ارتباط میان آیه «مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلام‏» با خصلت بی نهایت طلبی و تنوّع طلبی انسان چیست؟

پاسخ اجمالی

از مجموع آیاتی که بحث «سبل الی الله» و «صراط مستقیم» را بیان کرده اند می توان به این مطلب پی برد که مطلوب همه انسان ها رسیدن به کمال نامتناهی و دوری از هرگونه نقص و کاستی است و همه برای رسیدن به آن در تلاش اند و برای رسیدن به این مطلوب هم فقط یک راه وجود دارد و آن «صراط مستقیم» است – بنابراین بی نهایت طلبی انسان را این گونه می توان از این آیه شریفه به دست آورد که مقصود نهایی انسان یک کمال بی نهایت است – تنوّع طلبی را هم به طور روشن تر می توان از آیه استنباط کرد؛ زیرا «سُبُل» که در این آیه به معنای تعدد راه های رسیدن به مطلوب است، مناسب و مطابق تنوع خواهی انسان است؛ یعنی هرکسی مطابق ظرفیت و وسعی که دارد، به گونه ای در صراط مستقیم قرار می گیرد و مطابق آن به مقصود خود می رسد که البته این به معنای وجود چند صراط مستقیم نیست –
 

پاسخ تفصیلی

در آیه مورد پرسش می خوانیم: «خداوند به برکت آن(نور و کتاب)، کسانى را که از خشنودى او پیروى کنند، به راه هاى سلامت، هدایت می کند؛ و به فرمان خود، از تاریکی ها به سوى روشنایى می برد؛ و آنها را به سوى راه راست، رهبرى می نماید» –[۱] برای روشن شدن ارتباط میان این آیه و ویژگی بی نهایت طلبی و تنوّع خواهی انسان، بیان چند مطلب لازم است:
۱ – خداى تعالى در قرآن به طور متعدد نام «صراط» و «سبیل» را برده، با این تفاوت که فقط یک صراط مستقیم را به خود نسبت داده، ولى در انتساب سبیل به خود، از سُبُل (جمع سَبیل) نام برده است؛ مثلاً درباره سَبیل فرموده: «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»؛[۲] و آنها که در راه ما (با خلوص نیّت) جهاد کنند، قطعاً به راه هاى خود، هدایتشان خواهیم کرد – همچنان که در آیه مورد بحث می خوانیم: «قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» –[۳]
نکته قابل توجه این که خداوند «سَبیل(راه ها)» را متعدد و بسیار قلمداد نموده ولی «صراط» را واحد دانسته است – پس سبیل غیر از صراط مستقیم است؛ چون سبیل متعدد است و به اختلاف احوال رهروانِ راه عبادت، مختلف می شود، به خلاف صراط مستقیم که یکى است –
۲ – با دقت در آیات[۴] این نکته فهمیده می شود که؛ نسبت صراط مستقیم به سبیل ها، همانند نسبت روح است به بدن؛ همان طور که بدن انسان در طول زندگی، حالات مختلفى دارد و در هر یک از آن حالات، غیر آن انسان در حالت دیگر است، سبیل ها هم در عین تمایز با یکدیگر، عین صراط مستقیم اند –
به عبارت دیگر؛ همچنان که انسان در حال جنینی غیر همان انسان در حال طفولیت و جوانى و کهولت است، اما در عین حال، روح او همان روح است و در همه آن دوران یکى است و با بدن او در همه دوران متحد است، در صراط مستقیم هم براى سبیل مرتبه هاى بسیارى است؛ بعضى از آنها خالص و بعضى دیگر آمیخته با شرک و ضلالت است، بعضى کوتاه تر و بعضى دیگر دورتر است، اما هر چه هست به سوى صراط مستقیم می رود و به معنایى دیگر، همان صراط مستقیم است –
خداى سبحان همین معنا (یعنى اختلاف سبیل و راه هایى را که به سوى او منتهى می شود و نیز این که همه آن سبیل ها از صراط مستقیم و مصداق آن اند) را در مَثَلى که براى حق و باطل زده، بیان کرده و فرموده اند: «خداوند از آسمان آبى فرستاد؛ و از هر درّه و رودخانه اى به اندازه آنها سیلابى جارى شد؛ سپس سیل بر روى خود کفى حمل کرد؛ و از آنچه [در کوره ها،] براى به دست آوردن زینت آلات یا وسایل زندگى، آتش روى آن روشن می کنند نیز کف هایى مانند آن به وجود می آید -خداوند، حق و باطل را چنین مَثَل می زند!- امّا کف ها به بیرون پرتاب می شوند، ولى آنچه به مردم سود می رساند (آب یا فلز خالص‏) در زمین می ماند؛ خداوند این چنین مثال می زند!» –[۵]
در این مَثَل ظرفیت دل ها و فهم ها را در گرفتن معارف و کمالات، مختلف دانسته است، در عین این که آن معارف همه و همه مانند باران متکى و منتهى به یک رزقى آسمانى است – یک آب بود ولى به شکل های مختلف از نظر کمى و زیادى به صورت سیل در آمد؛ در معارف نیز یک چیز است، عنایتى است آسمانى، اما در هر دلى به شکلی خاص درمی آید –
به دیگر سخن؛ صراط مستقیم، راهى است به سوى خدا که هر راه دیگرى که خلایق به سوى خدا دارند، شعبه اى از آن است، و هر طریقى که آدمى را به سوى خدا راهنمایى می کند، بهره اى از صراط مستقیم را دارد، به این معنا که هر راهى و طریقه اى که فرض شود، به آن مقدار آدمى را به سوى خدا و حق راهنمایى می کند که خودش از صراط مستقیم دارا و متضمن باشد، اگر آن راه به مقدار اندکى از صراط مستقیم را دارا باشد، رهرو خود را کمتر به سوى خدا می کشاند، و اگر بیشتر داشته باشد، بیشتر می کشاند، و اما خود صراط مستقیم بدون هیچ قید و شرطى رهرو خود را به سوى خدا هدایت می کند و می رساند –[۶]
حال با توجه به این دو مقدمه در پاسخ به سؤال مطرح شده می گوییم: می توان ارتباط مفاد آیه شریفه مذکور را با خصلت بی نهایت طلبی و تنوّع طلبی انسان نیز به دست آورد – با این توضیح که از مجموع آیاتی که بحث «سبل الی الله» و صراط مستقیم را بیان کرده اند می توان به این مطلب پی برد که مطلوب همه انسان ها رسیدن به کمال نامتناهی و دوری از هر گونه نقص و کاستی است و همه برای رسیدن به آن در تلاش اند[۷] و برای رسیدن به این مطلوب هم فقط یک راه وجود دارد و آن «صراط مستقیم» است که در قرآن از آن به «صراط الله» یاد شده است –[۸] بنابراین، بی نهایت طلبی انسان را این گونه می توان از این آیه شریفه به دست آورد که مقصود نهایی انسان یک کمال بی نهایت است –[۹]
اما تنوّع طلبی را به طور روشن تر می توان از آیه استنباط کرد؛ زیرا همان گونه که گفتیم؛ «سبل» که در این آیه به معنای تعدد راه های رسیدن به مطلوب است، مناسب و مطابق تنوع طلبی انسان است؛ یعنی هرکسی مطابق ظرفیت و وسعی که دارد، به گونه ای در صراط مستقیم قرار می گیرد و مطابق آن به مقصود خود می رسد – پس نهایت طلبی انسان در مقصد و مطلوب اوست نه در راه رسیدن به آن (تا به سبب آن، راه ها متعدد یا بی نهایت شوند)، هر چند با تنوع طلبی به طرق مختلفی می توان به این هدف رسید و هرکسی طبق ظرفیت خود، راهی را به سوی مقصدش بر می گزیند –

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] – مائده، ۱۶ –

[۲] – عنکبوت، ۶۹ –

[۳] – مائده ۱۵ و ۱۶ – 

[۴] – از قبیل آیه: «وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ» (یس، ۶۱) و آیه: «قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ دِیناً قِیَماً مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً؛ بگو به درستى پروردگار من، مرا بسوى صراط مستقیم که دینى است قیم، و ملت حنیف ابراهیم، هدایت فرموده»؛ (انعام، ۱۶۱) نیز این معنا استفاده می شود؛ چون هم عبادت را صراط مستقیم خوانده، و هم دین را، با این که این دو عنوان بین همه سبیل ها مشترک هستند –

[۵] – رعد، ۱۷: «أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَهٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَهٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ» –

[۶] – ر -ک: موسوى همدانى، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، ص ۴۵ – ۵۴، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش –

[۷] – «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى‏ رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ»؛ اى آدمى، به درستى که تو به سوى پروردگارت تلاش می کنى و بالآخره به دیدار او نایل می گردی – انشقاق، ۶ –

[۸] – «إِنَّکَ لَتَهدِى إِلىَ‏ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِى لَهُ مَا فىِ السَّمَاوَاتِ وَ مَا فىِ الْأَرْضِ  أَلَا إِلىَ اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ»؛ تو به راه راست راه می نمایى، راه آن خدایى که از آن اوست هر چه در آسمان ها و زمین است – آگاه باشید که همه کارها به خدا باز می گردد – شوری ۵۲ و ۵۳ –

[۹] – این معنا با تفاسیری که «السلام» را در «سبل السلام» از اسمای الهی گرفته (هو الله الذی لا اله الا هو الملک القدوس السلام المومن المهیمن) و آن را به معنای «سبل الله» دانسته اند، بیشتر مطابق است – ر -ک: شریف لاهیجى، محمد بن على، تفسیر شریف لاهیجى، تحقیق، حسینى ارموى، میر جلال الدین، ج ‏۱، ص ۶۲۸، تهران، دفتر نشر داد، چاپ اول، ۱۳۷۳ش؛ طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغى، محمد جواد، ج ‏۳، ص ۲۷،  تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ عاملى ابراهیم، تفسیر عاملى، تحقیق، غفارى، على اکبر، ج ‏۳، ص ۲۴، تهران، انتشارات صدوق، ۱۳۶۰ش –