قرن چهارم :

۱٫‍ مقتل الحسین (علیه السلام)؛ محمد بن سلیمان کوفی[۱] (زنده تا سال ۳۰۰ ق).

2. مقتل الحسین (علیه السلام)[۲] یا مُولِد الحسین بن علی و مقتله؛[۳] ابوالفضل سلمه بن خطاب بَراوَسْتانِی اَزْدُورْقانِی (۳۰۱ ق).

3. گزارش قیام عاشورا در کتاب تاریخ الامم و الملوک؛ محمد بن جَریر طبری (۳۱۰ ق).

4. گزارش واقعه‌ی عاشورا در کتاب الفتوح؛ احمد محمد بن علی بن اعثم کوفی (۳۱۴ ق).

5. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابوالقاسم عبدالله بن محمد بَغَوی[۴] (۳۱۷ ق). ابن عساکر؛ برخی از اخبار وی را درباره‌ی امام حسین (علیه السلام) نقل کرده است.[۵]

6. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابو جعفر محمد بن یَحیی عطَار قمی[۶] (۳۲۸ ق).

7. قیام عاشورا در کتاب اَلْعِقْدْ الْفَرید؛ احمد بن محمد بن عبدربّه اندلسی (۳۲۸ ق).

۸٫مقتل الحسین و ذکر الحسین (علیه السلام)؛ ابو احمد عبد العزیز بن یحیی بن احمد عیسی جلودی اَزْدی بصری[۷] (۳۳۲ ق).

9. قیام عاشورا در کتاب المِحَن؛ ابوالعرب محمد بن احمد بن تمیم تمیمی (۳۳۳ ق).

10. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابوالحسین عمر بن حسن شیبانی قاضی، معروف به «ابن أشنانی بغدادی»[۸] (۳۳۹ ق).

11. گزارش قیام کربلا در مُرُوج الذَّهَب و معادن الجوهر؛ ابوالحسن علی بن حسین بن علی مسعودی (۳۴۶ ق).

12. گزارش واقعه‌ی کربلا از کتاب اَلْبِدْءُ و التاریخ؛ مطهّر بن طاهر مقدسی (متوفای پس از ۳۵۵ ق).

13. گزارش قیام عاشورا در مقاتل الطالبیین؛ ابوالفرج اصفهانی[۹] (۳۵۶ ق).

14. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ سلیمان بن احمد حافظ طبرانی (۳۶۰). طبرانی از محدثان بزرگ قرن چهارم است که دارای دو اثر بزرگ روایی به نام المُعجَم الکبیر و المُعجَم الاوسط است. ابن مَنْدَه (۴۷۵ ق) در شرح حال طبرانی در میان تألیفات او از کتابی به نام مقتل الحسین(علیه السلام)، یاد کرده است.[۱۰] این کتاب در بستر زمان، از بین رفته است و اثری از آن نیست؛ اما آنچه وجود دارد و منتشر شده است، متن استخراج شده از جلد سوم کتاب المُعجَم الکبیر طبرانی است[۱۱] که ابتدا با تحقیق سید عبد العزیز طباطبایی در ضمن کتابی با عنوان الحسین(علیه السلام) و السنه چاپ شده است. این کتاب دارای ۱۴۸ روایت است که هر یک به بخشی از زندگی و فضایل امام حسین (علیه السلام) حادثه‌ی کربلا و حوادث خارق العاده‌ی پس از شهادت حضرت، پرداخته است. همچنین محمد شجاع ضیف الله این بخش را تحقیق و به صورت جدا، با عنوان مقتل الحسین بن علی بن ابی‌طالب(علیهما السلام) چاپ کرده است. امتیاز کار محمد شجاع نسبت به کار طباطبایی، آن است که وی سی روایت مربوط به امام حسین (علیه السلام) را افزوده است. طبیعی است که نمی‌توان به متن استخراج شده، مقتل به معنای معمول و مصطلح، اطلاق کرد؛ اما چون گزارش‌های یاد شده از قدمت خاصی برخوردار است و طبرانی آن‌ها را به صورت مسند نقل کرده، شایان توجه، و در خور مطالعه و بررسی است.

15. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ شیخ صدوق[۱۲] (۳۸۱ ق). با توجه به غلبه‌ی جریان حدیث‌گرا در میان محدثان قم، مقتل شیخ صدوق نیز همچون آثار دیگر او، اثری حدیثی بوده و اکثر قریب به اتفاق احادیث آن، از معصومان (علیهم السلام)، به ویژه امام سجاد (علیه السلام)، امام صادق (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) و به صورت مسند، نقل شده بود. چنان‌که به لحاظ حساسیت محدثان حوزه‌ی قم در دو قرن سوم و چهارم در پرهیز از نقل احادیث ضعیف، و نیز برخوردهای تند ایشان با محدثانی که ناقل احادیث ضعیف بودند، بایستی این مقتل تا میزان بسیار کمتری نسبت به دیگر مقاتل، مشتمل بر احادیث و روایات ضعیف بوده باشد.[۱۳] این مقتل تا قرن ششم موجود بوده و ابن شهر آشوب از آن نقل کرده است.[۱۴]

16. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ محمد بن علی بن فضل بن تمام بن شهریار اصغر، ملقب به «سُکیْن»[۱۵] (زنده در ۳۸۱ ق).

17. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابو جعفر محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی[۱۶] (قرن ۴ هجری).

18. کتاب المقتل؛ محمد بن ابراهیم بن یوسف احمد بن یوسف کاتب شافعی (تولد ۲۸۱، در گذشته‌ی قرن چهارم).[۱۷]

19. «قیام سیّد الشّهداء حسین بن علی و خون‌خواهی مختار» به روایت طبری و انشای ابو علی محمد بن محمد بلغمی (قرن ۴ هجری).[۱۸]

20. مقتل الحسین (علیه السلام)؛ نویسنده‌ نامعلوم.[۱۹]

از مقتل‌های این قرن، نیمی از آن‌ها (شماره‌‌های ۳، ۴، ۷، ۹، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۹، ۲۰) در زمان‌ ما، موجود است.

 منبع: کتاب مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام/ تحقیق و تنظیم: مهدی پیشوایی/ مؤلف: جمعی از نویسندگان / انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

[۱]. محمد بن سلیمان کوفی، مناقب الامام امیر المؤمنین علی بن ابی‌طالب، تحقیق محمد باقر محمودی، ج ۱، ص ۱۲، مقدمه.

[۲]. شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، ص ۱۴۰، ش ۳۳۴؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص ۹۲، ش ۳۷۸٫

[۳]. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص ۱۸۷، ش ۴۹۸٫

[۴]. حاجی خلیفه، کَشفُ الظُّنون عَن اسامی الکُتب و الفُنون، تصحیح محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیگله الکلیسی، ج ۲، ص ۱۷۹۴٫

[۵]. ابن عساکر، تاریخ مَدینه دِمَشْق الکَبیر، تحقیق علی عاشور الجنوبی، ج ۱۴، ص ۱۲۸ – ۱۸۸، ۱۹۷، ۲۱۵، ۲۲۱٫

[۶]. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص ۳۵۳، ش ۹۴۶٫

[۷]. همان، ص ۲۴۲، ش ۶۴۰؛ علامه حلی، ایضاح الاشتباه، تحقیق شیخ محمد حسون، ص ۲۴۵٫

[۸]. اسماعیل پاشا بغدادی، هدیه‌ العارفین، ج ۱، ص ۷۸۰

[۹]. بخش مربوط به شهادت امام حسین (علیه السلام) و بنی هاشم در کربلا از این کتاب، با تحقیق سیدمصطفی مرتضی قزوینی چاپ شده است (عبد الجبار رفاعی، مُعجَم ما کُتِبَ عن الرسول و اهل البیت، ج ۸، ص ۷۴).

[۱۰]. ابو عبدالله بن مَنْدَه اصفهانی، جزء ترجمه الطبرانی، ص ۲۰، ش ۳۹٫

[۱۱]. طبرانی، المُعجَم الکبیر، تحقیق حمدی عبد المجید سلفی، ج ۳، ص ۹۴ – ۱۳۶، ش ۲۷۶۶- ۲۹۱۳٫

[۱۲]. شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، ص ۲۳۷، ش ۷۱۰؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص ۱۴۷، ش ۷۶۴٫ شیخ صدوق در مَن لا یَحضُرُه الفقیه (ج ۲، ص ۵۹۸) با این عبارت، از وجود چنین مقتلی خبر داده است: و قد اخرجت فی کتاب الزیارات و فی کتاب مقتل الحسین انواعاً من الزیارات… . همچنین او در کتاب الخصال (ص ۶۸، ذیل حدیث شماره‌ی ۱۰۱) از این مقتل یاد کرده است.

[۱۳]. ر. ک: مقتل الحسین (علیه السلام) به روایت شیخ صدوق (امام حسین (علیه السلام) و عاشورا از زبان معصومان (علیهم السلام))، تحقیق و ترجمه‌ی محمد صحتی سردرودی، ص ۲۵٫ محقق با گردآوری بیش از دویست حدیث و گزارش از اخبار مربوط به واقعه‌ی عاشورا از لا به لای آثار حدیثی به جای مانده از شیخ صدوق و اندکی نیز از میان آثار کسانی که از شیخ صدوق حدیث نقل کرده‌اند، و تدوین، تبویب و ترجمه‌ی آن‌ها، به بازسازی و احیای این مقتل پرداخته است.

[۱۴]. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، تحقیق یوسف البقاعی، ج ۴، ص ۶۴، ۹۵٫

[۱۵]. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص ۳۸۵، ش ۱۰۴۶٫

[۱۶]. همان، ص ۳۴۹، ش ۹۳۹٫ ابن ندیم از آثار او کتابی با عنوان ما نُزِل مِن القرآن فی الحسین بن علی نام برده است که احتمالاً غیر از مقتل الحسین باشد (ابن ندیم، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد، ص ۲۷۷).

[۱۷]. نجاشی، همان، ص ۳۷۲، ش ۱۰۱۵، شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، ص ۲۰۸ – ۲۰۹، ش ۶۰۰٫ اگرچه عنوان «کتاب المقتل»، عنوان عامی است، ولی با توجه به آن‌که این عنوان بیشتر بر مقتل امام حسین (علیه السلام) اطلاق شده است، به گمان قوی، مقصود از عنوان یاد شده، مقتل امام حسین (علیه السلام) باشد.

[۱۸]. برگرفته از تاریخ‌نامه‌ی طبری، به کوشش محمد سرور مولایی.

[۱۹]. نسخه‌ی مخطوط این اثر در دار الکتب قاهره به شماره‌ی ۱۲۴۵ نگهداری می‌شود (سید عبد العزیز طباطبایی، اهل البیت فی المکتبه العربیه، ص ۵۴۸، ش ۷۰۸).