این که خداوند روزی را تکفل کرده شرح دهید. و نقش کار و تلاش انسان و یا دعا و توکل به چه مقدار است؟
مقدمه اول
رزق و روزی که خداوند آن را به عهده گرفته و ضمانت کرده عبارت است از سهم و نصیبی که باید به مخلوقات برسد تا بتوانند به وجود و بقاء خود ادامه دهند. البته تعهد و ضمانت الهی و رزاقیت و روزی رسانی که بذات اقدس پروردگار نسبت میی دهیم با تعهدات و ضمانت ها و تکفل های انسانی متفاوت است. این «وَمَا مِن دَآبَّهٍ فِی الأَرْضِ إِلاَّ عَلَی اللّهِ رِزْقُهَ»؛[۱] «رزق و روزی هر جنبنده ای بر عهده خداوند است»
باید در نظر داشت که آنت که آن که ماجرای رزق جنبندگان را به عهده گرفته است الله است نه یک مخلوق. الله یعنی آن کس که آفریننده نظام های هستی و خالق موجودات است و لذا تعهد الهی تفاوت دارد با تعهد مخلوقی که جزئی از همین نظام و تحت تأثیر موجودات این نظام است.
شناختن فعل خدا و رزّاقیت خدا شناخت نظامات عالم است. ما خود جزء عالمیم و مانند سایر اجزاء عالم وظیفه ای داریم. وظایفی هم که ما در عالم درباره ارزاق و حقوق داریم و قانون خلقت ما را موظف به آن وظایف کرده است و یا قانون شریعت ما را به آن موظف ساخته است از شئون رزاقیت خداوند است.
قوه جذب و تغذّی که در گیاهان است همین طور جهازات تغذیه، میل ها و غریزه هایی که در جانداران است و آنها را به سوی مواد غذایی می کشاند همه از مظاهر رزاقیت حضرت حق است. خداست که هر جانداری را به وسیله یک سلسله میل ها و رغبت ها مسخر کرده که در پی مایحتاج خود برود. و برای ارضای این میل ها همیشه در تلاش باشد. همین اندیشه و تلاش و کوشش جد و جهد در این زمینه به موجب رزّاقیت خداوند است و رزاقیت اوست که روزی و روزی خوار. رزق و مرزوق را عاشق یکدیگر قرار داده و در پی هم واداشته است. در متن واقع پیوستگی خاصی بین اجزاء خلقت وجود دارد که آن ها را به یکدیگر تطبیق می دهد. تا طفل طفل است و قادر به تحصیل روزی و تهیه آن نیست، روزی او را آماده و مهیا در اختیار او قرار داده است و تدریجاً که او قدرت بیشتری پیدا می کند و با کنجکاوی می تواند روزی خود را به دست آورد دیگر روزی او به آسودگی در اختیارش نیست مثل این که روزی او را بر می دارند و در نقطه ای دوردست می گذارند تا برود و آن را پیدا کند و استفاده نماید. به طور کلی یک تناسبی است میان آمادگی روزی و مقدار توانایی روزی خوار و مقدار هدایتی که به سوی روزی خود شده است.
انسان چون نسبت به گیاهان و حیوانات موجودی عالی تر و راقی تر است و آنچه برای زندگی گیاهان و حیوانات کافی است برای او کافی نمی باشد مسئله تحصیل روزی او شکل و وضع دیگری دارد. فاصله بین روزی و روزی خوار در عرصه زندگی انسان بیشتر است. از این رو وسایل زیادتری در اختیار او قرار داده شده و دستگاه هدایت در وجودش تقویت گشته به او عقل و عمل و فکر داده شده. وحی و نبوت به یاری اش آمده و برایش وظیفه و تکلیف مقرر شده و همه این ها از شئون رزاقیت خداوند است. و لذا این
مخور هول ابلیس تا جان دهد هر آن کس که دندان دهد نان دهد
توانا اسـت آخــر خداونـد روز که روزی رساند تو چندین مسوز
نگــارنــده کـــودک اندر شکـــم نویسنـده عمــر و روزی اسـت هم[۲]
سخن درستی است اما نه به این معنی که دندان داشتن کافی است که نان پخته و آماده بر سر سفره انسان مهیا شود. بلکه به این معنی که در دستگاه خلقت بین نان و دندان رابطه است. اگر نان نبود دندان نبود و اگر دندان و صاحب دندان نبود نان نبود. بین روزی و روزی خوار و وسایل خوردن و هضم و جذب روزی و وسایل هدایت و راهنمایی به سوی روزی در متن خلقت ارتباط است. آن کس که انسان را در طبیعت آفریده و به او دندان داده نان یعنی مواد غذایی قابل استفاده را هم در طبیعت آفریده و اندیشه و فکر و نیروی عمل و تحصیل و حسن انجام وظیفه را هم آفریده است همه اینها توأماً مظهر رزاقیت خداوند است.[۳]
مقدمه دوم
در واقع ما دو گونه رزق و روزی داریم. رزقی که به سراغش میی رویم و رزقی که به سراغمان می آید. امام علی (علیه السلام) می فرماید «اِن الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق یطلبک فان انت لم تأته اتاک»؛[۴] «رزق طالب (که به سراغ ما می آید) رزقی است که همواره ما را تعقیب می کند حتی اگر از آن فرار کنیم ما را رها نمی سازد همان طور که رهایی از چنگال مرگ ممکن نیست».
همچنین حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز فرموده «لو اَنَّ ابنَ آدم فَرَّ من رِزقِه کما یَفِرُّمن المَوتَ لادرکه کما یدرکه الموت»[۵] این گونه رزق ریشه در قضای الهی دارد و هیچ گونه تغییر و تحولی در آن صورت نمی گیرد. در این زمینه مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: «روزی و روزی خوار متلازم هم اند و معنی ندارد که روزی خوار در مسیر زندگی طالب بقاء باشد اما رزقی برایش نباشد همین طور ممکن نیست رزقی محقق باشد و روزی خواری در بین نباشد و نیز رزق از مایحتاج روزی خوار افزون باشد و لذا رزق داخل در قضای الهی است»[۶]
اما قسم دیگر روزی (رزق مطلوب) رزقی است که برای طالب آن مقدّر شده است. اگر آن را طلب نماییم و مشروط و علل لازم وصول به آن را مراعات نماییم چنین رزقی را به دست می آوریم و در واقع تلاش ما در جهت رسیدن به این گونه روزی، جزءالعلّه است و اگر در کنار دیگر علل مهیای عالم غیب قرار گیرد مسلماً دست یابی به آن حتمی است. در این باره مولی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) می فرماید: طلب نمایید روزی را که مضمون و مقدر است اما برای طلب کننده آن «اطلبوا الرّزق فانّه مضمون لطالبِه»[۷] همان طور که طلب بدون ضمانت بی معنی است تضمین رزق بدون طلب نیز در این قسم (روزی مطلوب) ناممکن است. و لذا از این دو قسم روزی که از ناحیه خدای بزرگ برای بندگان معین گشته است قسمی از آن بدون قید و شرط و به عبارتی رزق طالب و قسمی دیگر مشروط است و مطلوب. روزی بی قید و شرط در هر حال انسان را طلب می نماید و تا پیمانه قابلیت انسان از این گونه رزق پر نگردد اجل و مرگ انسان فرا نمی رسد.
حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:
«الا و اِنّ الرُّوحَ الاَمینَ نَفَتَ فی روعِی اَنَّه لن تَموتَنَفْسٌ حَتّی تستکمل رزقها»[۸]
اما روزی مطلوب و مشروط حتمیت و ضرورتش مشروط به انجام اموری و در نظر گرفتن مسائلی است که بدون ترتیب و انجام شرایط محقق نمی گردد.
رزق در لغت به معنای چیزی است که از آن بهره برده می شود. (الرزق ما یُنْتَفع بِه – اقرب الموارد) حال روزی طالب و محتوم همان روزی وجود و هستی، عمر، امکانات و محیط و خانواده و استعداد… است که از ناحیه این قسم (روزی طالب) توان و نیروی لازم و دقت وهوشیاری برای تلاش و انجام کار پدید می آید و در سایه این امور دَرِ روزی مطلوب و مشروط گشوده می گردد. در باب روزی مطلوب هر کس به شکلی باید دست نیاز و در عین حال جدیت و تلاش را به سوی رزاق مطلق (حضرت حق) بلند کند حتی طفل شیرخوار که تلاشش همان گریه و ناله و فریاد اوست که در پس این گونه افعال به روزی مطلوبش (شیر مادر) دست پیدا می کند. اما چون در بستر رشد بالید و به مقطعی بالاتر رسید تلاش و جدّیت او شکلی دیگر پیدا می کند و به صورت تفکر و اندیشه و فعل و حرکت اعضا و جوارح نمود می یابد و کمیّت و کیفیت روزی نیز تغییر می کند.
نتیجه این که: در پی روزی طالب و محتوم و بی قید و شرط، تلاش و اندیشه و کار و فعالیت آفریده می شود و در پی تلاش و فعالیت و طلب روزی مطلوب و مشروط پدیدار می گردد. روزی محتوم و طالب قابل تغییر و تحول و کاهش و فزونی نیست که نه حرص انسان حریص آن را به جریان می اندازند و نه افسردگی انسان بی میل آن را باز می دارد. «ان الرِّزقَ لا یجُرُّهُ حرص حریصٍ و لایَصْرِفُه کراهیه کارِهٍ»[۹]
اما بر اثر چگونگی انجام مقدماتِ روزی مطلوب و کیفیت ترکیب و نحوه ترتیب و چینش آنها میی توان روزی مطلوب را کاهش یا افزایش داد. برای نمونه حسن نیت و دوام بر طهارت از اموری است که روزی مطلوب را افزایش می دهد.
«اُحِبُّ ان یُوَسِّعَ عَلی َّ فی الرّزق؟ دُمْ علی الطَّهاره یُوَسَّعْ علیک فی الرزق»[۱۰]
امام علی(علیه السلام) می فرماید «من حَسُنَت نیّته زیدَ فی رزقه»[۱۱]
پس بر ما لازم است که بعد از آند از آن که رابطه روزی و روزی خوار را دانستیم و آشنا شدیم که وسایلی برای رسیدن روزی به روزی خوار آفریده شده و تکلیفی هم برای تحصیل آن متوجه ما است کوشش کنیم و ببینیم بهترین و سالم ترین راه برای رسیدن به روزی چیست و قوای خود را در آن راه به کار گیریم و به خداوند که خالق این راه است توکل کنیم.
با بررسی و ارزیابی قرآن کریم و سیره معصومان(علیهم السلام) پی می بریم که اقتصاد، کار و تولید از مهم ترین دستورات دین و آیین اسلام است. اقتصادی که دین بر آن تأکید دارد کسب درآمد از راه حلال و پرداخت حقوق شرعی آن است و کسی که کار و تلاش می کند تا روزی حلال کسب کند و در نتیجه از دیگران بی نیاز باشد، فردی با ارزش و شرافتمند است.
اقتصاد نیکو از ارکان حفظ خانواده و جامعه و مایه عزّت و استقلال کشور اسلامی است. رسول مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید «العبادهُ سبعون جزءاً افضلُها طلب الحلال»؛[۱۲] عبادت هفتاد جزء است، برترین آن، کسب روزی حلال است»
با نگاهی به سیره و زندگانی چهارده معصوم پی میی بریم که کار، تلاش و تولید در عرصه های کشاورزی و دامداری جزء جدایی ناپذیر زندگی ایشان بوده است. آن بزرگواران کار و تولید را در جامعه اسلامی «روش تأمین هزینه های زندگی از طریق کار و تولید، دنیاطلبی نیست، بلکه آخرت طلبی است»[۱۳]
در فرهنگ دینی برداشت مؤمن نسبت به کار و تلاش به قدری والاست که اعتقاد دارد کسی که در جهت رفع نیازهای خود و خانواده اش تلاش میی کند تا سربار جامعه نباشد، همچون رزمنده ی در جبهه جنگ بر علیه دشمن است و برابر با او و حتی برتر از او پاداش دریافت خواهد کرد.
اصل دیگر کوشش در حفظ اعتدال و میانه روی در همه ی شئون زندگی است. به خصوص کسی که در کسب روزی، در به دست آوردن نیازهای زندگی، در هزینه های مصرفی و در معیشت، در معاملات، در اندوختن دارایی، در انفاق، در خوردن و آشامیدن، در شیوه پوشش و… اعتدال و اقتصاد را حفظ کند، زندگی ای سرشار از خوشبختی و کامیابی خواهد داشت.
«اَربَعهٌ لایُستجابُ لهم، دعوه… رجل کانَ له مالٌ فأفسَدَه، فیقول: اللهم ارزُقنی! فیقال له: الَم آمُرْکَ بالاقتصاد؟!»[۱۴]
چند گروه هستند که دعایشان پذیرفته نمیی شود، یکی از این گروه ها کسی است که مال و دارائی خود را زایل می کند یا به عبارتی به درستی به مصرف نمی رساند، با این حال دست به دعا بر می دارد و می گوید: خدایا رزق و روزیم ده! خداوند تبارک و تعالی به او خطاب می نماید: آیا تو را به اقتصاد و میانه روی دستور ندادم؟ یعنی هر که اعتدال را در مصرف مراعات کند، عنایت خدا شامل حالش می شود و روزی با برکت می یابد.
بعد از این که مقدمات و اصول کسب روزی حاصل شد پی می «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»؛[۱۵]«بخوانید مرا تا شما را اجابت کنم».
هیچ منعی از جانب فیّاض و جواد عَلی الاطلاق نیست، کافی است بنده شرایط دریافت فیض را فراهم کند. بعد از این که درباره اقتصاد و اعتدال مقدماتی را به عرض رساندیم: در باب دعا درمی «اذا ارادَ احدکم ان یسأل ربّه شیئاً الاّ أعطاهُ، فلییأسْ من النّاس کلّهم و لایکون له رجاء الاّ عندالله، فاذا علمَ اللّه عز وجل ذلک من قلبه لم یسأل الله شیئاً الاّ اعطاه»؛[۱۶] «چون کسی از شما خواهان آن باشد که هر چه از پروردگارش خواهد، بدو عطا کند، باید از مردم ناامید شود و امیدی جز به خدا نداشته باشد، که چون خدای عزّ و جلّ این را از قلبش بداند، هر چه خواهد بدو عطا کند»
در پایان دعاهای خاصی برای طلب رزق و رفع فقر و رفع قرض وارد شده که ما به بعضی اشاره می کنیم و شما را به کتاب های مفصل که در این باره مطالب عمیق تر و جامع تری گردآورده اند.[۱۷]
۱ – تلاوت سوره واقعه در هر شب مخصوصاً در رکعت اول نافله نماز عشاء. «و مَن یتّق الله یَجعل له مخرجاً، و یَرزقُه من حیثُ لایحتَسِب و من یتوکّل علی الله فهو حسَبُه انَّ الله بالغ امره قد جعل الله لکلّ شیء قدر»؛[۱۸]
اساتید اخلاق بر ذکر این آیات بعد از نمازهای واجب تأکید بسیار دارند و به تجربه آثار شگرفی در این کار نهفته است.
۲ – دعای طلب روزی از امام صادق(علیه السلام):
«اللهمّ انّه لیسَ علمٌ بِموضعِ رزقی و انّما اطلبُهُ…»[۱۹]
۴ – سلام کردن به هنگام ورود به منزل: اگر کسی در منزل نبود این گونه سلام بدهد: «السّلام علینا من ربِّنا» و بعد سوره توحید «قل هو الله احد» را بخواند. نقل شده با این عمل، خداوند برکات خود را بر اهل آن منزل عنایت خواهد نمود.
«هر که هر روز صد مرتبه این ذکر را بگوید «لا اله الاّ الله الملکُ الحقُّ المبین» از فقر و وحشت قبر امان یابد و توانگر شود و درهای بهشت بر وی گشوده شود»[۲۰]
۶ – صدقه دادن به مقدار کم و به صورت مداوم. مداوم.
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:علیرضا حیدرزاده/پرسش وپاسخ دانشجویی
[۱] – هود (۱۱)، آیه ۶٫
[۲] – سعدی .
[۳] – ر.ک: بیست گفتار، آیت الله مطهری، گفتار ششم، ص ۱۲۷ تا ۱۳۷٫
[۴] – نهج البلاغه، نامه ۳۱٫
[۵] – مکارم الاخلاق، ج ۲، ص۳۷۷٫
[۶] – المیزان، ج ۱۸، جزء ۲۷، ص ۳۷۷٫
[۷] – الارشاد، ۱/۳۰۳٫
[۸] – الکافی، ۲/۷۴/۲٫
[۹] – بحار، ۷۷ / ۶۸ / ۷٫
[۱۰] – کنزالعمال، ۴۴۱۵۴٫
[۱۱] – بحار، ۱۰۳ / ۲۱ / ۱۸٫
[۱۲] – وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۱٫
[۱۳] – ص ۱۹٫
[۱۴] – اصول کافی، ج ۴، ص ۲۷۵٫
[۱۵] – مؤمن (۴۰)، آیه ۶۰٫
[۱۶] – سیره نبوی «منطق عملی»، دفتر دوم، مصطفی دلشاد تهرانی، به نقل از کافی، ج ۲، ص ۱۴۸٫
[۱۷] – ر.ک: مفاتیح الجنان، حاج شیخ عباس قمی(ره) مفاتیح الحاجات، سید محمدرضا حسینی غیاثی .
[۱۸] – طلاق (۶۵)، آیات ۲ و ۳٫
[۱۹] – مفاتیح الجنان، تعقیب نماز عشاء.
[۲۰] – مفاتیح الجنان، ادعیه هر روز.
پاسخ دهید