چرا ما را به خواندن زیارت نامه امامان(علیهم السلام) و رفتن به زیارت مزار آنان سفارش بلکه تشویق و ترغیب می کنند؟
یکی از مباحث مهم در اندیشه مسلمانان، مسئله زیارت است و تأثیری که بر تربیت دینی و راهنمایی انسان در رستگاری و سعادتمندی دارد.
به روشنی به این حقیقت می توان دست یافت که زیارت و مفاهیم بلند محتوای آن یکی از کارآمدترین و راهبردی ترین آموزه های تربیتی می باشد.
از آنجا که زیارت از یک سو، «عشق به شدن» را می آموزد و از سویی دیگر «سوز ماندن» را، از طرفی اعلام، محبت و ارادت است و از جهتی ابراز شکایت از عصیان و نسیان خویش!!
در نگاه شیعه «زیارت» حضور عارفانه انسانی عاشق در محضر معشوق و اعلام پای بندی به اندیشه ها و گرایش ها و نگرش های اوست، این که انسانی آگاهانه و عاشقانه به دیار محبوب بار می یابد و درد می گوید و درمان را می جوید، راز می گوید و رازدار می شود بسیار ارزشمند است در بسیاری از روایات ما، به زیارت عارفانه پاداشی گران، وعده داده شده است.
کافی است با یک نگاهی اجمالی به کتاب گران قدر کامل الزیارات مرحوم ابن قولویه به تعداد زیارات وارد مأثوره و ارزش زیارت کننده و پاداش این عمل پی برد، فارغ از این که «در کتاب های متعدد نویسندگان و فقیهان اهل سنت زیارت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و خانه خدا مستحب و واجب شمرده شده است»[۱]
در روایات شیعه بدین مسئله بسیار پرداخته شده و آموزه های بسیاری از این مجموعه ماندگار و تأثیرگذار به دست می آید.
گرچه زیارت ها به چند صورت وارد شده اند:
الف – زیاراتی که برای معصوم خاص وارد شده اند مانند زیارت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)، زیارت امام علی(علیه السلام)، زیارت عاشورا، زیارت امام رضا(علیه السلام) و زیارت دیگر معصومان که مأثوراند.
ب – زیارت نامه هایی که اختصاص به امام خاص ندارند اگرچه می توان به نیت یک امام(علیه السلام) آن را خواند ولی می توان آن را برای تمامی معصومان(علیهم السلام) به جای آورد مانند زیارت امین اللّه ، زیارت جامعه کبیره و… .
ج – زیارت نامه هایی که خاص قبور شهدا و عباد صالح خداوند وارد شده اند مانند زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی و زیارت حضرت معصومه(سلام الله علیها) در قم و زیارت قبور مؤمنین. [۲]
این زیارت ها از زمان ائمه اطهار(علیهم السلام) وارد شده و مورد عمل قرار گرفته و در طول تاریخ مورد اقبال بزرگان و عالمان شیعه واقع شده است. و برای انجام این زیارت ها، شیعه در طول دوران حاکمان ستمگر، هزینه های بسیاری را تقدیم کرد و حتی از جان سپردن، قطع عضو و یا پرداخت هزینه های مالی بسیار دریغ نورزید. اما همیشه این مشعل فروزان ابراز ارادت، محبت و عشق فرا راه بسیاری قرار داشته و موجب سعادت و رستگاری امت ها شده است.
در ادامه به چند اصل و فایده تربیتی زیارت اشاره می شود:
۱ – تأثیر ظاهر بر باطن
طبق این اصل، هرگاه بخواهیم تغییر و تحولی در باطن کسی پدید آید باید در ظاهر او تغییر پدید آید به عبارت دیگر، اگر نگاه کردن، سخن گفتن، سکوت کردن، گوش کردن، راه رفتن، نشستن و… به گونه ای مطلوب تنظیم شوند احساسات، افکار و تصمیم گیری مطلوبی در درون او خواهند انگیخت. براساس این اصل، روش های تربیتی باید فنونی را در اختیار بگذارد که بتوان توسط تغییر و تدبیر ظاهر فرد، حالات باطنی مطلوب را در وی به وجود آورد و حالات نامطلوب را از بین برد.
زیارت اولیاء الهی و مفاهیم بلند زیارت، گویای آموزه های مترقی سیاسی، فرهنگی، عبادی است و شخص زائر با طی کردن مسافت و سختی رسیدن به زیارتگاه و ابراز علاقه و محبت و اعلام نفرت از مخالفان و دشمنان، اندیشه ای متعالی را در باطن استوار می سازد.
۲ – تأثیر باطن بر ظاهر
یکی دیگر از اصول تربیتی اسلام، تأثیر باطن بر ظاهر است، این ویژگی بیانگر آن است که هر بذری که در دل پاشیده شود؛ شاخ و برگ آن بر پوسته خواهد نشست، ازاین رو خداوند در تبیین چشم اشکبار مؤمن، دل معرفت یافته او را گواه می آورد؛
«وَ إِذَا سَمِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَرَی أَعْینَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُواْ مِنَ الْحَقِّ»[۳]
یکی از روش های کاربردی اصل تحول باطن، روش «اعطای بینش و اصلاح نگرش» است در این روش سعی بر آن است که تلقی آدمی از امور دگرگون شود، ایجاد دگرگونی در تلقی افراد از جمله لوازم قطعی تغییر رفتارها و اعمال آنهاست زیرا نوع تلقی و به عبارت دیگر نحوه ارزیابی امور، در نوع رفتارها و اعمال است.[۴]
تأکید فراوان امامان معصوم(علیهم السلام) به زیارت عارفانه و ارائه نگاهی آگاهی‌بخش و معرفت شناسانه در همین راستا می تواند بوده باشد. زیرا زائری که از زیارت خویش تنها به رسیدن به حرم امام می اندیشد و بوسه زدن بر ضریح تمام همت او باشد از زیارت ثمر فراوانی نخواهد برد و این زیارت باید تغییری در نوع نگرش و رفتار وی پدید آورد که زیارت حقیقی محسوب شود همان گونه که در قرآن مجید درباره نماز واقعی آمده است:
«إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ»[۵]
و یا روایتی که می فرماید «چه بسا روزه داری که تنها ثمرش از روزه داری گرسنگی و تشنگی است» تلاش بر این بوده است تا سطح اندیشه مؤمنان و دین باوران را از اعمال عبادی ظاهری گذر داده، باطنی فربه پرورش دهند که از درون سوخته و باطن فروزان تأثیر فراوانی بر ظاهر رفتار خواهد نهاد.
۳ – تأثیر شرایط بر انسان
زیارتگاه ها یکی از محورهای گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده و هستند؛ به‌طوری که در کنار مرقد مطهر امام علی(علیه السلام) یا حضرت معصومه(سلام الله علیها) حوزه های علمی تشکیل شده و هزاران انسان برجسته به تربیت طلاب علوم دینی پرداخته اند.
بر این اساس، «اصلاح شرایط» در نظام تربیتی اسلام دارای جایگاه مهمی می باشد. این اصل بیانگر آن است که برای زدودن پاره ای از حالات و رفتارهای نامطلوب و نیز برای ایجاد حالات و رفتارهای مطلوب در انسان باید به اصلاح شرایط محیطی او برخاست.[۶]
زیارت گاه ها و زیارت اولیاء الهی، در این مورد نقش اساسی دارند.
۴ – تغییر موقعیت
با توجه به تأثیر شرایط بر انسان، می توان با ایجاد موقعیت های زمانی و مکانی مطلوب در زیارت اولیاء الهی به تربیت صحیح بیشتر اندیشید این که انسان در زیارت اولیاء الهی بایستی سختی های فراوانی را به جان بخرد و آدابی را به کار گیرد و یا زمانی خاص در آن مکان حضور یابد «با توجه به این که برخی از زیارت ها زمان خاص و معین دارند» و از معنویت آن فضای خاص بهره مند گردد، تأثیر به سزایی در ساختار تربیتی انسان می گذارد.
۵ – اسوه سازی
در زیارت می توان با اقتدا به اولیاء الهی و الگو قرار دادن آنها در مسیر زندگی، تلاش کرد و بایستی زائر در کنار رنج ها و سختی های فراوانی را که بر خود در مسیر زیارت هموار می کند به معرفت امام(علیه السلام) نیز دست یابد تا این زیارت، مطلوب به شمار آید. در غیر این صورت، شمارش ستون ها، چراغ ها، شمعدان ها، درها و پنجره ها و… این کارها به سیاحت شباهت بیشتری دارد تا زیارت. ثواب های اخروی و آثار دنیوی که در روایات آمده، بر زیارت واقعی مترتب است یعنی جایی که ارتباط قلبی با مزور برقرار شود و منشأ تحول در زائر گردد.
حضرت امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه می فرمایند:
«أنظروا أهل بیت نبیکم، فالزموا سمتهم و اتبعوا أثرهم…»[۷]
در این سخنان گهربار امام(علیه السلام) می فرمایند:
«در زندگی به اهل بیت(علیهم السلام) اقتدا کنید و این اقتدا کردن یعنی با آگاهی کامل آنان را پذیرفتن و در قیام و قعود زندگانی خویش آنان را معیار قرار دادن».
۶ – معارف بلند زیارات
امامان شیعه جهت عمق بخشی و ژرف نگری بیشتر پیروان شان هم آداب سخن گفتن با حضرت حق را آموزش داده اند و هم چگونه خواندن و راز گفتن را و هم چگونگی ارتباط همیشگی با امامان معصوم(علیهم السلام) را بیان کرده اند که این زیارت‌نامه ها خود ارائه تصویر درستی از اعتقادات شیعه به جایگاه امامان معصوم(علیهم السلام) و امام شناسی بوده و معارف بلندی را در لابلای آن آموزش داده اند دو آموزه بزرگ تولی و تبری که از شیعه یک مذهب پایدار و آرمانی، مبارز و جاودانه ساخته است در این زیارت‌نامه ها به گونه ای بارز چشم نوازی می کند و چگونه زیستن را می آموزد.
۷ – تأثیر و سازندگی زیارت
یکی دیگر از نکات ارزشمند در زیارت که باعث پاداش بسیار آن می شود سازندگی روحی و معنوی آن است. انسان زائر خویش را چون در محضر انسانی وارسته، ملکوتی و زنده می یابد و احساس سنخیت روحی و معنوی می کند شایسته چنان مرتبه ای می شود:
«یا علی! من زارنی فی حیاتی أو بعد موتی أو زارک فی حیاتک أو بعد موتک أو زار إبنیک فی حیاتهما أو بعد موتهما ضمنت له یوم القیامه أن أخلصه من أهوالها و شدائدها حتی اصیره معی فی درجتی»[۸]
این روایت و امثال آن نشان می دهد که حیات و مرگ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) یکسان است زیرا زیارت دوران حیات و مرگ، اجر و آثار یکسان دارد از این جهت لازم است که زائر به گونه ای در حرم شریف آنان حضور پیدا کند که اگر زنده می بودند در کنارشان حضور پیدا می کرد و زیارت در دوران مرگ باید همان آثار و سازندگی زیارت دوران حیات را برای او داشته باشد چنان که هم درجه شدن با پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بدون حساب و برنامه نیست بلکه سنخیت روحی، اخلاقی و معنوی لازم دارد و این سنخیت، باید در دنیا کسب شود. اصل زیارت، توجه به مقام مزور، تأمل در متن زیارت نامه و تلاش در تهذیب و تزکیه نفس، می تواند در ایجاد این سنخیت و تتمیم و تکمیل آن کمک کند.[۹]
«برای صاحبان خرد تردیدی نیست در اینکه زیارت قبور ائمه اطهار(علیهم السلام) یا دانشمندان و عالمان ربانی و پرهیزگاران – اگرچه شهید هم نشده باشند – زیارت‌کننده را به رهروی و پیمودن راهشان و ترک کردن هر آنچه که از روش و صراط آنان دورش می کند تشویق و ترغیب می کند و این حقیقتی آشکار است که هیچ خردمند اندیشمند نیکوکاری آن را انکار نمی کند»[۱۰]
تأثیرپذیری زیارت‌کننده از زیارت شونده اصلی علمی و منطقی و ثابت شده است که بسیاری از بزرگان اندیشه دینی و عرفانی بر آن استدلال کرده اند.
امام فخر رازی پس از بیان سه مقدمه در اثبات تأثیرپذیری زائر و رابطه میان دو روح زیارت کننده و زیارت شونده چنین نتیجه می گیرد: «وقتی زائر نزد قبر کسی که دارای روح توانا و نفس کامل و تأثیرگذار می رود و بر قبر او مدتی می ایستد، روح زائر با روح میت ارتباط برقرار کرده، آن دو روح یکدیگر را ملاقات نموده مثل دو آینه متقابل می باشند که شعاع و نور از هر کدام به دیگری سرایت می کند و علوم و اخلاق و معارف هر کدام به دیگری سرایت می کند بدین‌جهت زیارت قبور هم برای زائر مفید است و هم برای زیارت شده»[۱۱]
چنان که در اذن دخول خوانده می شود:
«أشهد أنک تشهد مقامی و تسمع کلامی و ترد سلامی»[۱۲]
و چه لذتی بیشتر از آن که انسان احساس می کند در محضر بزرگی از اولیاء معصوم الهی قرار دارد او نگاهش می کند و به سخنانش گوش می دهد و پاسخ می گوید این لحظه بسیار ارزشمند و دوست داشتنی است که انسان را متحول می کند.
تربیت زیارت، تربیتی از نوع القاء است. وقتی در حوزه زیارت قرار می گیرید فقط ثواب نبرده اید بلکه در زیارت خود را تحت تابش مغناطیسی ولایت امام(علیه السلام) قرار داده ایم.[۱۳]
از نکات ارزنده زیارت ها تأثیر سیاسی اجتماعی آن است که موجب تقویت دین و رشد و هدایت در جامعه و نابودی و ضعف دشمنان اهل بیت(علیهم السلام) می شود. اینکه مردمی از سراسر جهان به یک جانب توجه نمایند و با ارزش ها و اندیشه های وی مسیر زندگانی خویش را برگزینند و در گرایش و نگرش و منش او را الگوی رفتار و گفتار و پندار خویش سازند شعاری کوبنده است و خود پیامی رسا به همه دوستان و دشمنان.
کتابنامه
قرآن کریم
نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران، ۱۳۷۱ چاپ سوم.
ابن اثیر، علی بن ابی الکرام، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵٫
ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، تذکره الخواص، نجف، منشورات المطبعه الحدید، ۱۳۸۳٫
امین محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی تا.
ابن شهرآشوب، رشیدالدین ابوعبدالله محمدبن علی، المناقب، قم: علامه، ۱۳۷۹٫
ابن صباغ مالکی، نورالدین، الفصول المهمه، تهران، منشورات الاعلمی.
ابن قولویه ابوالقاسم جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف، مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۶ق.
الاحسائی احمد، شرح زیارت جامعه، بیروت: دارمفید، چاپ اول، ۱۴۲۰٫
اردبیلی محمد بن علی (مشهور به مقدس اردبیلی)، جامع الرواه، قم، منشورات مکتبه آیت الله مرعشی النجفی.
ابن سعد محمد، طبقات الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۹۰٫
بخاری محمدبن اسماعیل، الصحیح، قاهره: مکتبه عبدالحمید احمد حنفی، ۱۳۱۴ق.
بیضون لبیب، نهج البلاغه (تصنیف نهج البلاغه)، قم: دفتر نشر تبلیغات اسلامی.
پیشوایی مهدی، سیره پیشوایان، قم: موسسه امام صادق، ۱۳۸۷ چاپ بیستم.
تحریری محمدباقر، جلوه های لاهوتی، قم: دارالمعارف، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
جعفریان رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، تهران، نشر علم، ۱۳۹۰٫
تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا طلوع دولت صفوی)، تهران، نشر علم، ۱۳۹۱ چاپ پنجم.
جوادی آملی عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، قم، اسراء، ۱۳۸۹ چاپ چهارم.
ادب فنای مقربان، قم: اسراء، چاپ چهارم، خرداد ۸۵٫
شمیم ولایت، قم: مرکز نشر اسرا، چاپ اول ۱۳۸۲٫
خمینی، سید روح الله، آداب الصلوه، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم، ۱۳۷۲٫
مصباح الهدایه، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(رحمت الله علیه).
خویی سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بی جا، انوارالهدی، ۱۴۰۱٫
معجم الرجال الحدیث، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۰۳٫
حافظ شیرازی لسان الغیب محمد، دیوان، براساس نسخه علامه قزوینی، تهران: شرکت چاپ و نشر.
الحرانی ابن شعبه، تحف العقول، قم: اسلامی، ۱۳۶۳ش.
الحر العاملی محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل بیت، ۱۴۱۴٫
اثباه الهداه، قم، ۱۴۰۱٫
حلی تقی الدین الحسن بن علی ابن داود، الرجال، نجف: الحیدریه، ۱۳۹۲ه.، تحقیق، علامه سید محمد صادق بحر العلوم.
حلی (یوسف بن مطهر) خلاصه الاقوال، قم: منشورات رضی، ۱۴۰۲هـ.ق.
الحسنی هاشم معروف، سیره الائمه اثنی عشر، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶٫
حسینی سید مجتبی، مقامات اولیاء، تهران: کتاب نیستان، چاپ اول، ۱۳۷۹٫
داوری، مسلم، التقیه فی فقه اهل البیت، محمدعلی المعلم، قم: العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۹ هـ.ق.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳٫
راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، مصر، المیمنیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴٫
زیدان جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر، ۱۳۳۶٫
سیوطی جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، قم، منشورات الرضی، بی تا.
تاریخ خلفا، بیروت، دارالقلم، ۱۴۰۶، چاپ اول ص ۴۰۸٫
شبر، عبدالله، الانوار اللامعه فی شرح زیاره الجامعه، بیروت: الوفاء، چاپ اول، ۱۴۰۳٫
شیرازی فخرالمحققین، شرح زیارت جامعه کبیره، (آیت الله محمدهادی شیخ الاسلامی) مشهد: فدک، چاپ دوم، ۱۴۱۷ هـ.ق.
عطاردی عزیزالله، مسند الامام هادی، قم، الموتمر العالمی للامام الرضا، ۱۴۱۰٫
عروسی الحویزی، نور الثقلین، قم، مطبعه العلمیه، ۱۳۸۳٫
صدوق محمد بن علی بن الحسین بن بابویه، معانی الاخبار، قم، تصحیح علی اکبر غفاری، قم: اسلامی، ۱۳۶۱ ش.
الامالی، بیروت، الاعلمی، ۱۹۸۰٫
التوحید، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۹۸٫
من لایحضره الفقیه، قم: اسلامی، ۱۴۱۳٫
کمال الدین و تمام النعمه، با تصحیح استاد علی اکبر غفاری، قم: اسلامی، ۱۴۰۵ ق.
عیون أخبار الرضا، تصحیح و ترجمه استاد علی اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق، چاپ اول.
الصفار محمدبن الحسن، بصائرالدرجات، الکبری فی فضائل آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)، تهران: موسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ ق.
صفری فروشانی نعمت الله، غالیان، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸٫
طاهری خرم آبادی سید حسن، توحید و زیارات، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵٫
طباطبایی سیدمحمدحسین، ترجمه المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم: اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۷٫
طبرسی فصل بن حسن، اعلام الوری با علام الهدی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۹٫
مجمع البیان، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۴۱۵ق.
طبرسی محمد بن الحسن، الاحتجاج، تهران، اسوه، ۱۴۱۳٫
دلائل الامامه، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۸۳٫
الطوسی شیخ الاطائفه ابی جعفر محمدبن حسن، التهذیب، تصحیح و تحقیق استاد علی اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق، چاپ اول، ۱۳۷۶٫
الرجال، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۸۱ق.
الفهرست، قم، منشورات الرضی، بی تا.
الغیبه، قم، موسسه المعارف، ۱۴۱۷٫
عابدی احمد، فلسفه زیارت (شرح و تحقیق زیارت القبور فخر رازی)، بنیاد نهج البلاغه، قم: زائر، چاپ اول، ۱۳۷۶٫
علوی فاطمی عبدالله، برکات و آداب زیارت حضرات معصومین(علیهم السلام)، دارالمعارف الالهیه، ۱۴۲۵٫
العیاشی محمدبن مسعود، تفسیر العیاشی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۱۱٫
غفاری علی اکبر، دراسات فی علم الدرایه، تلخیص مقباس الهدایه (عبدالله مامقانی)، تهران: صدوق، چاپ اول، ۱۳۶۹هـ.ش.
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین ، قم: هجرت ، چاپ دوم،۱۴۱۰ق.
گوستاو جاهودا، روان شناسی خرافات، ترجمه: محمدتقی براهنی، تهران: آسیم.
قبانچی سید صدرالدین، فی رحاب الزیاره الجامعه الکبیره، نجف: احیاء التراث الشیعی، چاپ اول، ۱۴۲۷هـ.ق.
قرشی باقر شریف، حیات الامام هادی، بیروت، دارالاضواء ۱۴۰۸ چاپ اول.
قلی پور، محمد، مهره مار؛ درآمدی برخرافه گرایی، نشرشاملو، مشهد، ۱۳۸۷٫
قمی شیخ عباس، سفینه البحار، تهران: فراهانی، بی تا.
مفاتیح الجنان، تهران: هاد، چاپ اول، ۱۳۷۵٫
تتمه المنتهی فی وقایع ایام الخلفا، تهران، شرکت سهامی، ۱۳۳۳ش.
شیخ جوادبن عباس کربلایی، النوار الساطعه فی شرح زیاره الجامعه، دارالحدیث.
الکشی عمر بن محمد معرفه اخبار الرجال، الرجال کشی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸٫
کلینی ابو جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، تتمیق علی اکبر غفاری ۱۳۸۸ ق.
مامقانی اسد الله، تنقیح المقال فی احوال الرجال، تهران، مرتضویه، بی تا.
معرفت محمدهادی، صیانه القرآن عن التحریف، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۳٫
تفسیر و مفسران، قم، موسسه فرهنگی تمهید، چاپ اول ۱۳۷۹٫
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج علی العباد، قم، موسسه آل بیت، ۱۴۱۳٫
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ چاپ دوم.
مجلسی، محمدتقی، روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی پناه اشتهاردی، قم: بنیاد فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰هـ.ق.
مسلم بن حجاج القشیری، الصحیح، بیروت، دارالفکر، بی تا.
مدیر شانه چی کاظم، علم الحدیث و درایه الحدیث، قم: اسلامی، ۱۳۶۲هـ.
مکارم شیرازی، ناصر، پرتوی از زیارت جامعه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۲٫
معارف مجید، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ضریح، چاپ دوم، ۱۳۷۶ش.
تاریخ عمومی حدیث، تهران: کویر، چاپ دوم، ۳۷۷ ش.
مولوی بلخی جلال الدین محمد، مثنوی معنوی، تهران: علمی، چاپ ششم، ۱۳۷۴٫
نجاشی ابوالعباس، الرجال، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۶٫
نظامی همدانی علی، سیمای ائمه در شرح زیارت جامعه کبیره، قم: نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
نقوی سید محمد تقی، شرح زیارت جامعه کبیره، تهران: مؤسسه نشر صادق، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
نوبختی ابی محمد الحسن بن موسی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵٫
نوری میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث الاسلامی، ۱۴۰۷٫
نجم الثاقب، قم: جمکران، چاپ دوم، ۱۴۱۲هـ.ق.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۷۰، چاپ چهارم.
اثبات الوصیه، قم، منشورات رضی، بی تا.
همدانی سیدحسین، الشموس الطالعه فی شرح زیاره الجامعه، قم: انصاریان، چاپ اول، ۱۳۸۳٫
یثربی سید یحیی، عرفان عملی در اسلام، قم: دفتر نشر معارف، چاپ دوم، ۱۳۸۴٫
یدالله پور، بهروز (محمدهادی)، مبانی سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، قم، دارالعلم، ۱۳۸۳، چاپ اول.
پژوهشی در سند و محتوای زیارت عاشورا، قم، معارف، ۱۳۸۷، چاپ اول.
یعقوبی ابن ابی یعقوب احمد، تاریخ یعقوبی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۹۷۷ چاپ سوم.
مجلات :
ربانی سید جعفر، فصلنامه علمی فرهنگی کوثر، شماره ۷۰، تابستان ۸۶٫
سلطانی رنانی، مهدی، فصلنامه علمی فرهنگی کوثر، شماره ۷۰، تابستان۸۶٫
اسلام پور عسکری، فصلنامه علمی فرهنگی کوثر، شماره ۷۱، پاییز ۸۶٫
رضوی سیدعباس، فصلنامه علمی فرهنگی کوثر، شماره ۷۱، پاییز ۸۶٫
هادی منش ابوالفضل، ماهنامه پاسدار اسلام، شماره ۲۷۸، بهمن ۱۳۸۳٫
ماهنامه مبلغان، شماره ۶۹، مرداد و شهریور ۱۳۸۴٫
مطهری محب حسین، مجله مبلغان، شماره ۵۷، شهریور ۱۳۸۳٫
رودگر، محمدجواد، ریشه های پیدایی و پایایی خرافات، نشریه حوزه، شماره۱۵، ۱۳۸۵٫
[۱] – سید حسن طاهرى خرم آبادى، توحید و زیارت، صص ۷۱-۱۱۴٫
[۲] – ابن قولویه قمى، کامل الزیارات، ص ۳۳۴ به بعد.
[۳] – مائده، آیه ۸۳٫
[۴] – نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، صص ۷۴-۷۵٫
[۵] – عنکبوت، آیه ۴۵٫
[۶] – نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، ص ۹۷٫
[۷] – نهج البلاغه، خطبه ۹۵٫
[۸] – وسائل الشیعه، ابواب المزار، باب ۲، ح ۱۶، ج ۱۴، ص ۳۲۸٫
[۹] – ادب فناى مقربان، ج ۱، صص ۲۷-۲۶٫
[۱۰] – کامل الزیارات، مقدمه استاد على اکبر غفارى، نشر صدوق.
[۱۱] – امام فخر رازى، المطالب العالیه من العلم الالهى، ج ۷، ص ۲۷۶، به نقل از فلسفه زیارت، ص ۶۳٫
[۱۲] – مفاتیح الجنان، زیارت نامه امام رضا(علیه السلام).
[۱۳] – سید مجتبى حسینى، مقامات اولیاء، ج ۱، ص ۱۱٫
پاسخ دهید