در جهت تنظیم خانواده و جلوگیرى از حاملگى راه هاى متعددى از زمان هاى گذشته تا به حال وجود داشته است. البته برخى از آنها مناسب تر بوده و آسیب کمترى دارد و برخى نیز از نظر فقهى و شرعى جایز نمى باشد که در ادامه به آنها اشاره مى گردد. برخى از روش هایى که در حال حاضر براى جلوگیرى از باردارى وجود دارند، عبارتند از: ۱ – روش هاى هورمونى؛ ۲ – روش هاى مکانیکى؛ ۳ – روش هاى سدى و فیزیکى؛ ۴ – روش هاى شیمیایى؛ ۵ – روش هاى فیزیولوژیک؛ ۶ – بستن مجارى منى براى مردان (وازکتومى)؛ ۷ – بستن لوله هاى رحمى در زنان (سترون سازى).

هر کدام از روش هاى ذکر شده فواید و آسیب هایى نیز دارند. البته این روش ها ممکن است براى همگان توصیه نشود و هر فردى متناسب با شرایط جسمى، روانى و فرهنگى مى تواند از آنها استفاده کند. در ضمن استفاده از این روش ها مى باید با دقت کافى و با مشورت پزشک انجام گیرد و در برخى نیز بایستى جواز و عدم جواز شرعى لحاظ گردد.

اینک نمونه هایى از آنها که کاربرد شایع تر و بیشترى دارد اشاره نموده و به فواید و معایب آن نیز خواهیم پرداخت:

۱ – قرص هاى خوراکى ترکیبى براى پیشگیرى از باردارى با دوز کم[۱]

این روش همانطور که از نامش پیداست (قرص ترکیبى) داراى دو نوع هورمون از نوع استروژن و پروژسترون است که مشابه هورمون هاى طبیعى بدن هستند. به قرص هاى ترکیبى که داراى مقادیر کم هورمون هستند LD گفته مى شود. قرص هاى داراى مقادیر زیاد هورمون (High Dose) HD نامیده مى شود که فقط در موارد خاص از آنها استفاده مى شود.

مزیت این روش

– این روش مانع تخمک گذارى در هر قاعدگى مى شود و لذا احتمال حاملگى بسیار نادر است؛

– علیرغم مهار تخمک گذارى یک روش برگشت پذیر بوده در صورت قطع استفاده، امکان باردار شدن با قدرت قبل از استفاده موجود است؛

– در شرایط متداول استفاده، روش موثرى است؛

– قرص LDبه عنوان یک روش سالم و ایمن براى بیشتر زنان قابل استفاده است؛

– عوارض خطرناک و جدى این روش نادر است؛

– این قرص ها نمى توانند باعث سقط در حاملگى شوند؛

– از قرص هاى ترکیبى خوراکى به عنوان روش اضطرارى پیشگیرى از باردارى نیز استفاده مى شود.

– اگر به طور صحیح استفاده شود روش بسیار موثرى است. (یک حاملگى در ۱۰۰۰ زن در سال اول استفاده)

– دوره هاى قاعدگى را منظم کرده مقدار و مدت خونریزى و دردهاى دوره قاعدگى را کاهش مى دهد؛

– با توجه به ایمن و کم خطر بودن این روش براى اکثر زنان، استفاده از این روش مى تواند بدون قطع و نیاز به دوره استراحت تا زمانى که زن تصمیم به باردار شدن نگرفته ادامه یابد؛

– در همه دوره هاى سنى از نوجوانى تا یائسگى قابل استفاده است؛

– این روش براى زنان داراى سابقه باردارى یا بدون سابقه باردارى قابل استفاده است.

– استفاده از آن در هر زمان مى تواند قطع شود؛

– بلافاصله پس از قطع مصرف، بازگشت بارورى و باردار شدن امکان پذیر است.

عیب ها

– ۲۱ روز باید استفاده شود. به خاطر سپردن و به یاد داشتن استفاده روزانه براى بعضى از زنان دشوار است.

– همه جا و در هر روز باید در کنار و در دسترس مصرف کننده باشد.

– در صورت استفاده غلط چندان موثر نیست.

– در موارد بسیار نادر باعث ایجاد لخته در خون و حملات قلبى و مغزى مى شود.

– معمولاً در سه ماهه اول مصرف، حالت تهوع، سردرد خفیف، دردناک و حساس شدن پستان ها، افزایش اندک وزن و لکه بینى دیده مى شود.

طرز مصرف قرص هاى ترکیبى LD

اولین بسته باید از روز پنجم قاعدگى شروع شود، و روزانه یک قرص در مدت ۲۱ روز (تا انتهاى بسته) مصرف گردد. سپس یک هفته قرص قطع گردد. آنگاه مصرف بسته دوم، از روز هشتم قطع قرص، شروع گردد. توصیه مى شود که قرص ها در شب و هنگام خوابیدن مصرف شود. بعضى از کارخانه جات براى جلوگیرى از اشتباه کردن در تاریخ مصرف قرص، هفت عدد قرص تقویتى و آهن به جعبه قرص ضدباردارى اضافه کرده اند، لذا لازم نیست که خانم ها قرص خود را قطع کنند و مى باید بسته دوم را بلافاصله بعد از بسته اول مصرف نمایند.[۲]

۲ – قرص هاى خوراکى غیرترکیبى (حاوى پروژسترون)

مزیت ها

ـ این روش برخلاف قرص هاى ترکیبى فقط داراى یک نوع هورمون از نوع پروژسترون آن هم به میزان کم است. از این رو به این قرص ها «مینیپیل» نیز گفته مى شود.

ـ این روش فقط در نیمى از دوره هاى قاعدگى زن از تخمک گذارى جلوگیرى مى کند.

ـ برگشت پذیرى این روش مشابه قرص هاى ترکیبى خوراکى است.

ـ اگر در دوران شیردهى مصرف شود یک روش بسیار موثر است، به شرط آنکه هر شب در ساعت معینى خورده شود.

ـ مادران در دوران شیردهى از هفته ششم بعد از زایمان مى توانند مصرف این قرص ها را شروع کنند.

ـ این قرص ها هیچ نوع تأثیرى بر کمیت و کیفیت تولید و جریان شیر مادر ندارند.

ـ عارضه هاى جانبى این قرصها کمتر از قرص هاى ترکیبى است زیرا فقط حاوى یک نوع هورمون هستند.

ـ مصرف این قرص ها ساده تر از قرص هاى ترکیبى است زیرا هر شب بدون وقفه یک قرص میل مى شود (۲۸ تایى است) در حالى که قرص هاى ترکیبى ۲۱ شب خورده مى شود و ۷ شب مصرف آن قطع مى گردد.

ـ به عنوان روش اورژانس پیشگیرى از باردارى نیز قابل استفاده است.

عیب ها

در زنانى که در دوران شیردهى نیستند و از این روش استفاده مى کنند عارضه هاى زیر دیده مى شود:

ـ تغییر در خونریزى قاعدگى؛

ـ لکه بینى؛

ـ از حاملگى نابجا جلوگیرى نمى کند.

۳ – آمپول تزریقى پیشگیرى از باردارى (دپو مدروکسى پروژسترون استات)

مزیت ها

ـ مرسوم ترین نوع آمپول تزریقى براى پیشگیرى از باردارى DMPAاست. این آمپول هر سه ماه یکبار تزریق مى شود.

ـ این آمپول فقط داراى یک هورمون از نوع پروژسترون است که مشابه پروژسترونى است که در بدن زن ساخته مى شود.

ـ نقش اصلى این روش، پیشگیرى از تخمک گذارى است.

ـ در پیشگیرى از باردارى بسیار موثر است.

ـ استفاده از این روش تقریباً هیچ عارضه خطرناکى به دنبال ندارد.

ـ پس از قطع استفاده به طور معمول بازگشت بارورى طولانى تر از سایر روش هاست.

ـ استفاده از این روش در دوره شیردهى بى خطر است.

عیب ها

ـ تغییرات در دوره قاعدگى به صورت لکه بینى، و خونریزى و قطع قاعدگى؛

ـ افزایش وزن.

ـ نیاز به تزریق در هر فصل.

۴ – روش کاشتنى (نورپلنت)

رایج ترین روش کاشتنى پیشگیرى از باردارى، نورپلنت است.

بسته نورپلنت شامل ۶ کپسول کوچک پلاستیکى است. هر کپسول به اندازه یک چوب کبریت است که به راحتى در زیر پوست و در قسمت بالاى بازوى زن کار گذاشته مى شود.

ـ روش بسیار موثرى در پیشگیرى از باردارى است (یک حاملگى در ۱۰۰۰ زن استفاده کننده در سال اول).

ـ به عمل جراحى سرپایى و کوچکى جهت کارگذارى و خروج کپسول هاى نورپلنت نیاز است.

ـ اغلب زنان چند ساعت تا یک یا چند روز بعد از گذاشتن نورپلنت، احساس درد و ناراحتى در محل کاشت مى کنند.

ـ بیرون آوردن نورپلنت در برخى اوقات دردناک و اغلب مشکل تر از کارگذارى آن است.

ـ نورپلنت از انتقال بیمارى هاى مقاربتى و ایدز پیشگیرى نمى کند.

۵ – آى یو دى (I.U.D)

آى یو دى یک ابزار داخل رحمى کوچک از جنس پلاستیک است که قابلیت ارتجاعى دارد. این ابزار داخل رحمى در اغلب موارد داراى سیم یا پوشش مسى است.

عمل اصلى آى یو دى جلوگیرى از رسیدن اسپرم به تخمک است.

۶ – کاندوم

کاندوم از ابزارهاى تنظیم خانواده است که مزیت ها و عوارضى نیز دارد که به برخى از آنها اشاره مى شود:

مزیت ها

ـ اگر به طور صحیح استفاده شود از انتقال بیمارى هاى مقاربتى از جمله ایدز پیشگیرى مى کند.

ـ باعث محافظت در مقابل عوارض بیمارى هاى مقاربتى از قبیل نازایى در زن و مرد، و بیمارى هاى التهابى لگن و سرطان دهانه رحم در زن مى شود.

ـ تا حدودى از انزال سریع جلوگیرى مى کند.

ـ بلافاصله پس از زایمان مى تواند مورد استفاده قرار گیرد.

ـ بى ضرر بوده و عارضه هاى جانبى هورمون ها را ندارد.

ـ هر زمان استفاده از کاندوم را مى توان متوقف کرد.

ـ در هر گروه سنى قابل استفاده است.

ـ استفاده از آن نیاز به معاینات و آزمایشان خاصى ندارد.

در صورت مواجهه با شکست کاندوم مى توان بلافاصله از روش هاى اورژانس پیشگیرى از باردارى استفاده کرد.

عیب ها

ـ کاندوم هاى لاتکس در تعداد کمى از افراد که حساسیت به لاتکس دارند باعث ایجاد خارش و ناراحتى مى شود.

ـ کاندوم اگر به مدت طولانى نگهدارى شود یا در معرض گرما، نور خورشید یا رطوبت قرار گیرد کارآیى خود را از دست مى دهد.

ـ احتمال پاره شدن و سوراخ بودن آن هست.

ـ ممکن است لذت جنسى را کاهش دهد.

۷ – جلوگیرى سنتى

از قدیمى ترین روش هاى جلوگیرى از حاملگى آن است که مرد قبل از انزال از ادامه آمیزش دورى کند. در این متد علاوه بر اینکه شریک جنسى مذکر نیاز به کنترل دقیق خود دارد، خروج مایع منى قبل از انزال، و در اکثر موارد خروج غیرقابل اجتناب مایع منى در نزدیکى مدخل واژن، این روش را به روشى غیرموثر تبدیل مى سازد. گرچه روش ساده اى است و هزینه اى برنمى دارد اما از نظر روانى و میزان موفقیت، این روش چندان مطلوب نبوده و معمولاً تا ۲۰ درصد موارد با عدم موفقیت همراه است. زیرا حتى اگر پیش از انزال نزدیکى قطع شود امکان ریزش اسپرم در واژن و فراهم شدن شرایط حاملگى وجود دارد.

منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:علی احمد پناهی/پرسش وپاسخ دانشجویی

[۱] – Low Dose) LD.

[2] – نسرین تک زارع و همکاران، روش هاى جلوگیرى از باردارى، ص۱۲۹-۱۲۵ ؛ حسین محمودیان، دانش خانواده، ص۱۷۲-۱۶۸٫