روایت «ضرب القرآن» از نظر سند و دلالت چگونه است و آیا این روایت؛ تفسیر قرآن به قرآن را نفی می  کند؟

پاسخ اجمالی

یکی از روش های تفسیری که می تواند از درجه اعتبار بالایی برخوردار باشد، روش تفسیر قرآن به قرآن است. اما در مضمون برخی از روایات که در منابع اهل سنت و شیعه وجود دارد، مسلمانان از «ضرب القرآن بالقرآن» نهی شده اند. در نگاه اول، این معنا به ذهن خطور می کند که مراد از روایت، نفی تفسیر قرآن به قرآن به طور مطلق است، در حالی که این گونه نیست و منظور از نهی ضرب قرآن به قرآن در روایت مورد بحث، تلاش در جهت انکار آیات با آیات دیگر است، اما اگر در جهت تبیین صادقانه قرآن از این روش استفاده شود مثبت و آموزنده است.
 

پاسخ تفصیلی

روایاتی در موضوع «ضرب القرآن» در کتاب های روایی با سندهای مختلفی، نقل شده است. امام صادق(ع) به نقل از امام باقر(ع) می فرماید: «مَا ضَرَبَ رَجُلٌ الْقُرْآنَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ إِلَّا کَفَرَ»؛[۱] هیچ کس قسمتى از قرآن را (به ناروا) به قسمت دیگرى از آن نزد، مگر آن که کافر شد (و از دین اسلام بیرون رفت). این روایت، مربوط به «ضَرب القرآن» است که محدّثانی مانند کلینی و شیخ صدوق آن را با سند متصل در کتاب های حدیثی خود آورده اند.

بررسی سندی روایت «ضرب القرآن»

در این جا به بررسی سندی این روایت از کتاب های «الکافی» کلینی و «ثواب الأعمال و عقاب الاعمال» و «معانی الأخبار» شیخ صدوق پرداخته می شود.
الف. سند کتاب «الکافی»: «محمّد بن یحیى عن أحمد بن محمّد عن حسین بن سعید عن النَّضر بن سُوَید عن القاسم بن سلیمان عن أبی عبد الله(ع) قال: قال أَبی(ع): …».[۲]
ب. سند کتاب «ثواب الأعمال»: «حَدّثنی محمد بن الحسن عن الحسین بن الحسن بن أبان عن الحسین بن سعید عن النضر بن سُوَید عن القاسم بن سلیمان عن أبی عبد الله(ع) قال: قال أبی(ع)…».[۳]
ج. سند کتاب «معانی الأخبار»: «حَدّثنا محمد بن الحسن رَحِمَه الله قال حدّثنا الحسین بن الحسن بن أبان عن الحسین بن سعید عن النضر بن سُوَید عن القاسم بن سلیمان عن أبی عبد الله(ع) قال: قال لی أبی(ع)‏ …».[۴]
پُر واضح است که دو سند شیخ صدوق که در دو کتاب خود آورده است، بدون هیچ تفاوتی با هم مشترکند.
همان طور که در این سه سند مشاهده می شود، راوی مستقیم این روایت از امام صادق(ع)، قاسم بن سلیمان است و سند کلینی با سند شیخ صدوق از حسین بن سعید به بعد مشابه است؛ یعنی سه راوی منتهی به امام صادق(ع) مشترکند؛ پس می توان نتیجه گرفت که این یک روایت بوده است که به دو طریق به ما رسیده است.
راویان سند کلینی 
محمد بن یحیی العطار: نجاشی از او به عنوان شیخ و بزرگ اصحاب امامیه در زمان خودش یاد می کند که ثقه و مورد اعتماد است.[۵]
احمد بن محمد بن عیسی: وی از کسانی است که با امام رضا(ع) ملاقات کرده و از امام جواد و امام هادی(ع) روایت نقل می کند. او از عده زیادی از شاگردان مکتب اهل بیت(ع) اخذ روایت کرده است و عده زیادی نیز از او اخذ حدیث داشته اند به حدی که روایات او در کتب اربعه، به حدود ۲۳۰۰ مورد می رسد.[۶] بنابر این، او از بزرگان محدّثین است.
حسین بن سعید: نجاشی درباره وی می گوید: «حسن و حسین فرزندان مهران از موالی علی بن حسین(ع) هستند، حسن با برادرش حسین در تصنیف سی کتاب مشارکت داشت ولی حسین بیشتر مشهور گشت. حسین بن یزید سورائی می گفت: حسن با برادرش حسین در جمیع رجال شریک است – به جز در زرعه بن محمد حضرمی و فضاله بن ایوب – که در این دو نفر، حسین از طریق برادرش از آنان نقل می کند».^[۷]
نضر بن سُوَید: وی ثقه و دارای احادیث صحیح است.[۸]
قاسم بن سلیمان: شرح حالی که نشان از وثاقت یا عدم وثاقت وی باشد، بیان نشده است جز آن که اکثر روایات وی را نَضر بن سُوَید نقل کرده است و با توجه به این که در شرح حال نضر بن سوید تصریح شده است که روایاتش از درجه اعتبار (صحیح الحدیث) برخوردار است، می توان قاسم بن سلیمان یا روایاتی که نضر از او نقل کرده است را معتبر دانست.
راویان سند شیخ صدوق
محمد بن حسن: وی استاد مسلّم شیخ صدوق و معروف به ابن ولید است که از بزرگان محدّثین قم است.[۹]
حسین بن حسن بن أبان: در شرح حال وی گفته شده است که قبل از سعد بن عبدالله قمی و صفار می زیسته که توانسته از حسین بن سعید مستقیماً روایت نقل کند.[۱۰]
دیگر راویان با راویان کتاب کلینی مشترکند که بیان شد.
نتیجه این که؛ روایت مورد بحث از جهت سندی از درجه اعتبار لازم برخوردار است.
بررسی متن و محتوای روایت
متن و معنای این روایت واضح و روشن نیست؛ لذا تفاسیر متعددی از آن شده است که به طور گذرا به آن اشاره می شود:
۱ – شیخ صدوق بعد از نقل این روایت، به دلیل نامفهوم بودن معنای آن، شرح آن را از استادش مرحوم ابن ولید می پرسد و ابن ولید در پاسخ می گوید: «یعنی هنگامی که از شخصی درباره تفسیر آیه ای پرسیده می شود، جواب آن را با تفسیر آیه دیگر بدهد».[۱۱]
مراد ابن ولید زیاد روشن نیست و با ظاهر روایت نیز مخالف است؛ زیرا در روایت مذکور آنچه سبب کفر نامیده شده است زدن برخی از آیات قرآن به برخی دیگر از آیات است؛ مگر آن که بگوییم منظور از «ضرب بعض القرآن»؛ یعنی تفسیر بعضی از آیات قرآن و منظور از بعض دیگر(بعضه)، تفسیر بعض دیگر باشد، که در نهایت همان نظر ابن ولید می شود.
۲ – منظور آن است که در مقام تفسیر یک آیه؛ انسان به متشابهات قرآن استدلال کند،[۱۲] همان متشابهاتی که چند وجه دارند و طبق بیان قرآن کریم کسانی که دل های مریض دارند[۱۳] به آن استناد می کنند.
۳ – با توجه به معنای ظاهری و متداول «ضَرب» قابل توجیه است؛ یعنی اگر کسی با قصد هتک حرمت قرآن؛ صفحات قرآن را بر هم بزند؛ کافر شده است!![۱۴]
۴ – مراد از روایت آن است که در آیات و الفاظ مجمل؛ عام و مطلق و مجاز و متشابه و… مفسّر با تفسیر بالرأی[۱۵] و اعتبارات خیالی و جمع های تبرّعی، آیات را تفسیر کند و بر اساس آن فتوا دهد.[۱۶]
۵ – نظریه پنجم را علامه طباطبایی(ره) با توجه به برخی از روایات اهل سنت[۱۷] که مرتبط با این بحث است، مطرح کرده اند، همان طور که می دانیم، کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» ایشان به عنوان نمونه مهمی از تفسیر قرآن به قرآن است، موضوعی که گمان می رود با این روایت همخوانی نداشته باشد؛ لذا ایشان در صدد اظهار بیان خود از این روایت برآمده است و اگر مشکلی که طرح خواهیم کرد؛ نبود، می توانستیم آن را به عنوان نظر نهایی قبول کنیم. علامه طباطبایی(ره) در این باره می گوید: «-با توجه به روایت اهل سنت- منظور از ضرب القرآن این است: کسى بین مراتبی که معانى آیات دارند خلط کند و در ترتیبى که بین مقاصد هست اخلال وارد آورد؛ مثلاً محکم را متشابه و متشابه را محکم بداند، و یا خطاهایى از این قبیل مرتکب شود».[۱۸]
همان طور که ایشان بیان می کند، روایاتی که نهی از «ضرب القرآن بالقرآن» دارد در مقام نفی تفسیر قرآن به قرآن نیستند، بلکه می خواهد بیان کند که در مقام انکار و اشکال به برخی آیات از آیات دیگر استفاده نشود. البته برای این مطلب می توان از آیات قرآن نیز شاهد آورد آن جا که می فرماید: «آیا در قرآن نمی اندیشند؟ هرگاه از سوى دیگرى جز خدا می بود در آن اختلافى بسیار می یافتند». [۱۹] پس چون در قرآن هیچ اختلاف و تناقضی نیست، اصولاً جهت ردّ و نفی یک یا چند آیه نمی توان از آیات دیگر استفاده کرد؛ زیرا آیات قرآن چون از نزد خداوند حکیم و علیم نازل شده است، اصلاً تناقض و اختلافی در آن نیست تا بتوان برخی از آیات را با برخی دیگر نفی کرد، پس به اصطلاح؛ ثبوتاً چنین چیزی امکان ندارد و اثباتاً هم طبیعی است که اتفاق نیفتاده است، پس در این جا صحت ادعای برخی از مدّعیان؛ بر وجود تناقضاتی در آیات قرآن کریم با توجه به برخی دیگر از آیات آن، به خوبی روشن می شود.
درست در نقطه مقابل؛ انکار و نفی آیات، تصدیق و تأیید برخی از آیات توسط برخی دیگر است، اگر «ضرب القرآن بالقرآن» برای تأیید آیات و تصدیق آن باشد نه تنها جایز بلکه راجح است؛ زیرا از کلام متکلمی که هیچ گونه خطا و اشتباه و تناقضی در کلامش ندارد برای تبیین و تفسیر گفتار دیگرش به خوبی می توان استفاده کرد.
از تصریح کلام علامه طباطبایی چنین برداشت می شود که منظور از تفسیر قرآن به قرآن؛ همان تصدیق برخی از آیات با برخی دیگر است، امّا مثالی که در ادامه می آورند شبیه مثال قائلین به قول دوم است؛ ایشان می گویند: «مثلاً محکم را متشابه و متشابه را محکم بداند، و یا خطاهایى از این قبیل مرتکب شود».[۲۰]
اما همان طور که در آیات قرآن آمده است؛[۲۱] تبعیت از متشابه را کسانی انجام می دهند که میل به باطل دارند و این تبعیّت از متشابه حقیقی یا آنچه محکم است ولی متشابه دانسته شود! ربطی به تفسیر برخی از آیات توسط برخی دیگر ندارد! اشخاص می توانند در برداشت و استفاده از آیات قرآن به متشابهات تمسک کنند و حکم دلخواه خود را به دست آورند! ولی هرگز وارد وادی تفسیر و تبیین آیات به وسیله آیات دیگر نشوند.
بله! می توان کلام علامه را این گونه تبیین کرد که در مقام «ضرب القرآن بالقرآن» و تفسیر برخی آیات قرآن به وسیله آیات دیگر قرآن؛ محکم را متشابه و متشابه را محکم دانسته و آن گاه به تفسیر آیات پرداخته شود.
پس می توان چنین نتیجه گرفت؛ منظور از نهی ضرب قرآن به قرآن در روایت مورد بحث، تلاش در جهت انکار آیات با آیات دیگر است و اگر در جهت تأیید و تبیین صادقانه قرآن از این روش استفاده شود مثبت و آموزنده است.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج ‏۱، ص ۱۸، المطبعه العلمیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰ق؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج ۲، ص ۶۳۲، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق؛ شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص ۲۸۰، دار الشریف الرضی، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق؛ شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الأخبار، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص ۱۹۰، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

[۲]. الکافی، ج ۲، ص ۶۳۲.  

[۳]. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۲۸۰.

[۴]. معانی الأخبار، ص ۱۹۰.

[۵]. نجاشی، ابوالحسن، رجال نجاشی، ص ۳۵۳، نشر مؤسسه آل البیت(ع)، قم، ۱۴۱۶ق.

[۶]. سبحانی، جعفر، موسوعه طبقات ‏الفقهاء، ج ‏۳، ص ۱۰۰، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.

[۷]. رجال نجاشی، ص ۵۸.

[۸]. رجال نجاشی، ص ۴۲۷.

[۹]. موسوعه طبقات ‏الفقهاء، ج ‏۴، ص ۳۹۰.

[۱۰]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، ص ۳۸۹، انتشارات حیدریه، نجف، ۱۳۸۱ق.

[۱۱]. «و سألت محمد بن الحسن رحمه الله عن معنى هذا الحدیث فقال هو أن تجیب الرجل فی تفسیر آیه بتفسیر آیه أخرى»؛‏ معانی الأخبار، ص ۱۹۰.

[۱۲]. فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، ج ۹، ص ۱۷۸۳ – ۱۷۸۴، کتابخانه امام أمیر المؤمنین(ع)‏، اصفهان، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.

[۱۳]. «هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْباب»؛ آل عمران، ۷.

[۱۴]. مازندرانی، محمد صالح، شرح کافی، محقق و مصحح: شعرانى، ابوالحسن‏، ج ۱۱، ص ۷۲، المکتبه الإسلامیه، تهران، ۱۳۸۲ق.

[۱۵]. عده قابل توجهی از علما این روایت را با تفسیر بالرأی مرتبط دانسته اند؛ ر.ک: مجلسی، محمد تقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه‏، محقق و مصحح: موسوى کرمانى، حسین و اشتهاردى، على پناه، ج ۱۳، ص ۱۳۵، ‏مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، قم، ۱۴۰۶ ق؛ شهید ثانی، زین الدین بن علی، منیه المرید، محقق: مختاری، رضا، ص ۳۶۹، مکتب الإعلام الإسلامی‏، قم، ۱۴۰۹ق.

[۱۶]. شرح کافی، ج۱۱، ص ۷۲.

[۱۷]. در حدیثی از ابن ابی عاصم (متوفی ۲۸۷) چنین آمده است: «حَدَّثَنَا هِشَامُ بْنُ عَمَّارٍ، نا ابْنُ أَبِی حَازِمٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شُعَیْبٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنِ ابْنَیِ الْعَاصِ قَالَا: مَا جَلَسْنَا مَجْلِسًا [ص:۱۰۹] فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ کُنَّا بِهِ أَشَدَّ اغْتِبَاطًا مِنْ مَجْلِسٍ جَلَسْنَا یَوْمًا، جِئْنَا وَالنَّاسُ عِنْدَ حُجْرَهِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَتَرَاجَعُونَ فِی الْقُرْآنِ، فَلَمَّا رَأَیْنَاهُمُ اعْتَزَلْنَاهُمْ، وَرَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ خَلْفَ الْحُجْرَهِ یَسْمَعُ کَلَامَهُمْ، فَخَرَجَ عَلَیْنَا مُغْضَبًا یُعْرَفُ الْغَضَبُ فِی وَجْهِهِ، فَقَالَ: «أَیْ قَوْمِ، بِهَذَا أُهْلِکَتِ الْأُمَمُ قَبْلَکُمْ بِاخْتِلَافِهِمْ عَلَى أَنْبِیَائِهِمْ، وَضَرْبِهِمُ الْکِتَابَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ، إِنَّ الْقُرْآنَ لَمْ یَنْزِلْ یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضًا، فَمَا عَرَفْتُمْ مِنْهُ فَاعْمَلُوا بِهِ، وَمَا تَشَابَهَ عَلَیْکُمْ فَآمِنُوا بِهِ»؛ روزى رسول خدا(ص) با شدّت خشم، نزد مردمى رفت که داشتند خودسرانه قرآن را تفسیر می کردند، فرمود: امت هاى قبل از شما هم به خاطر همین روشى که شما پیش گرفته اید گمراه شدند، آنها هم در اثر زدن بعضى از کتاب را به بعضى دیگر، هلاک شدند، خداى تعالى کتاب را نازل نکرده که شما به خاطر بعضى از آن بعضى دیگر را تکذیب کنید، بلکه نازل کرد تا بعضى مصدق بعض دیگر باشد پس هر چه از قرآن فهمیدید همان را بگوئید، و هر چه را نفهمیدید علمش را به عالمش واگذارید». ابن ابی عاصم شیبانی، أحمد بن عمرو، الآحاد و المثانی، محقق: أحمد جوابره، باسم فیصل، ج ۲، ص ۱۰۸ – ۱۰۹، دار الرایه، الریاض، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.

[۱۸]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۸۳، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۱۹]. «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً کَثیرا»؛ نساء، ۸۲.

[۲۰]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۸۳.

[۲۱]. آل عمران، ۷.