بر اساس قرآن، نماز انسان را از فحشاء و منکر بازمیدارد؛ پس چرا با آنکه نماز میخوانیم، گناه هم میکنیم؟!
چه کنم که نمازم تأثیر در ترک گناهان داشته باشد؟
پاسخ اجمالی
این که قرآن کریم می فرماید نماز انسان را از فحشاء و منکر بازمی دارد، منظور این است که طبیعت نماز بازدارنده از فحشاء و منکر است؛ یعنی طبیعت نماز آن گونه است که انسان را از گناه بازمی دارد. البته بازدارى آن به نحو «اقتضاء» است، نه «علیت تامه» که هر کس نماز خواند، دیگر نتواند گناه کند.
نمازی که بنده، آن را در هر روز پنج بار با تمام آداب و شرایط به جا آورد و نسبت به آن اهتمام ورزد، طبعاً چنین نمازی با ارتکاب گناهان کبیره؛ مانند قتل نفس، خوردن مال ایتام، غیبت و تهمت، زنا و لواط و… سازش ندارد.
بنابر این، بازدارى از گناه اثر طبیعى نماز است؛ چون نماز توجه خاصى است از بنده به سوى خداى سبحان، اما این اثر تنها به مقدار اقتضاء است، نه علیت تامه، تا تخلف نپذیرد، و نمازگزار دیگر نتواند گناه کند. نه این گونه نیست، بلکه اثرش به مقدار اقتضاء است؛ یعنى اگر مانع و یا مزاحمى در بین نباشد نماز اثر خود را مى بخشد، و نمازگزار را از فحشاء بازمى دارد، ولى اگر مانع و یا مزاحمى جلوی اثر آن را گرفت، دیگر اثر نمى کند، در نتیجه نمازگزار آن کارى که انتظارش را از او ندارند مى کند.
البته باید توجه داشت که نماز دارای مراتب است؛ بنابراین اثری که به صورت اقتضاء بر آن مترتب می شود نیز دارای مراتب است؛ یعنی نماز و جلوگیری از گناه، مانند دو کفه ترازو هستند، هر وقت نمازگزار در نماز خود بیشتر به یاد خدا بود، کمتر گناه مى کند، و هر جا یاد خدا در نماز ضعیف شود، و نمازگزار از حقیقت یاد خدا منصرف گردد، دچار گناه مى شود.
پاسخ تفصیلی
قرآن کریم در باره یکی از آثار و برکات نماز می فرماید؛ نماز به پا دارید که نماز انسان را از فحشا و منکر باز می دارد: «اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاهَ إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ»؛[۱] آنچه را از کتاب (آسمانى) به تو وحى شده تلاوت کن، و نماز را برپا دار، که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه بازمى دارد، و یاد خدا بزرگ تر است و خداوند مى داند شما چه کارهایى انجام مى دهید!
در این آیه خداوند به پیامبرش(ص) دستور مى دهد تا آنچه به ایشان وحى شده(قرآن) را تلاوت نماید؛ چرا که تلاوت قرآن بهترین چیزی است که انسان را از شرک و ارتکاب فحشاء و منکرات بازمی دارد؛ به دلیل آن که در قرآن آیات روشنى است که دربردارنده حجت هایى نورانى است که حق را آن طور که باید روشن مى سازد. همچنین مشتمل بر داستان هاى عبرت آموز، مواعظ و بشارت ها، انذار، وعده و وعیدها است که شنونده و خواننده را از گناهان بازمى دارد. خدای متعال پس از امر به تلاوت قرآن، پیامبرش را امر به نماز می کند که بهترین اعمال است؛ چرا که نماز بازدارنده از فحشاء و منکر است.
سیاق آیه شاهد بر این است که: مراد از این بازدارى، بازدارى طبیعت نماز از فحشاء و منکر است؛ یعنی طبیعت نماز آن گونه است که انسان را از گناه بازمی دارد. البته بازدارى آن به نحو «اقتضاء» است، نه «علیت تامه» که هر کس نماز خواند، دیگر نتواند گناه کند.
اکنون پرسش این است که چگونه نماز از فحشاء و منکرات نهى مى کند؟
در جواب باید گفت؛ نمازی که بنده خدا، آن را در هر روز پنج بار به جا بیاورد، و همه عمر ادامه دهد، بویژه اگر آن را همه روزه در جامعه اى صالح به جا آورد، و افراد آن جامعه نیز مانند او همه روزه به جا بیاورند، و مانند او نسبت به آن اهتمام ورزند، طبعاً چنین محیطی با ارتکاب گناهان کبیره سازش ندارد.
آرى توجه به خدا از در بندگى، آن هم در چنین محیط و از چنین افراد، طبیعتاً باید انسان را از هر گناه کبیره و هر عملى که دین آن را زشت مى داند؛ مانند قتل نفس، خوردن مال ایتام، غیبت و تهمت، زنا و لواط و … باز بدارد؛ به دلیل این که نماز ذکر خدا است، و این ذکر، اولاً: ایمان به وحدانیت خداى تعالى، و رسالت و جزاى روز قیامت را به نمازگزار تلقین مى کند، و به او مى گوید که خداى خود را با اخلاص در عبادت مخاطب قرار داده و از او استعانت به نما، و درخواست کن که تو را به سوى صراط مستقیم هدایت نموده، و از گمراهی و غضبش به او پناه ببر.
ثانیاً: او را وامى دارد به این که با روح و بدن خود متوجه ساحت عظمت و کبریایى خدا شده، پروردگار خود را با حمد و ثنا و تسبیح و تکبیر یاد آورد، و در آخر بر خود و هم مسلکان خود و بر همه بندگان صالح سلام فرستد.
علاوه بر این، او را وادار مى کند به این که از حدث که نوعى آلودگى به لوازم دنیوی است، و از خبث یعنى آلودگى بدن و جامه، خود را پاک کند، همچنین از این که لباس و مکان نمازش غصبى باشد، بپرهیزد، و رو به سوى خانه پروردگارش بایستد.
پس اگر انسان مدتى کوتاه بر نماز خود پایدارى کند، و در انجام آن تا حدى نیت صادق داشته باشد، این ادامه در مدت کوتاه به طور مسلم باعث مى شود که ملکه پرهیز از فحشاء و منکر در او پیدا شود، به طورى که اگر فرضاً آدمى شخصى را بر خود بگمارد که دائماً ناظر بر احوالش باشد، و او را آن چنان تربیت کند که این ملکه در او پیدا شود و به زیور ادب عبودیت آراسته گردد، قطعاً تربیت او مؤثرتر از تربیت نماز نیست، و به بیش از آنچه که نماز او را دستور مى دهد دستور نخواهد داد، و به بیش از آن مقدار که نماز به ریاضتش وامى دارد، وادار نخواهد کرد.
امام صادق(ع) در باره نماز تمام و کامل می فرماید: نماز چهار هزار حدّ و حکم دارد که تو از همه آنها مورد بازخواست قرار نمى گیرى. راوی از حضرتش پرسید: تنها حدود و احکامى را که ترک کردن آن جایز نیست و نماز جز به آن کامل نمى گردد، بفرمایید. امام(ع) فرمود: نماز کسى تمام و کامل است که طهارت کامل، و اهتمام ویژه داشته، بدون فتنه انگیزی و فساد، و به دور از شک و تردید باشد، نسبت به خدا شناخت و معرفت داشته و در پیشگاه او خاضعانه و خاشعانه بایستد، آن گاه میان حالت نومیدى و آزمندى، و شکیبایى و بى تابى بایستد، به گونه اى که گویى نوید پروردگار تنها متوجّه او، و وعده عذاب تنها براى او است، و دارایى خویش را در راه خدا بذل نموده و تمام اهداف خود را خیال انگاشته، و نفس خود و هر چیز ارجمند در نزد خویش را در راه خشنودى خداوند بذل نموده، بدون این که انتظار چیزى را بکشد، پیش به سوى او، راه راست را طى نماید، و وابستگى هاى اهتمام به غیر او را با چشم توجّه به خداوندى که قصد سیر به سوى او را نموده و مى خواهد به درگاه او وارد شده، قطع نماید، و از او اجازه ورود بگیرد. هر گاه کسى این چنین عمل کند، نمازش همان نمازى خواهد بود که به خواندن آن امر، و در باره آن گفته شده است: «براستى نماز انسان را از کردار و گفتار زشت و ناپسند باز مى دارد».[۲]
اکنون ضروری است اشکالى که به آیه شریفه شده،[۳] – چنان که در پرسش نیز مطرح شده- را مطرح کنیم؛ و آن این که قرآن مى فرماید نماز از فحشاء و منکرات نهى مى کند، در حالی که ما بسیارى از نمازگزاران را مى بینیم که از ارتکاب گناهان بزرگ پروایى ندارند؛ چرا نماز آنان بازدارنده از فحشاء و منکرات نیست؟.
در جواب این اشکال برخی از مفسران گفته اند؛ کلمه «صلاه» در آیه شریفه در معناى نکره است، و معناى آیه این است که یک قسم از نمازها باعث مى شود که نمازگزار از فحشاء و منکرات اجتناب ورزد، و درست هم هست، پس مراد همه نمازها نیست، تا آن اشکال وارد شود.[۴]
بعضى دیگر با استناد به روایتی از امام صادق(ع)[۵] می گویند نماز تا زمانی که نمازگزار مشغول آن است، این اثر را دارد؛ یعنى شخص نمازگزار تا وقتی که مشغول نماز است، کارهاى زشت نمى کند؛ چون همین اشتغال به نماز او را از کارهاى دیگر بازمى دارد.[۶]
بعضى دیگر گفته اند؛ آیه به همان ظاهرش معنایى دارد که آن اشکال متوجهش نمى شود، و آن این است که نماز مانند یک انسانى که دیگرى را از فحشاء و منکرات نهى مى کند، به شخص نمازگزار مى گوید: زنا مکن، ربا مخور، دروغ مگو، و … اما همان طور که در آن انسان، لازمه نهى این نیست که شنونده گوش هم بدهد، و از گفته او از منکر دوری کند، در نماز نیز چنین است؛ یعنى نماز مرتب به نمازگزار مى گوید که چنین و چنان مکن، اما لازمه این نهى این نیست که نمازگزار هم از نهی اش اطاعت کند، و از آن کارها دست بردارد. مگر نهى نماز از نهى خدا مهم تر و مؤثرتر است؟! خداى تعالى در آیه شریفه: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى وَ یَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ»،[۷] به عدل، احسان و صله رحم امر مىکند، و از فحشاء و منکر نهى مى فرماید، با این حال مردم هم چنان نافرمانى اش مى کنند، و نهى او باعث بازداری مردم نمى شود. نهى نماز هم مثل آن است. پس اشکالى که بر آیه شده، ناشى از این توهم است که نهى همواره مستلزم بازداری است، و این تصور باطلی است.[۸]
از برخی مفسران در پاسخ به این اشکال نقل شده است که نماز را براى این مى خوانند که به یاد خدا بیفتند، هم چنان که خود خداى تعالى هم فرمود: «أَقِمِ الصَّلاهَ لِذِکْرِی»؛[۹] نماز را براى یاد من به پا دار، و کسى که به یاد خدا باشد، مسلماً از اعمالى که خوشایند خدا نیست پرهیز مى کند، و آن اشخاصى که در اشکال مورد نظرند، اشخاصى هستند که اگر نماز نخوانند گناه بیشتر مى کنند، و نماز در آنها این مقدار اثر گذاشته که منکرات را کمتر مرتکب شوند.[۱۰]
علامه طباطبائی(ره) در جواب از اشکال مطرح شده می گوید؛ آنچه از سیاق آیه برمى آید؛ این است که اگر دستور داده اند که مردم نماز بخوانند، براى این است که نماز آنان را از فسق و فجور بازمى دارد، و این تعلیل مى فهماند که نماز عملى است عبودى که به جا آوردنش صفتى در روح آدمى پدید مى آورد که آن صفت -به اصطلاح معروف- پلیسى است غیبى، و صاحبش را از فحشاء و منکرات بازمى دارد، و در نتیجه جان و دلش را از قذارت گناهان و آلودگى هایى که از اعمال زشت پیدا مى شود، پاک مى نماید.
پس معلوم مى شود مقصود از نماز رسیدن به آن صفت است؛ یعنى صفت بازدارى از گناه. پیدایش این صفت اثر طبیعى نماز است، اما به نحو اقتضاء، نه به نحو علیت. به عبارت دیگر، بازدارى از گناه اثر طبیعى نماز است؛ چون نماز توجه خاصى است از بنده به سوى خداى سبحان، اما این اثر تنها به مقدار اقتضاء است، نه علیت تامه، تا تخلف نپذیرد، و نمازگزار دیگر نتواند گناه کند. نه این گونه نیست، بلکه اثرش به مقدار اقتضاء است؛ یعنى اگر مانع و یا مزاحمى در بین نباشد نماز اثر خود را مى بخشد، و نمازگزار را از فحشاء بازمى دارد، ولى اگر مانعى و یا مزاحمى جلو اثر آن را گرفت، دیگر اثر نمى کند، در نتیجه نمازگزار آن کارى که انتظارش را از او ندارند مى کند.
البته باید توجه داشت که نماز دارای مراتب است؛ بنابراین اثری که به صورت اقتضاء بر آن مترتب می شود نیز دارای مراتب است؛ یعنی نماز و جلوگیری از گناه، مانند دو کفه ترازو هستند، هر وقت نمازگزار در نماز خود بیشتر به یاد خدا بود، نمازگزار کمتر گناه مى کند، و هر جا یاد خدا در نماز ضعیف شود، و نمازگزار از حقیقت یاد خدا منصرف گردد، دچار گناه مى شود.
اگر کسی خواست این معنا را لمس کند، باید حال بعضى از افراد که نام مسلمان دارند، و در عین حال نماز نمى خوانند را، در نظر بگیرد، که اگر رفتار آنها را زیر نظر قرار دهد، مى بیند که به دلیل نخواندن نماز، روزه را هم مى خورد، و حج هم نمى رود و زکات هم نمى دهد، و بالأخره سایر واجبات را هم ترک مى کند، و هیچ فرقى بین پاک و نجس، و حلال و حرام نمى گذارد. و هیچ چیزى را در راه خود مانع پیشرفت خود نمى بیند، نه ظلم، نه زنا، نه ربا، نه دروغ، و نه هیچ چیز دیگر.
آن وقت اگر حال چنین شخصى را با حال کسى مقایسه کنى که نماز مى خواند، و در نمازش به حد اقل آن، یعنى آن مقدارى که تکلیف از گردنش ساقط شود اکتفاء مى کند، خواهى دید که او از بسیارى از کارها که بى نماز از آن پروا نداشت پروا دارد، و اگر حال این نمازگزار را با حال کسى مقایسه کنى که در نمازش اهتمام بیشترى دارد، خواهى دید که دومى از گناهان بیشترى پروا دارد، و به همین قیاس هر چه نماز کامل تر باشد، خوددارى از فحشاء و منکرات بیشتر خواهد بود.[۱۱]
خلاصه این که هر نمازى به همان اندازه که از شرایط کمال و روح عبادت برخوردار است، نهى از فحشاء و منکر مى کند، گاه نهى کلى و جامع و گاه نهى جزئى و محدود. ممکن نیست کسى نماز بخواند و هیچ گونه اثرى در او نبخشد هر چند نمازش صورى باشد، هر چند آلوده گناه باشد، البته این گونه نماز تأثیرش کم است. این گونه افراد اگر همان نماز را نمى خواندند شاید از این هم آلوده تر بودند. به هر حال نهى از فحشاء و منکر سلسله مراتب و درجات زیادى دارد و هر نمازى به نسبت رعایت شرایط، داراى بعضى از این درجات است.
جمله «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ»، اثر دیگرى از نماز را بیان مى کند، و این که آن اثر، بزرگ تر از اثر قبلى است، در نتیجه جمله «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ» به منزله ترقى دادن مطلب است، پس گویا خداوند فرموده: نماز بگزار تا تو را از فحشاء و منکر باز بدارد، بلکه آنچه از نماز نصیبت می شود بیش از این چیزها است؛ به دلیل آن که مهم تر از نهى از فحشاء و منکر این است که تو را به یاد خدا مى اندازد، و این مهم تر است؛ زیرا ذکر خدا بزرگ ترین خیرى است که ممکن است به یک انسان برسد؛ چرا که ذکر خدا کلید همه خیرات است، و نهى از فحشاء و منکرات نسبت به آن، فایده اى جزئى است.
به دیگر سخن، ظاهر جمله «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ»، این است که بیان فلسفه مهم ترى براى نماز مى باشد؛ یعنى یکى دیگر از آثار و برکات مهم نماز که حتى از نهى از فحشاء و منکر نیز مهم تر است، این است که انسان را به یاد خدا مى اندازد که ریشه و مایه اصلى هر خیر و سعادت است، و حتى عامل اصلى نهى از فحشاء و منکر نیز همین «ذکر اللَّه» است. در حقیقت برترى آن به جهت آن است که علت و ریشه محسوب مى شود.[۱۲]
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[۱]. عنکبوت، ۴۵٫
[۲]. کراجکى، محمد بن على، کنز الفوائد، ج ۲، ص ۲۲۳- ۲۲۴، قم، دارالذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۰ق. «فَقَالَ الصَّادِقُ (ع) لِلصَّلَاهِ أَرْبَعَهُ آلَافِ حَدٍّ لَسْتَ تُؤَاخَذُ بِهَا فَقَالَ أَخْبِرْنِی بِمَا لَا یَحِلُّ تَرْکُهُ وَ لَا تَتِمُّ الصَّلَاهُ إِلَّا بِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) لَا تَتِمُّ الصَّلَاهُ إِلَّا لِذِی طُهْرٍ سَابِغٍ وَ اهْتِمَامٍ بَالِغٍ غَیْرِ نَازِغٍ وَ لَا زَائِغٍ عَرَفَ فَوَقَفَ وَ أَخْبَتَ فَثَبَتَ فَهُوَ وَاقِفٌ بَیْنَ الْیَأْسِ وَ الطَّمَعِ وَ الصَّبْرِ وَ الْجَزَعِ کَأَنَّ الْوَعْدَ لَهُ صُنِعَ وَ الوَعِیدَ بِهِ وَقَعَ بَذَلَ عِرْضَهُ وَ تَمَثَّلَ غَرَضَهُ وَ بَذَلَ فِی اللَّهِ الْمُهْجَهَ وَ تَنَکَّبَ غَیْرَ الْحُجَّهِ مُرْتَغِماً بِإِرْغَامٍ یَقْطَعُ عَلَائِقَ الِاهْتِمَامِ یعین [بِعَیْنِ] مَنْ لَهُ قَصَدَ وَ إِلَیْهِ وَفَدَ وَ فِیهِ اسْتَرْفَدَ فَإِذَا أَتَى بِذَلِکَ کَانَتْ هِیَ الصَّلَاهُ الَّتِی بِهَا أُمِرَ وَ عَنْهَا أُخْبِرَ وَ إِنَّهَا هِیَ الصَّلَاهُ الَّتِی تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر».
[۳]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیه، علی عبدالباری، ج ۱۰، ص ۳۶۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
[۴]. ر. ک: همان، ص ۳۶۷- ۳۶۸٫
[۵]. «وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ (ع) أَنَّهُ قَالَ: الصَّلَاهُ حُجْزَهُ اللَّهِ وَ ذَلِکَ أَنَّهَا تَحْجُزُ الْمُصَلِّیَ عَنِ الْمَعَاصِی مَا دَامَ فِی صَلَاتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر». ابن بابویه، محمد بن على، التوحید، محقق، مصحح، حسینى، هاشم ص ۱۶۶، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ ق.
[۶]. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ص ۳۶۷- ۳۶۸٫
[۷]. نحل، ۹۰٫ «به درستى که خداوند امر مى کند به عدل و نیکى کردن و به عطا کردن به نزدیکان، و نهى مى کند از کار زشت و ناپسند».
[۸]. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ص ۳۶۷- ۳۶۸٫
[۹]. طه، ۱۴٫
[۱۰]. همان.
[۱۱]. ر. ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۱۳۳- ۱۳۷، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج ۱۶، ص ۱۹۷- ۲۰۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
[۱۲]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۱۳۶؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۲۸۶- ۲۸۷، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
پاسخ دهید