در آیه ۲۶۴ بقره آمده: «لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْءٍ مِمّا کَسَبُوا»، و در آیه ۱۸ ابراهیم آمده: «لا یَقْدِرُونَ مِمّا کَسَبُوا عَلی شَیْءٍ». این تفاوت در ترتیب «شیء» و «ممّا کسبوا» چه تفاوتی در معنا ایجاد می کند؟

پاسخ اجمالی

در همه کتاب ها که حاوی کلمات و جملات بی شماری هستند، جملات تکراری زیادی به چشم می خورد. قرآن، کتاب آسمانی مسلمانان نیز از این قاعده مستثنا نبوده و در آن جملات تکراری متعددی به چشم می خورد، بویژه جملات کوتاهی مثل «الحمد لله».[۱]
گاهی جملات تکراری قرآن، با کمی تغییر یا جابجایی ذکر شده است. در نگاه اول، علتی که برای این نوع تغییر به ذهن می رسد، ایجاد تنوّع و تفنّن در عبارت است. هرچند که این کار، به زیبایی و بلاغت آیات قرآن که در اوج بلاغت و فصاحت قرار دارد، می افزاید که خود دلیلی کافی برای چنین اختلافی است، ولی می توان دلایل دیگری را نیز با توجه به برخی جنبه  های بلاغی مطرح کرد.
در هر حال، یکی از این موارد، تفاوتی است که بین دو آیه، یکی از سوره بقره و دیگری از سوره ابراهیم به چشم می خورد. خداوند در آیه  ای از سوره بقره چنین می فرماید: «لا یَقْدِرُونَ عَلى‏ شَیْ‏ءٍ مِمَّا کَسَبُوا».[۲] و در آیه  ای از سوره ابراهیم می فرماید: «لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلى‏ شَیْ‏ءٍ».[۳]
برای یافتن پاسخ این سؤال؛ لازم است که به نقش و اعراب این دو عبارت که در دو آیه مذکور جابجا شده  اند توجه شود:
عبارت «علی شیء» متعلق به فعل «لایقدرون» است؛ نقش این عبارت به عنوان جار و مجرور، در هر دو آیه یکی است. «ممّا» هم جار و مجرور و متعلق به عامل محذوف بوده و نقش وصف، برای کلمه «شیء» دارد. این نقش، هم در لفظ و هم در معنا در آیه مربوط به سوره بقره وجود دارد،[۴] ولی در سوره ابراهیم، فقط در معنا صفت شیء است و با مقدم شدن بر آن، نقش «حال» به خود می گیرد و متعلق به «حال» محذوف خواهد بود.[۵]
از این توضیحات مشخص می شود که چون «مِمَّا کَسَبُوا» وصف برای «شیء» است، در حالت عادی باید بعد از موصوف خود واقع شود؛ زیرا جایگاه وصف، متأخر از موصوف است. بنابر این، اجزای این جمله در سوره بقره، به ترتیب معمول خود در جمله قرار گرفته  اند، ولی در سوره ابراهیم، این وصف مقدم بر موصوف شده است.
مقدم شدن و مؤخر شدن اجزای جمله، برای افاده یک نکته بلاغی است. یکی از علت  های مقدم شدن عبارتی که باید مؤخر باشد، تأکید بر آن بخش از جمله و نشان دادن اهمیت آن مطلب است. بنابر این، در آیه ای که «مِمَّا کَسَبُوا» مقدم شده، نقطه تمرکز آیه بر خود اعمال انجام شده توسط افراد بوده و تأکید بیشتری بر آن می شود، اما در آیه ای که «علی شیء» مقدم شده، عدم توانایی افراد برای دسترسی به نتیجه اعمالشان بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.[۶]
نکته قابل توجه این است که این دو جمله، بعد از بیان یک تمثیل از عمل ریاکاران و کافران، به کار رفته اند. در آیه اول، بعد از این که انفاق کردن همراه با ریا و اذیت، تشبیه به سنگ صافی شده که بر آن دانه ای می کارند و با اولین باران، آن دانه و لایه نازک خاکی که بر روی آن قرار دارد، از بین می برد، می فرماید: «به هیچ  نتیجه ای از آنچه که کسب کرده اند، دست نمی یابند».
در آیه دوم ابتدا اعمال کافران را به خاکستری تشبیه می کند که باد شدیدی بر آن بوزد و همه آن را پراکنده کند و چیزی از آن باقی نگذارد. سپس می فرماید: آنچه را که کسب کرده اند، به هیچ کدامش دست نمی یابند.
نتیجه این که: چون در آیه اول سخن از انفاق ریاکاران است و ممکن است چنین تصور شود؛ هرچند کارشان با ریا آلوده کرده اند ولی چون به هر حال، کار خیر انجام داده اند، از پاداش خیر بی نصیب نخواهند ماند. از این رو؛ این آیه تأکید می کند که هیچ نصیبی از اعمال ریاکارانه خود نخواند داشت. اما در آیه دوم سخن از اعمال مشرکان است و چنین تصوری درباره اعمال مشرکان، کمتر به ذهن می رسد؛ لذا چینش جمله به صورت دیگری انجام شده و تأکید کلام بر اعمالشان صورت گرفته تا بیان کند که همه اعمالشان، بی ثمر است و صاحبانشان، بهره ای از اعمال خود نخواهند داشت؛ زیرا آنها از نعمت توحید بی بهره هستند و بدون توحید، دیگر اعمال، مقبول درگاه خدا نخواهد بود.

 منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. فاتحه، ۲؛ انعام، ۱؛ ابراهیم، ۳۹ و… .

[۲] بقره، ۲۶۴٫

[۳]. ابراهیم، ۱۸٫

[۴]. صافی، محمد بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج ۳، ص ۴۸، دمشق، بیروت، دارالرشید، مؤسسه الایمان، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ق؛ درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، ج ۱، ص ۴۱۰، سوریه، دارالارشاد، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.

[۵]. الجدول، ج ۱۳، ص ۱۷۴٫

[۶]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج ‏۷، ص ۱۹۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.