سجده  های واجب و مستحب قرآن، چگونه و توسط چه کسی تعیین شده است؟ روایاتی که سجده  های واجب و مستحب را تعیین کرده ذکر نموده و احکام آن را بیان کنید.

پاسخ اجمالی

سجده بر پروردگار، عبادتی است که به صورت مستقل نیز ارزش والایی دارد. به طور طبیعی، اگر این سجده، هم زمان با تلاوت و یا استماع فرازی از قرآن باشد که به سجود اشاره می کند، از زیبایی و لطافت ویژه ای برخوردار خواهد شد.
اما این که سجده بعد از خواندن و شنیدن کدام آیات، واجب بوده و در کدام آیات از استحباب بیشتری برخوردار است، مطلبی است که باید ریشه آن را در روایات معصومان(ع) یافت.
الف. سجده های واجب
از امام باقر(ع) نقل شده است: «الْعَزَائِمُ مِنْ سُجُودِ الْقُرْآنِ أَرْبَعٌ فِی الم تَنْزِیلِ السَّجْدَهِ وَ فِی حم السَّجْدَهِ وَ فِی النَّجْمِ وَ فِی اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک‏… فَهَذِهِ الْعَزَائِمُ لَا بُدَّ مِنَ السُّجُودِ فِیهَا وَ أَنْتَ فِی غَیْرِهَا بِالْخِیَارِ إِنْ شِئْتَ فَاسْجُدْ وَ إِنْ شِئْتَ فَلَا تَسْجُدْ»؛[۱] عزائم(سوره هایی که دارای سجده واجب هستند)، در قرآن چهار تا است؛ سوره سجده (الم تنزیل)؛ سوره فصلت؛ سوره نجم و سوره علق. این سوره های عزائم هستند که سجده واجب در آنها وجود دارد، اما در غیر اینها اگر خواستید، سجده کنید و اگر نخواستید، سجده نکنید.
از امام صادق(ع) چگونگی سجده واجب نیز بیان شده است : «عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا قَرَأْتَ شَیْئاً مِنَ الْعَزَائِمِ الَّتِی یُسْجَدُ فِیهَا فَلَا تُکَبِّرْ قَبْلَ سُجُودِکَ وَ لَکِنْ تُکَبِّرُ حِینَ تَرْفَعُ رَأْسَکَ وَ الْعَزَائِمُ‏ أَرْبَعٌ‏ حم السَّجْدَهُ وَ تَنْزِیلٌ وَ النَّجْمُ وَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک»؛[۲]‏ عبد الله بن سنان از امام صادق(ع) نقل می کند؛ هنگامی که آیه سجده از سوره های عزائم را قرائت کردی، قبل از سجده تکبیر نگو، اما وقتی که سر از سجده برداشتی تکبیر بگو.
ب. سجده های مستحب
امام باقر(ع) در روایتی دیگر، مجموع سجده های واجب و مستحب در قرآن را پانزده مورد اعلام می فرماید: «مواضع السجود فی القرآن خمسه عشر موضعا أولها آخر الأعراف‏ و فی سوره الرعد وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ‏ و فی النحل وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ‏ و فی بنی إسرائیل‏ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً و فی کهیعص‏ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا و فی الحج‏ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ و فیها وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ‏ و فی الفرقان‏ وَ زادَهُمْ نُفُوراً و فی النمل‏ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ‏ و فی الم السجده وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ‏ و فی ص‏ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ‏ و فی حم فصلت‏ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ‏ و فی آخر النجم‏ فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا و فی إذا السماء انشقت قوله وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُونَ‏ و آخر اقرأ باسم ربک وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِب».‏[۳]، [۴]
بنابر این با توجه به روایات فوق، موارد سجده های واجب و مستحب از سوی امامان(ع) مشخص شده است.
برخی از احکام سجده
۱٫ در سجده واجب قرآن باید طوری عمل کرد که بگویند سجده کرده است.
۲٫ اگر چه در سجده واجب و مستحب هر ذکری کفایت می کند، اما مستحب است سجده کننده در حال سجده این ذکر را بگوید: «لا اله الا الله حقا، لا اله الا الله ایماناً و تصدیقاً، لا اله الا الله عبودیه و رقا، سجدت لک یا رب تعبداً و رقّا لا مستکبراً و لا مستنکفاً، بل أنا عبد ذلیل خائف مستجیر».
۳٫ اگر انسان به آیات مذکور گوش فرا دهد، واجب است که سجده کند و اگر تنها آنها را بشنود (به گوش او بخورند بدون این که قصد شنیدن داشته باشد) اگر چه سجده واجب نیست، ولی احتیاط آن است که سجده کند.
۴٫ آنچه موجب وجوب سجده می شود شنیدن تمام آیه است، ولی اگر بخشی از آیه را هم شنید، احتیاطاً سجده کند.
۵٫ سجده هنگام شنیدن این آیات، واجب فوری است و نباید تأخیر بیفتد و اگر احیاناً تأخیر افتاد در اولین فرصت باید آن را به جا آورد.
۶٫ شنیدن از بچه یا کسی که قصد تلاوت ندارد و یا ضبط صوت، سجده کردن را واجب نمی کند، اگر چه احتیاط در آن است که سجده به جا آورد.
۷٫ در سجده واجب قرآن نمی توان بر چیزهای خوراکی و پوشاکی سجده کرد، ولی سایر شرایط سجده را که در نماز است لازم نیست مراعات کرد.
۸٫ خواندن سوره  های سجده دار(سجده های واجب) در نماز موجب بطلان نماز می شود.
۹٫ بر شخص جنب و حائض حرام است که حتی یک آیه و کلمه از این سوره ها(عزائم) را قرائت کند، چه آیه سجده باشد، یا آیات دیگر این چهار سوره.[۵]

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، ج ‏۱، ص ۲۱۵، قم،‏ مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.

[۲]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ‏۳، ص ۳۱۷، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

[۳]. دعائم الإسلام، ج ‏۱، ص ۲۱۵٫

[۴]. مطالب بیشتر در این زمینه را در پاسخ ۴۲۶۶۹ مطالعه کنید.

[۵]. ر. ک: امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده، بنی  هاشمی خمینی، سید محمد حسین، ج ۱، ص ۵۹۲- ۵۹۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.