سهو و نسیان پیامبر در اصطلاح یعنی چه؟ آیا این‌که برخی گفته‌اند پیامبر سهو و نسیان دارد درست است؟
مقصود از سهو پیامبر(ص)، اشتباه نمودن در امور عادی است؛ یعنی پیامبر(ص) همان‌گونه که در دریافت وحى و تبلیغ آن دچار سهو و اشتباه نمی‌شود، آیا در اموری عادی که مرتبط با وحی و رسالت نیست هم مصون از اشتباه است یا نه؟
قریب به اتفاق فقها و متکلمان امامیه، قائل به عصمت پیامبر(ص) از سهو و نسیان حتی در امور عادی هستند. اما برخی از علمای امامیه؛ مانند شیخ صدوق و استادش ابن ولید، سهو نبی در امور عادی؛ مانند نماز و غیره را جایز میدانند.
علمای امامیه در رد دیدگاه صدوق، دلایلی را بیان نموده‌اند که به برخی از آنها در پاسخ تفصیلی اشاره خواهد شد.
یکى از بحثهاى کلامى، عصمت پیامبران الهی از سهو و نسیان است؛ آیا پیامبران از جمله پیامبر اسلام(ص) سهو مىکند یا خیر؟ قبل از وارد شدن در اصل بحث، لازم است معنای سهو و نسیان بررسی شده و سپس به بیان دیدگاه اندیشمندان دینی و نقد و بررسی هر یک پرداخته شود.
واژه‌شناسی «سهو» و «نسیان»
«سهو»؛ به معنای فراموشی و غفلت از یک چیز و رفتن قلب از این چیز به چیز دیگر است. سهو در نماز؛ یعنی غفلت کردن نسبت به چیزی که از اجزای نماز است.[۱]
«نسیان»؛ آن است که انسان، محفوظ در ذهن خود را به واسطه ضعف قلب یا غفلت و یا از روى قصد از یاد ببرد تا از قلب او حذف شود و از یادش برود.[۲]
در تفاوت میان سهو و نسیان گفته شده: «سهو به معنای زوال و از بین رفتن معنای یک چیز از قوّه ذاکره و بقای صورت آن چیز در قوّه حافظه است؛ همانند یک چیزی که پوشیده شده است، اما نسیان و فراموشی، زوال و از بین رفتن یک چیز از قوّه ذاکره و حافظه است».[۳]
مراتب عصمت پیامبران نزد متکلمان
متکلمان اسلامی مراتب عصمت انبیا را به چهار بخش تقسیم نموده‌اند:
۱ – عصمت در گرفتن وحى؛
۲ – عصمت در ابلاغ وحى؛
۳ – عصمت از گناه؛
۴ – عصمت از سهو و نسیان و خطا در تطبیق شریعت در گفتار و کردار، و امور عادى.[۴]
اینک به مقتضای پرسش، دیدگاه‌های برخی از متکلمان و فقهای شیعه و سنی را درباره قسم چهارم؛ عصمت از سهو و نسیان نقل میکنیم:
متکلمان اهل سنت -چه اشاعره و چه معتزله- عصمت در دو بخش اول را قبول دارند، اما نسبت به عصمت پیامبر(ص) از گناه و سهو و نسیان، دیدگاه‌های متفاوت دارند و فی الجمله[۵] انجام گناه و همچنین سهو را بر پیامبر چه در تطبیق شریعت از جهت گفتار و اعمال، چه در امور عادی جایز میدانند.[۶]
اما علمای امامیه همگی و بالاتفاق عصمت انبیا در سه مرحله اول از مراحل چهارگانه را قبول دارند و در مرحله عصمت از سهو و نسیان نیز قریب به اتفاق از فقها و متکلمان امامیه از جمله بزرگانی؛ مانند شیخ مفید، شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول، فاضل مقداد، شیخ بهایی و…، قائل به عصمت پیامبر(ص) هستند و سهو نبی را مطلقاً چه در تطبیق دین و شریعت از جهت گفتار و کردار چه در امور عادی جایز نمی‌دانند.[۷]
ولی برخی از علمای امامیه؛ نظیر شیخ صدوق و استادش ابن ولید[۸] سهو نبی را در امور عادی مانند نماز و…، که تمام انسان‌ها در آن اشتراک دارند جایز میدانند، ولی سهو در امور اختصاصی برای انبیا مانند تبلیغ دین و تطبیق شریعت در عمل و گفتار را جایز نمی‌دانند.[۹]
پس از شیخ صدوق؛ قول به جواز سهو نبی به برخی از علمای امامیه؛ مانند سید نعمت الله جزائری،[۱۰] فضل بن حسن طبرسی،[۱۱] علامه شیخ محمد تقی تستری،[۱۲]و همچنین توقف در مسئله به علامه مجلسی نیز نسبت داده شده است.[۱۳]
شیخ صدوق برای دیدگاه خود به روایتی از حسن بن محبوب از رباطی از سعید اعرج از امام صادق(ع) استناد میکند که شیخ کلینی نیز آن‌را به سند صحیح و معتبر از سعید اعرجِ نقل نموده است: «حضرت سیّد المرسلین(ص) در حال خواندن نماز چهار رکعتی بودند ولی بعد از خواندن دو رکعت، سلام دادند، صحابه گفتند ای رسول خدا! آیا در نماز چیزى حادث شد یعنى منسوخ شد؟ پیامبر فرمود: که چرا؟ صحابه گفتند: دو رکعت خواندید و سلام دادید. پیامبر رو به ذو الیدین[۱۴] کردند و فرمود: چنین بود اى ذو الیدین؟ او گفت بلى، پس حضرت برخاستند و دو رکعت دیگر بجا آوردند تا چهار رکعت شد، سپس حضرت چون در اثنای نماز سخن گفته بودند دو سجده سهو انجام دادند».[۱۵]
امام صادق(ع) در ادامه فرمود: «خدای تعالى از جهت رحمت به این امت، آن‌حضرت را به سهو انداخت؛ چون اگر کسی سهو کند مردم او را سرزنش می‌کنند و می‌گویند نمازت قبول نیست ولی وقتی پیامبر(ص) سهو نمود دیگر مردم کسی را که سهو کرده سرزنش نمی‌کنند و در احکام سهو متابعت آن‌حضرت می‌کنند».[۱۶]
البته برخی از علمای امامیه در رد دیدگاه صدوق دلایلی بیان نموده‌اند و روایت مورد استناد صدوق را نیز مخدوش دانسته‌اند که ما به برخی از گفتارشان اشاره میکنیم.
دلایل عقلی بر عصمت انبیا از سهو و نسیان
برخی نوزده دلیل عقلی بر عصمت انبیا از سهو و نسیان و خطا اقامه کرده‌اند[۱۷] که عمده آنها به یک دلیل بر میگردد که همان نقض غرض باشد. بنابر این ما به جهت اختصار به همان اکتفا میکنیم.
نقض غرض
اگر پیامبران معصوم از سهو و خطا نباشد، نقض غرض بعثت است که نقض غرض هم از مولاى حکیم محال است. پس احتمال سهو و خطا بر نبی(ص) هم محال خواهد بود.
توضیح این‌که؛ یکی از هدف‌های بعثت انبیا و فرستادن پیامبران از سوی پروردگار حکیم، ارشاد و هدایت مردم به مصالح و مفاسد واقعى است تا با عمل به دستورهاى شرع، تزکیه و تربیت شده، به کمال شایسته انسانی و سعادت برسند. این هدف بدون عصمت پیامبران از سهو و خطا به دست نمی‌آید؛ زیرا با تجویز سهو و خطا بر انبیا، هر آینه ممکن است آنان در بیان اعمال و دستورات الهی که برای ارشاد و رسیدن بشر به مصالح واقعی وضع شده‌اند سهو و اشتباه نمایند و انسان در متابعت از آنان به مصالح واقعى دست پیدا نکند و همچنین با احتمال سهو و خطا در افعال و گفتار پیامبران و لو در امور عادی که به امور شرعی سرایت میکند، انسان در متابعت کامل از او دچار تردید میگردد و ممکن است برخی از دستورات او را به جهت تردید به وجود آمده ترک نماید و از رسیدن به سعادت محروم گردد که این امور، موجب نقض غرض از ارسال پیامبران و بر خلاف حکمت است و خلاف حکمت از خداوند صادر نمىشود».[۱۸]
شیخ صدوق در جواب از این ادله عقلی می‌گوید: «این مفسده بر ما لازم نمىآید، بلکه آنچه دلیل عقلى دلالت مىکند امتناع سهو در تبلیغ احکام الهى است؛ زیرا شکى نیست که در بسیارى از چیزها، انبیا و اوصیا با امّت شریک‌اند مثل خوردن و آشامیدن و بیت الخلا رفتن و امثال اینها و در احوال مشترکه هرچه بر امت واقع مىشود بر انبیای الهی و حضرت رسول(ص) نیز واقع مىشود و آن‌حضرت نیز همانند بقیه مردم که نبی نبودند مأمور به نماز، روزه و… بود، و سهو در نماز از وقایعى است که بر غیر آن‌حضرت نیز عارض مىشود. پس اگر بر پیامبر واقع و عارض شود منافات با نبوّت ندارد. و اما حالتى که مخصوص پیامبر است رسالت است و تبلیغ از لوازم نبوّت و رسالت است و جایز نیست که سهو در آن واقع شود؛ زیرا اگر احتمال سهو در آن رود نمىتوان در هیچ امری بر پیامبر اعتماد کرد؛ چون احتمال می‌رود آن حکمى را که بیان میکند سهو کرده باشد، و چون تبلیغ رسالت از جمله عبادات مخصوص به آن‌حضرت است جایز نیست که با امّت شریک باشد؛ از این‌رو سهو در امور مختص بر انبیا روا نخواهد بود بر خلاف نماز که از عبادات مشترک است.
البته سهو آن حضرت مثل سهو ما نیست؛ زیرا سهو ما از شیطان است و شیاطین را تسلّطى بر حضرت سیّد المرسلین و ائمه معصومین و سایر انبیا و اوصیا(ص) علیهم نیست. بنابراین ما هر سهوى را بر انبیا تجویز نمىکنیم بلکه سهوى که حق سبحانه و تعالى ایشان را بفرماید – یعنی اسهاء را – تجویز مىکنیم. و فلسفه اسهای پیامبر از سوی خدا نیز این بود که اولاً: مردم بدانند او بشر و مخلوق است و او را رب و معبود خیال نکنند و فقط خدا را بپرستند و عبادت کنند. ثانیاً: خواست حکم سهو را به سبب سهو نبی به مردم یاد بدهد.[۱۹]
در جواب صدوق گفته‌اند: «اگر سهو و فراموشی و خطا بر پیامبر(ص) فقط در تبلیغ روا نباشد اما در عبادات روا باشد هر آیینه لازم می‌آید تمام گناهان و کفر بر پیامبر(ص) قبل از رسالت جایز و روا باشد؛ زیرا قبل از رسالت آن حضرت مأمور به تبلیغ نبوده‌اند، در حالی‌که لازم – یعنی جواز معصیت و…، قبل از رسالت – به دلیل عقلی و نقلی باطل است. پس ملزوم – یعنی جواز سهو و فراموشی و خطا بعد از رسالت – نیز باید مطلقاً چه در چیزهای مختص به پیامبر مانند تبلیغ چه در کارها و عبادات مشترک با مردم، بر پیامبر روا نباشد.[۲۰]
دلایل نقلی
آیات[۲۱] و روایات متعددی دلالت بر عصمت پیامبر اسلام از خطا و سهو و نسیان دارند که اینک به برخی از آنها اشاره میکنیم.
۱ – آیه تطهیر:[۲۲] خداوند متعال در شأن پنج تن اصحاب کساء مىفرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؛[۲۳] خدا چنین مىخواهد که هر رجس و پلیدى را از شما خانواده نبوت ببرد و شما را از هر عیب، پاک و منزّه گرداند.
۲ – آیه «أُذُنٌ واعِیَهٌ»: خداوند متعال میفرماید: «لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَهً وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ»،[۲۴]مفسران شیعه[۲۵]و سنی[۲۶] گفته‌اند که این آیه به فرموده پیامبر گرامی اسلام(ص) در حق حضرت امام علی(ع) نازل شده و مراد از «اذن واعیه»[۲۷] امام علی(ع) است.
«اذن واعیه»؛ یعنی گوش‌هایى که ظرفیت و قابلیت حفظ و نگاهدارى – پیام‌های الهی را – داشته باشد و این صلاحیت و قابلیت، اختصاص به معصوم دارد که سهو و اشتباه و نسیان و جهل و عدم درک در او راه نداشته باشد و گرنه واعیه نیست.[۲۸] این آیه مطلق است شامل تمام امور چه تبلیغ چه غیر تبلیغ می‌شود و به دلالت این آیه سهو و نسیان و خطا از امیر المؤمنین علی(ع) نفی شده است پس به طریق اولی دلالت بر نفی سهو و نسیان و خطا از پیامبر اکرم(ص) دارد و به طریق اولی باید گفت سهو و نسیان و خطا در پیامبر راه ندارد.[۲۹]
۳ – روایات: در باب عدم سهو نبی و ائمه اطهار(ع) بسیار است که برای نمونه به دو روایت اشاره میکنیم:
۱ – زراره از امام باقر(ع) می‌پرسد آیا رسول خدا هیچ‌وقت سجده سهو انجام داد؟ امام (ع) میفرماید: «خیر نه رسول خدا سجده سهو انجام داد، و نه هیچ امامی که فقیه در دین هستند سجده سهو انجام دادند».[۳۰] مراد از این روایت این است که هرگز سهو نکردند تا بخواهند سجده سهو انجام بدهند.
۲ – امام علی(ع) در بیان صفات امام میفرماید: «برخی از صفات امام این است که امام باید از تمام گناهان، چه صغیره چه کبیره معصوم باشد، همچنین در فتوا نماند و در جواب دادن مسائل خطا نکند و سهو و نسیان نیز نداشته باشد…».[۳۱]
اشکالات وارده بر روایات سهو نبی
اوّلاً: متن و مدلول این روایات، مخالف ظاهر آیات قرآن و ادله عقلی دال بر عصمت نبی(ص) از سهو و نسیان است و هر چیزی که مخالف آیات قرآن و دلیل قطعی عقلی باشد به اجماع و به دلیل عقلی و نقلی حجیت ندارد و باید کنار گذاشته شود.[۳۲]
ثانیاً: بر فرض صحت متن و حکم نمودن به حجیت آن، باز این روایت با روایات دال بر عصمت نبی از سهو بویژه صحیحه زراره[۳۳] در تعارض است و در باب تعارض هم به ادله عقلی و نقلی[۳۴] ثابت شده است که روایت مخالف قرآن و یا روایتی که موافق عامه است باید کنار گذاشته شود و روایت موافق قرآن یا مخالف عامه مورد عمل قرار گیرد. و صحیحه زراره، هم موافق قرآن است که انبیا را معصوم از سهو و نسیان می‌‌داند هم مخالف عامه است،[۳۵] پس صحیحه زراره بر روایت سهو نبی که موافق عامه و مخالف قرآن است ترجیح دارد و روایت سهو نبی باید کنار گذاشته شود و قابل استناد نخواهد بود.[۳۶]
ثالثاً: قریب به اتفاق علمای امامیه[۳۷] روایات منسوب به امامان معصوم در نقل داستان اسهاء نبی را حمل بر تقیه کرده‌اند؛ زیرا در آن زمان این حکایت در بین عامه بسیار رواج داشت و همگی مبالغه در وقوع آن داشته‌اند از این‌رو امامان معصوم مصلحت را در تقیه و جواب بر طبق مذهب آنان می‌‌دیدند.[۳۸]
پس با عنایت به اشکالات وارده بر روایات سهو نبی نتیجه می‌گیریم که این روایات به خودی خود قابلیت تصدیق و اثبات سهو نبی را ندارند هر چند سندشان صحیح باشند، از این‌رو یا باید آنها را تأویل ببریم یا به دیوار بکوبیم یا حمل بر تقیه نماییم.[۳۹]
منبع: اسلام کوئست
[۱]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ۱۴، ص ۴۰۶، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق؛ فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج ۴، ص ۷۱، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
[۲]. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص ۸۰۳، دارالعلم، الدار الشامیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
[۳]. طریحى، فخر الدین، مجمع البحرین، محقق، حسینی، سید احمد، ج ۱، ص ۲۳۹، کتابفروشى مرتضوى، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۵ ش. ر. ک: معنای سهو و نسیان، پاسخ ۳۲۰۷۶.
[۴]. رضوانی، علی اصغر، شیعه شناسى و پاسخ به شبهات، ج ۱، ص ۲۳۶، نشر مشعر، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۴ ش.
[۵]. بین گناهان کبیره و صغیره و بین ارتکاب عمدی و سهوی و همچنین در تطبیق شریعت و امور عادی دارای دیدگاه‌های متفاوت هستند؛ ر.ک: سبحانی، جعفر، الإلهیات على هدى الکتاب و السنه و العقل، ج ۳، ص ۲۰۰ – ۲۰۳، المرکز العالمی للدراسات الإسلامیه، قم، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.
[۶]. به نقل از: علم الهدى، على بن حسین، تنزیه الأنبیاء(ع)، ص ۲ – ۳، دار الشریف الرضی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش؛ الإلهیات على هدى الکتاب و السنه و العقل، ج ۳، ص ۲۰۰٫
[۷]. الإلهیات على هدى الکتاب و السنه و العقل، ص ۲۰۰ – ۲۰۳٫
[۸]. نقل از خود صدوق.
[۹]. شیخ صدوق، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ج ۱، ص ۳۵۹ – ۳۶۰، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
[۱۰]. ابن بابویه، محمد بن على- مدرس گیلانى، مرتضى، ترجمه الخصال، مترجم، مدرس گیلانی، مرتضی، مقدمه، ج ۱، ص ۲۲، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
[۱۱]. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، محقق، بلاغی، محمد جواد، ج ۴، ص ۴۹۰، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ ش.
[۱۲]. در کتاب قاموس الرجال باب یازدهم.
[۱۳]. سبحانی، جعفر، عصمه الأنبیاء، ص ۳۰۲ – ۳۰۶، مؤسسه امام صادق(ع)، قم.
[۱۴]. یعنى صاحب دو دست و او را ذو الشمالین نیز مىگفتند چون دو دست چپ داشت. برخی نیز گفته اند چون با هر دو دست چپ و راستش به راحتی کارها را انجام میداد او را ذولیدین گفته اند.
[۱۵]. من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۳۵۸ – ۳۵۹؛ کلینى، محمد، الکافی، محقق، مصحح، غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج ۳، ص ۳۵۷، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق.
[۱۶]. همان.
[۱۷]. شبر، سید عبد الله، حق الیقین فی معرفه أصول الدین، ص ۱۴۱ – ۱۴۳، أنوار الهدى، قم، چاپ دوم، ۱۴۲۴ ق.
[۱۸]. شیعه شناسى و پاسخ به شبهات، ج۱، ص ۲۳۷؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۳۵۹٫
[۱۹]. من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۳۵۹ – ۳۶۰٫
[۲۰]. حق الیقین فی معرفه أصول الدین، ص ۱۴۱٫
[۲۱]. نسا، ۱۰۵ و ۱۱۳ و ۴۱ و ۶۴ و ۱۶۵؛ بقره، ۱۴۳؛ مائده، ۱۱۷؛ احزاب، ۲۱ و ۳۳، آل عمران، ۳۱ و ۳۲ و ۳۳؛ حشر، ۹؛ جن، ۲۶ و ۲۷ و ۲۸؛ انعام، ۹۰؛ مریم، ۵۸٫
[۲۲]. ر.ک: حق الیقین فی معرفه أصول الدین، ص ۱۳۹؛ شیعه شناسى و پاسخ به شبهات، ج ۱، ص ۲۴۱٫
[۲۳]. احزاب، ۳۳٫
[۲۴]. «تا آن (غرق کفار و نجات مؤمنان) را مایه پند و عبرت شما مردم قرار دهیم و لیکن گوش شنواى هوشمندان این پند و تذکر را تواند فرا گرفت»؛ حاقه، ۱۲٫
[۲۵]. ر.ک: مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۵۱۹؛ ذکاوتى، قراگزلو، علیرضا، ترجمه اسباب النزول، ص ۲۳۴، نشر نی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش؛ فیض کاشانى، ملا محسن، تفسیر الصافى، محقق: اعلمی، حسین، ج ۵، ص ۲۱۸، انتشارات الصدر، تهران، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق؛ شبر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، ص ۵۳۰، دار البلاغه للطباعه و النشر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق؛ طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۳، ص ۱۶۳، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
[۲۶]. ثعلبى نیشابورى، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۲۸، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق؛ ابن عطیه اندلسى، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالسلام، عبدالشافى، محمد، ج ۵، ص ۳۵۸، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق؛ فخرالدین رازى، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۳۰، ص ۶۲۴، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق؛ رشیدالدین میبدى، احمد بن ابى سعد، کشف الأسرار و عده الأبرار، تحقیق: على اصغر حکمت، ج ۱۰، ص ۲۰۹، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش؛ زمخشرى، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۴، ص ۶۰۰، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
[۲۷]. «گوش‌های حافظ و نگهدارنده».
[۲۸]. أطیب البیان، ج ۱۳، ص ۱۶۳٫
[۲۹]. عبد الرسول، غفار، شبهه الغلو عند الشیعه، ص ۲۴۳، دار المحجه البیضاء، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
[۳۰]. شیخ طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، محقق و مصحح: الموسوى خرسان، حسن، ج ۲، ص ۳۵۰ – ۳۵۱، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۳۱]. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۲۵، ص ۳۵۱، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
[۳۲]. بهبهانى، محمد باقر، حاشیه الوافی، ص ۳۸۹، مؤسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی، قم، چاپ اول، ۱۴۲۶ق؛ الإلهیات على هدى الکتاب و السنه و العقل، ج ۳، ص ۲۰۵ – ۲۰۶٫
[۳۳]. که گفته پیامبر هیچ‌گاه سجده سهو انجام نداده است.
[۳۴]. الکافی، ج ۱، ص ۶۸٫
[۳۵]. زیرا آنان سهو و نسیان را بر نبی تجویز کرده‌اند.
[۳۶]. حاشیه الوافی، ص ۳۸۹؛ الإلهیات على هدى الکتاب و السنه و العقل، ج ۳، ص ۲۰۵٫
[۳۷]. غیر از صدوق و استادش ابن ولید.
[۳۸]. حاشیه الوافی، ص ۳۹۲؛ بحار الأنوار، ج ۸۵، ص ۲۱۹٫
[۳۹]. خویى، موسوی، سید ابو القاسم، موسوعه الإمام الخوئی، محقق و مصحح: پژوهشگران مؤسسه إحیاء آثار آیه الله العظمى خویى، ج ۱۸، ص ۳۴۰ – ۳۴۱، مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ ق.
پاسخ دهید