایل برای مریم کجا سراغ دارید؟!
فاطمه زهرا(ع) حجت خدا بر مردم بوده،(۲۸) در آخرت مقام شفاعت را دارد.(۲۹) محبت وی در صد جای هولناک به کار آدم می‏آید(۳۰) وی پاره تن پیامبر می‏باشد.(۳۱) همچنین غضب او غضب خدا و رضای او رضای خداوند است.(۳۲) فاطمه(ع) با مریم(س) اصلاً قابل قیاس نیست.
در پایان شایان ذکر است: برخی از دانشمندان اهل سنت همچون «نسفی» برگزیدن مریم به خاطر ولادت حضرت عیسی بدون پدر دانسته‏اند.(۳۳)

برتری فاطمه علیهاالسلام از دیدگاه برخی دانشمندان اهل سنت

۱ـ گفته آلوسی: وی در ذیل آیه ۴۲ آل عمران می‏نویسد: «با این آیه افضلیت مریم بر فاطمه اثبات می‏شود، البته اگر مراد از «نساء العالمین» زنان تمام اعصار و ادوار باشد اما از آنجایی که گفته شده، مراد، زنان زمان مریم می‏باشد، پس او بر فاطمه زهرا برتری ندارد و افضل نیست.»
او در ادامه می‏نویسد: «حدیثی را پیامبر فرمود: «انّ فاطمه البتول أفضل النساء المتقدمات و المتأخرات؛ فاطمه بر تمامی زنان گذشته و آینده برتر است.»
با این حدیث برتری و افضلیت فاطمه بر تمام زنان ثابت می‏شود، زیرا او روح و روان رسول خدا می‏باشد، از این‏رو بر عایشه نیز برتری می‏یابد.»(۳۴)
۲ـ سهیلی: وی حدیث معروف «فاطمه بضعه منی» را ذکر می‏کند، سپس می‏گوید: «هیچ کس را مساوی با بضعه (جگرگوشه) رسول اللّه‏ نمی‏دانم.»(۳۵)
۳ـ زرقانی: «آنچه که امام مقریزی، قطب الخضیری و امام سیوطی با دلیل‏های واضح برگزیده‏اند آن است که فاطمه افضل از همه زنان عالم حتی مریم است.»(۳۶)
۴ـ سفارینی: «فاطمه افضل از خدیجه است، به خاطر لفظ سیادت و همین طور افضل از مریم می‏باشد.»(۳۷)
۵ـ ابن‏الجکنی: «بنا بر قول صحیح‏تر فاطمه از همه زنان افضل است».(۳۸)
۶ـ شیخ رفاعی: «فاطمه افضل از همه زنان است، بنا بر آنچه عده‏ای زیادی از بزرگان متقدمین و دانشمندان جهان، صحیح دانسته‏اند.»(۳۹)
۷ـ دکتر محمدطاهر القادری برخی احادیث افضلیت چهار زن را یادآور می‏شود، سپس می‏گوید: «در بین این احادیث هیچ تعارضی نیست زیرا، افضلیت دیگران (مانند مریم، آسیه و خدیجه) مربوط به زمان خودشان است، یعنی آنها در زمان خودشان از همه زن‏ها افضل بودند، لیکن افضلیت سرور جهان، عام و مطلق است و شامل همه عالم و همه زمان‏هاست.»(۴۰)

برتری فاطمه(ع) بر مریم از نگاه اقبال:

مریم از یک نسبت عیسی عزیز
از سه نسبت حضرت زهرا عزیز
نور چشم «رحمه للعالمین»
آن امام اولین و آخرین
آن که جان در پیکر گیتی رسید
روزگار تازه آیین آفرید
بانوی آن تاجدار «هل اتی»
مرتضی مشکل‏گشا شیر خدا
مادر آن مرکز پرگار عشق
مادر آن کاروان سالار عشق
آن یکی شمع شبستان حرم
حافظ جمعیت خیر الأُمَم
تا نشینند آتش پیکار و کین
پشت پا زد بر سر تاج و نگین
و آن دگر مولای ابرار جهان
قوّت بازوی احرار جهان
در نوای زندگی سوز از حسین
اهل حق حریت‏آموز از حسین
سیرت فرزندها از اُمّهات
جوهر صدق و صفا از اُمّهات
بهر محتاجی دلش آن گونه سوخت
با یهودی چادر خود را فروخت
مزرع تسلیم را حاصل بتول
مادران را اسوه کامل بتول(۴۱)

برتری فاطمه(ع) بر مریم از منظر روایات اهل سنت

در روایت صحیح پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود:
«یا فاطمه ألا ترضین أنْ تکونی سیده نساء العالمین و سیده نساء هذه الامه و سیده نساء المؤمنین.»(۴۲)
این روایت را حاکم و ذهبی هر دو صحیح می‏دانند. این روایت رساترین دلیل بر افضلیت فاطمه(ع) بر همه زنان عالم (از حوا تا قیام قیامت) است و هر گونه برداشت نادرست را برطرف کرده است.
در روایتی دیگر پیامبر گرامی اسلام(ص) خطاب به دختر عزیزش می‏فرماید: «ألا ترضین أنّک سیده نساء العالمین.» فاطمه عرض می‏کند: مریم چه می‏شود؟ فرمود: «تلک سیده نساء عالمها؛(۴۳) او سرور زنان زمان خویش بود.»
در یک حدیث طولانی ابن‏عباس از رسول خدا(ص) روایت کرده: «ابنتی فاطمه فإنّها سیده نساء العالمین مِن الأوّلین و الآخرین؛(۴۴) دخترم فاطمه بی‏شک سرور زنان عالمین از اولین و آخرین است.»
در روایتی دیگر در ضمن حدیث طولانی پیامبر اکرم(ص) فرمود: «در دفعه چهارم خداوند نظر کرد و فاطمه را بر زنان همه عالم برگزید.»(۴۵)
ابن‏عباس از پیامبر(ص) روایت کرده: «اربع نسوه سیدات عالمهن. مریم بنت عمران، و آسیه بنت مزاحم، و خدیجه بنت خویلد، و فاطمه بنت محمد و افضلهن عالِما فاطمه؛(۴۶) چهار زن، برتر و سرور زنان دوران خود هستند: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد که در بین آنان از همه عالم‏تر، فاطمه است.» در روایت دیگر به نقل ابن‏عباس فرمود: «افضل العالمین مِن النساء الأولین و الآخرین فاطمه».(۴۷)

برتری فاطمه(ع) بر مریم از دیدگاه روایات شیعه

در منابع روایی و تفسیری شیعه روایات بسیار زیادی بر فضایل حضرت فاطمه(ع) دلالت دارند که نقل آنها کتاب یا کتاب‏های مستقلی می‏طلبد. در این مقاله برخی از آنها گذرا ذکر می‏شود.
پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفی(ص) در ضمن یک حدیث نسبتا طولانی فرمود:
«ابنتی فاطمه و إنّها لسیده نساء العالمین، فقیل یا رسول‏اللّه‏! أ هی سیده نساء عالمها؟ فقال(ص) ذاک لمریم بنت عمران فأمّا ابنتی فاطمه فهی سیده نساء العالمین مِن الاولین و الاخرین و انّها لتقوم فی محرابها فیسلّم علیها سبعون ألف ملک مِن الْمقربین و ینادونها بما نادتْ به الملائکهُ مریمَ فیقولون: یا فاطمه، إنّ اللّه‏ اصطفیکِ و طَهّرکِ و اصْطفیکِ علی نساء العالمین؛(۴۸)
دخترم فاطمه بی‏شک او سرور زنان عالمیان است، گفته شد: ای رسول خدا، آیا او سرور زنان زمان خویش است؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود: مریم بنت عمران، سرور زنان زمان خویش بود اما دخترم فاطمه سرور زنان عالمیان است، از اولین تا آخرین. هر گاه فاطمه در محراب عبادت می‏ایستد، هفتاد هزار ملائکه مقرب بر وی درود می‏فرستند و سلام می‏کنند و او را مانند مریم ندا می‏دهند: ای فاطمه، خداوند برگزید تو را، و پاکیزه ساخت و برگزید بر زنان عالمیان.»
در حدیث دیگر پیامبر اکرم(ص) فرمود: «دخترم فاطمه بانوی زنان جهان از اولین و آخرین است. او پاره تن من، نور چشم و میوه دل من است. روح من در بدن من است. او حوریه‏ای انسانی (و به وجود آمده) از من است. هر وقت در محرابش برای عبادت در پیشگاه پروردگار می‏ایستد، نور او برای فرشتگان آسمان می‏درخشد، چنان که نور ستارگان برای اهل زمین می‏درخشد، و خدای عزیز و جلیل به فرشتگانش می‏فرماید: فرشتگان من، خدمتگزار من فاطمه، سرور خدمتگزاران مرا بنگرید که در پیشگاه من ایستاده و اندامش از خوف و خشیت من لرزان است. با قلب خود به عبادت من روی آورده است، گواه باشید که پیروان او را از آتش دوزخ امان بخشیدم …».(۴۹)
در حدیث دیگری آمده: «إنّ آسیه بنت مزاحم و مریم بنت عمران و خدیجه یمشین أمام فاطمه کالحجاب لها إلی الجنه؛(۵۰)
بی‏شک آسیه دختر مزاحم، مریم دختر عمران و خدیجه مانند حجاب برای فاطمه پیشاپیش او به طرف بهشت راه می‏روند.»
در حدیث دیگر از ائمه آمده: «ما تکاملتْ نبوهُ نبیٍ مِنْ الاْءنبیاء حتی أقرٍّ بفضلها و محبتها و هی الصدیقه الکبری و علی معرفتها دارتِ الْقرون الاولی.»(۵۱) مضمون روایت این است: چقدر عظمت فاطمه(ع) در روایات دیده می‏شود که بدون اقرار و پذیرش برتری و محبت او نبوت پیامبران تکمیل نمی‏شود. در حدیث شگفت دیگری امام باقر(ع) می‏فرماید:
«و لقد کانت(ع) مفروضه الطاعه علی جمیع مِن خلق اللّه‏، مِن الجن و الانس و الطیر و الوحش و الانبیاء و الملائکه؛(۵۲)
اطاعت فاطمه(ع) بر همه آفریده‏هایی که خداوند خلق کرده، واجب بود، از جن و انس و پرنده و درنده گرفته تا انبیا و ملائکه همه باید از فاطمه(ع) اطاعت کنند.» بی‏شک فاطمه(ع) سرّی از اسرار خداوند در جهان امکان است و وجود هیچ کس مانند مادر یازده امام(ع) نیست.

پی نوشت ها:

۱ ـ آل‏ عمران، ۴۲٫
۲ ـ حاکم نیشابوری، المستدرک، (بیروت: دارالمعرفه، بی‏تا)، ج۳، ص۱۵۶٫
۳ ـ همان.
۴ ـ شرح السنه، (بیروت: دارالفکر، ۱۹۹۸م)، ج۸، ص۱۲۲٫
۵ ـ ابی‏نعیم اصبهانی، حلیه الاولیاء، (بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۹۸۷م)، ج۲، ص۴۲٫
۶ ـ محمد بن‏اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (بیروت: دارالجیل، بی‏تا)، ج۴، ص۲۴۸ (کتاب بدءالخلق، باب علامات النبوه فی الاسلام).
۷ ـ جلال‏الدین سیوطی، الدر المنثور، (بیروت: دارالفکر، ۱۹۹۳م، ج۲، ص۱۹۳٫
۸ ـ احمد بن‏حنبل، المسند، (بیروت: دار صادر، بی‏تا)، ج۲، ص۵۱۱؛ ابن‏صباغ مالکی، الفصول المهمه، (بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۹۸۸م)، ص۱۲۷٫
۹ ـ آل عمران، ۴۳ ـ ۴۲٫
۱۰ ـ بقره، ۴۷٫
۱۱ ـ آل عمران، ۱۱۰٫
۱۲ ـ عبدالرحمن بن‏جوزی، زادالمسیر، (بیروت: دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۱م)، ج۱، ص۳۱۵٫
۱۳ ـ همان.
۱۴ ـ جلال‏الدین سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۱۹۴؛ اسماعیل بن‏کثیر دمشقی، تفسیر القران العظیم، (بیروت: دار المعرفه، ۱۹۸۷م)، ج۲، ص۶۴۷٫
۱۵ ـ محمود آلوسی، روح المعانی، (تهران: انتشارات جهان، بی‏تا)، ج۳، ص۱۳۸؛ علی خازن، تفسیر الخازن، (بیروت: دار الکتب العلمیه، بی‏تا)، ج۱، ص۲۴۴؛ حسن بصری، تفسیر الحسن البصری، (قاهره: دار الحدیث، بی‏تا)، ج۱، ص۲۱۲؛ عتیق بن‏محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، (تهران: فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۱ش)، ج۱، ص۲۸۱٫
۱۶ ـ بقره، ۴۳٫
۱۷ ـ مائده، ۵۵٫
۱۸ ـ جلال‏الدین سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۰۵٫
۱۹ ـ محمود زمخشری، الکشاف، (بیروت: دارالمعرفه، بی‏تا) ج۴، ص۱۶۷، برای آشنایی بیشتر رجوع شود به کتاب نگارنده، «شخصیت حضرت زهرا(س) در قرآن از منظر تفاسیر اهل سنت»، بحث سوره دهر.
۲۰ ـ تفسیر فخر رازی، (بیروت: دارالفکر، ۱۹۸۵م)، ج۳۲، ص۱۲۴؛ نظام‏الدین نیشابوری، غرائب القرآن، (بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۹۹۶م)، ج۶، ص۵۷۶؛ ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، (بیروت: دارالکتاب العلمیه، ۱۹۹۵م)، ج۸، ص۵۴۹؛ محمد شفیع، معارف القرآن، (کراچی: اداره المعارف، ۱۹۹۹م)، ج۸، ص۸۲۸٫ برای آشنایی بیشتر ر.ک: همان، بحث بررسی سوره کوثر.
۲۱ ـ احزاب، ۳۳٫
۲۲ ـ محمد بن‏جریر طبری، جامع‏البیان، (بیروت: دارالفکر، ۱۹۸۸م)، ج۱۲، ص۷، برای آشنایی بیشتر رجوع شود به همان، بحث آیه تطهیر.
۲۳ ـ شوری، ۲۳٫
۲۴ ـ الدر المنثور، ج۷، ص۳۴۸، برای آشنایی بیشتر به همان، بحث آیه مودت رجوع شود.
۲۵ ـ احزاب، ۵۶٫
۲۶ ـ صحیح البخاری، ج۸، ص۹۵، به همان، بحث صلوات رجوع شود.
۲۷ ـ رجوع شود در همه بحث‏های مطرح شده در کتاب نگارنده.
۲۸ ـ ابراهیم جوینی، فرائد السمطین، (بیروت: مؤسسه المحمودی للطباعه و النشر، ۱۹۷۸م)، ج۲، ص آخر؛ سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، (قم: منشورات مکتبه بصیرتی، ۱۹۶۶م)، ص۷۸۷؛ موفق بن‏احمد خوارزمی، مقتل الحسین، (تهران: مکتبه نینوی الحدیثه، بی‏تا)، ج۱، ص۹۵٫
۲۹ ـ احمد قرمانی، اخبار الدول و آثار الاول، (بیروت: عالم الکتب، بی‏تا)، ص۸۸٫
۳۰ ـ موفق بن‏احمد خوارزمی، همان، ص۵۹٫
۳۱ ـ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۳، ص۱۵۸٫
۳۲ ـ همان، ص۱۵۳٫
۳۳ ـ تفسیر عبداللّه‏ نسفی، (بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۹۹۵م)، ج۱، ص۲۵۵٫
۳۴ ـ محمود آلوسی، روح المعانی، ج۳، ص۱۳۸٫
۳۵ ـ روض الانف، (مصر: مکتبه الکلیات الازهریه، بی‏تا)، ج۱، ص۲۷۹٫
۳۶ ـ همان، ص۱۷۸٫
۳۷ ـ همان.
۳۸ ـ همان.
۳۹ ـ همان.
۴۰ ـ الدره البیضاء فی مناقب فاطمه الزهراء، (لاهور: منهاج القرآن، ۲۰۰۳م)، ص۳۳، در حاشیه کتاب.
۴۱ ـ محمد اقبال، کلیات اشعار اقبال، (لاهور: چاپ نسائی)، ص۱۰۳٫
۴۲ ـ المستدرک، ج۳، ص۱۵۶٫
۴۳ ـ محمد شوکانی، فتح القدیر، (بیروت: دار المعرفه، ۱۹۹۶م)، ج۱، ص۴۳۹٫
۴۴ ـ ابراهیم جوینی، فرائد السمطین، ج۲، ص۳۵٫
۴۵ ـ سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، ص۲۴۷، باب ۵۶٫
۴۶ ـ الدر المنثور، ج۲، ص۱۹۴٫
۴۷ ـ المناقب المرتضویه، ص۱۱۳، به نقل از غلامرضا کسائی، مناقب الزهراء، (قم: مطبعه مهر، ۱۳۹۸ه••• )، ص۶۲٫
۴۸ ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، (بیروت: مؤسسه الوفاء، ۱۹۸۳م)، ج۴۳، ص۲۴، ح۲۰٫
۴۹ ـ حسین شیخ‏الاسلامی، مسند فاطمه الزهراء، (قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷)، ص۷۲٫
۵۰ ـ همان.
۵۱ ـ محمدفاضل مسعودی، الاسرار الفاطمیه، (مؤسسه الانوار الفاطمیه، ۲۰۰۲م، بی‏جا)، ص۲۱۹٫
۵۲ ـ ابی‏جعفر محمد بن‏جریر بن‏رستم طبری، دلائل الامامه، (قم: منشورات الرضی، ۱۳۶۳)، ص۲۸٫