طبق آیه ۷۵ سوره حج بعضی از ملائکه برگزیده می شوند. طبق چه قانونی از بین آنها که همگی به جبر، خدا را پرستش می کنند، باید گروهی برگزیده شوند؟ در ازای کدام لیاقت؟ در پاداش کدام عملشان؟ در نتیجه کدام سابقه شان؟

پاسخ اجمالی

بنابر تصریح قرآن، برخی از فرشتگان، رسولان الهی هستند. از معانی رسالت فرشتگان این است که آنها وظیفه دارند وحی و پیام الهی را به انبیاء و اولیاء الهی برسانند. علاوه بر آن، بسیاری از امور این دنیای مادی نیز به دستور الهی و وساطت فرشتگان انجام می گیرد، به بیان دیگر، فرشتگان واسطه های الهی در انجام بسیاری از امور می باشند و مأموریت هاى مختلف در جهان آفرینش بر عهده آنان است؛ این معنا نیز نوعی از معانی رسالت فرشتگان است.
اما در علت برتری برخی از ملائکه بر برخی دیگر، به نظر می رسد، جبر در مورد فرشتگان به معنای کامل و این که مانند نرم افزاری برنامه ریزی شده عمل کنند، نیست. بنابر ظاهر آیات قرآن آنها نیز دارای فهم بوده و می توانند برخی از مسائل را برای خود تحلیل کنند؛ لذا در مورد خلقت آدم می بینیم که به خلقت انسان ها اعتراض می کنند. بنابر این می توان فرضیه ای را در این جا محتمل دانست مبنی بر این که فرشتگان در مورد گناه و افعال قبیح هیچ اختیاری ندارند، همچنین در اصل بندگی و عبادت خداوند نیز اختیار نداشته و نمی توانند از این وادی خارج شوند، اما در برخی مسائل، که سبب رشد و تعالی بیشتر آنها می شود، اختیاری برای آنها وجود دارد که فرشتگان با انجام آنها می توانند به مراحل بالا و رشد برسند.
 

پاسخ تفصیلی

فرشتگان، از جمله مخلوقات الهی هستند که دانسته های ما در مورد آنان چندان گسترده نیست. تعدادی از آیات قرآن و برخی از روایات، مطالبی پیرامون آنها بیان کرده اند. علاوه بر این، برخی از استنباطات عقلی در علم کلام و فلسفه نیز اطلاعاتی پیرامون آنها به ما می دهد که بیان آنها خود نوشته جداگانه ای را می طلبد.
در قرآن صفات و ویژگی های مختلفی برای فرشتگان بیان شده است. یکی از اینها رسول بودن فرشتگان است. دو آیه در سوره های مختلف، رسول بودن فرشتگان را ذکر کرده اند؛ در یکی از آنها با از ماده «جعل» استفاده شده: «الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جاعِلِ الْمَلائِکَهِ رُسُلاً أُولی‏ أَجْنِحَهٍ مَثْنى‏ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ یَزیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ»[۱] و در آیه دیگری با استفاده از کلمه «یصطفی» این معنا را رسانده است: «اللَّهُ یَصْطَفِى مِنَ الْمَلَئکَهِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ  إِنَّ اللَّهَ سَمِیعُ  بَصِیرٌ».[۲]
در این جا لازم است که معنای رسول بودن فرشتگان را بررسی کنیم.
بر خلاف تصوّر اولیه، رسول بودن فرشتگان به این معنا نیست که آنها مأمور الهی در میان برخی از موجودات هستند و تلاش در تبلیغ دین در میان مردم می کنند و به نوعی صاحب نبوّت نیز هستند، بلکه رسالت برای فرشتگان معانی دیگری دارد. برای رسالت اینان دو معنا وجود دارد که آیات مختلف، آنها را بیان داشته اند. این دو معنا عبارت اند از:
الف. رسالت تشریعی
برخی از فرشتگان که سرآمد آنها، جبرئیل امین است، وظیفه دارند که وحی و پیام الهی را به انبیا و اولیای الهی برسانند. این نوع رسالت برای فرشتگان، قطعی بوده و همگان آن را قبول دارند. عموم مفسران شیعه[۳] و اهل سنت[۴] معتقدند، که آیات مورد بحث نیز به همین معنا هستند.
طبیعی است این رسالت برای همه ملائکه نبوده و تنها برخی از آنها عهده دار این مسئولیت اند. البته برخی از مفسران علاوه بر معنای اول معنای دیگری را نیز بیان داشته اند به این که بعضی از ملائکه پیام الهی را به برخی دیگر می رسانند که این نیز نوعی رسالت است.[۵]
ب. رسالت تکوینی
بسیاری از امور این دنیای مادی به دستور الهی و وساطت فرشتگان انجام می گیرد، به بیان دیگر؛ فرشتگان واسطه های الهی در انجام بسیاری از امور می باشند و مأموریت هاى مختلف در جهان آفرینش بر عهده آنان است؛ این معنا نیز نوعی از معانی رسالت فرشتگان است.[۶]
برخی از مفسران رسالت فرشتگان در آیه اول سوره فاطر را دلالت کننده بر این معنا نیز دانسته اند و معتقدند آیه، بر رسالت تشریعی و تکوینی دلالت می کند.[۷]
البته چه این آیه را دال بر ولایت تکوینی بدانیم یا ندانیم، اصل وجود این رسالت مورد قبول همگان بوده و آیات بسیاری بر آنها دلالت می کند؛ مانند: «وَ لَمَّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهیمَ بِالْبُشْرى‏ قالُوا إِنَّا مُهْلِکُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَهِ إِنَّ أَهْلَها کانُوا ظالِمینَ»؛[۸] و «وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَهً حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ».[۹]
اما این بحث باقی می ماند که چه چیزی سبب برتری برخی از آنها بر برخی دیگر می گردد؟ به نظر می رسد، جبر در مورد فرشتگان به معنای کامل و این که مانند نرم افزاری برنامه ریزی شده عمل کنند، نیست. بنابر ظاهر آیات قرآن آنها نیز دارای فهم بوده و می توانند برخی از مسائل را برای خود تحلیل کنند؛ لذا در مورد خلقت آدم می بینیم که به خلقت انسان ها اعتراض می کنند. علاوه بر این مواردی وجود دارد که سبقت در کردار نیک و یا در طرف مقابل، ترک اولی به برخی از آنها استناد داده شده است.[۱۰] بنابر این می توان فرضیه ای را در این جا محتمل دانست مبنی بر این که فرشتگان در مورد گناه و افعال قبیح هیچ اختیاری ندارند، همچنین در اصل بندگی و عبادت خداوند نیز اختیار نداشته و نمی توانند از این وادی خارج شوند، اما در برخی مسائل، که سبب رشد و تعالی بیشتر می شود، اختیاری برای فرشتگان وجود دارد که با انجام آنها می توانند به مراحل بالا و رشد برسند.[۱۱]جبرئیل و فرشتگان مقرب دیگر، شاید به جهت انجام کارهایی که در آن هیچ اختیاری نداشته اند، به چنین توفیقات و رسالت هایی گماشته نشده، بلکه به دلیل رفتارهای همراه با اختیار خود به رشد و تعالی رسیده باشند. با این وجود، حتی اگر خدا از ابتدا فرشتگانی را برتر از دیگر فرشتگان آفریده باشد این موضوع خلاف عدالت نیست، چنانچه در زمین، خدا انسان ها را برتر از دیگر موجودات آفریده است.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. فاطر، ۱: «همه ستایش ها ویژه خداست که آفریننده آسمان ها و زمین است [و] فرشتگان را که داراى بال هایى دوگانه و سه گانه و چهارگانه اند رسولانى [براى انجام دادن فرمان هاى تکوینى و تشریعی اش‏] قرار داده است. هرچه بخواهد در آفرینش می افزاید یقیناً خدا بر هر کارى تواناست».

[۲]. حج، ۷۵: «خداست که از میان فرشتگان و آدمیان رسولانى برمی گزیند، که همانا خدا [به سخن عالمیان] شنوا و [به لیاقت آنان] بینا است».

[۳]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۴، ص ۴۱۰، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ۸، ص ۶۲۵، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ۵، ص ۳۵۱، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.

[۴]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیه، علی عبدالباری، ج ۹، ص ۱۹۷، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق؛ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۷، ص ۱۴۲، دار المعرفه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق؛ بغدادی، علاء الدین علی بن محمد، لباب التاویل فی معانی التنزیل، تصحیح، شاهین‏، محمد علی، ج ۳، ص ۴۵۲، دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

[۵]. فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۲۳، ص ۲۵۳، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.

[۶]. برای اطلاعات بیشتر ر.ک: ۳۷۰۶۶؛ منظور از رقیب و عتید

[۷]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۸، ص ۱۶۶، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۸]. عنکبوت، ۳۱: «و زمانى که فرستادگان ما با بشارت [ولادت اسحاق‏] نزد ابراهیم آمدند، گفتند: ما یقیناً اهل شهر را نابود می کنیم؛ زیرا اهل آن ستمکاراند».

[۹]. انعام، ۶۱: «و اوست که بر بندگانش چیره و غالب است، و همواره نگهبانانى [از فرشتگان‏] براى [حفاظتِ‏] شما [از حوادث و بلاها] می فرستد تا هنگامى که یکى از شما را مرگ در رسد [در این وقت‏] فرستادگان ما جانش را می گیرند و آنان [در مأموریت خود] کوتاهى نمی کنند».

[۱۰]. برای اطلاعات بیشتر ر.ک:۳۹۶۴۹؛ اولین فرشته ای که بر حضرت آدم(ع) سجده کرد

[۱۱]. ر.ک: «فرشتگان و اختیار»، سؤال ۳۵۸۰۸.