ضرورت ارتباط امامان ع با مردم و بیان و تبیین آموزه‌ها و احکام دینی برای آنان و نیز آماده‌سازی شیعیان برای پذیرش غیبت امام عصر عج و بالاخص ضرورت راه‌گشایی فرهنگی اقتصادی و اجتماعی شیعیان، موجب می‌شد تا امامان ع بعد از حضرت امام رضا (علیه السّلام) در دوران خفقان و اختناق عباسیان به تأسیس سازمان وکالت اقدام نمایند تا نمایندگی را در شهرهای مختلف معرفی نموده و بتوانند زمینه ارتباط با امام ع را با کمترین آسیب و هزینه و شکنجه توسط مأموران حکومتی فراهم آورند. شرایط بحرانی که امامان شیعه ع با آن رو به رو بودند.

هدف اصلی این روش دو چیز بود: یکی جمع‌آوری اموال (خمس، زکات، نذور و هدایا) از مناطق مختلف و دیگری پاسخ به پرسش‌ها و شبهات فقهی و عقیدتی شیعیان. شاید عصر امام صادق (علیه السّلام) آغاز وکالت در شیعه بوده است و نمایندگان امام صادق (علیه السّلام) در نواحی مختلف به پاسخ‌گویی به سؤالات مردم می‌پرداختند اما دوران امام موسی کاظم که تدابیر شدید امنیتی و جاسوسی عباسیان علیه امام شکل یافته بود تا حدودی گسترش وکالت را شاهدیم امام بیشتر دوره گسترش سازمان وکالت را در دوره بعد از امام رضا (علیه السّلام) در میان شیعیان مشاهده می‌کنیم چرا که از سویی اختناق حکومت و خفقان شدید شده بود و از سویی دیگر شکنجه شیعیان در ارتباط یافتن آنان با امامان ع بسیار گسترده شده بود. البته وکلا خود دارای سلسله مراتب بودند. وکلای امام ع برای نواحی چهارگانه زیر به عنوان وکلای کل بوده است:

الف. ناحیه بغداد، مدائن و عراق، ب. ناحیه دوم: بصره و اهواز، ج. ناحیه سوم: قم و همدان، د. ناحیه چهارم: حجاز، یمن و مصر[۱]

و برخی وکیل جزء بوده‌اند و زیر نظر وکیل ایالت کار می‌کردند که وکیل ایالت را امام تأیید می‌کرده است.

نکته دیگر آن که وکلا در فراز و فرود روزگار و در برخی سخت‌گیری‌ها و یا دنیاطلبی‌ها دچار دگرگونی می‌شدند و در برخی گزارش‌ها چنان آمده است که برخی از وکلا دچار دنیاطلبی شده و از صراط مستقیم الهی و پیروی امامان ع بیرون رفته‌اند که امام خود آنان را برکنار نموده و به شیعیان اطلاع داده‌اند.

منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی امام هادی علیه السلام؛ دفتر نشر معارف – تدوین و تألیف: محمدهادی یدالله پور

[۱]. فضائل ائمه اطهار از دیدگاه اهل سنت، ص ۳۹۲٫