قرآن کریم مى فرماید: ما به فرشتگان امر کردیم بر آدم سجده کنند و همگان سجده کردند مگر ابلیس: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»[۱] ظاهر آیه این است که ابلیس از فرشتگان است اما به چند دلیل معلوم مى شود که فرشته نبود.

۱ – قرآن کریم به صراحت مى فرماید: شیطان از نوع جن بود و از راه و رسم بندگى خدا خارج بود. فِسْقْ یعنى خروج از طریق. در جاى دیگر خدا مى فرماید: «وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ»[۲] ما جن را از آتش آفریدیم. یا در جاى دیگر مى فرماید: «أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»[۳] شیطان گفت من بهتر از انسانم، چون مرا از آتش خلق کردى و او را از گِل. همه این ها نشان مى دهد که شیطان جن است و از آتش آفریده شده است.

۲ – قرآن درباره فرشتگان فرمود: «لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ»[۴] فرشتگانى که حریم جهنم را حفظ مى کنند اهل نافرمانى نیستند چه رسد به فرشتگانى که حریم بهشت را پاسبانى مى کنند یا فرشتگان عرش الهى. پس فرشته گناه نمى کند و شیطان فرشته نبود، این پاسخ بخش نخست سؤال.

اما در پاسخ به قسمت دوم سؤال که چگونه شیطان که از جنس جن بود در جریان سجده ملائک بر آدم حاضر بود، باید گفت اینکه قرآن فرمود: «قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ»[۵] این علامت تغلیب است یعنى اگر صد نفر از یک گروه در جایى باشند ولى در جمع آنها یک نفر غریبه باشد مثلاً نود و نه نفر دانشجو داشته باشیم و یک نفر غیر دانشجو، موقعى که صدا مى زنیم مى گوییم دانشجویان بیایند، آن یک نفر هم جزء این ها صدا زده مى شود. در فرهنگ محاوره این غلبه کثیر بر قلیل رایج است. شیطان بقدرى عبادت کرده بود که در جرگه فرشتگان و همراه آنان بود نه اینکه فرشته باشد.

عذاب شیطان :

با توجه به این که خلقت شیطان از آتش است، چگونه به آتش جهنم خواهد سوخت؟

خلقت اصلى شیطان از آتش است؛ اما عناصر دیگر نیز در تشکّل او دخالت دارد؛ مثل انسان که اصل وجودش از خاک است، ولى عناصر دیگر نیز در وجودش به چشم مى خورد. خاک به صورت پوست و گوشت در آمده، ولى نیروى حساس و درک کننده اى به او افاضه شده است که درد را احساس مى کند.

اگر کلوخى به کلوخ دیگر زده شود، نرم مى شود؛ ولى چون درک ندارد، درد ندارد. اگر همین خاک درک داشت، حتما درد را احساس مى کرد.

شیطان نیز همین گونه است؛ یعنى از آتش و نیروى ادارک کننده خلق شده است. کار این نیرو آن است که اگر مؤثرى در وجود شیطان اثر گذاشت، آن را درک و احساس کند. بنابراین، خلقت شیطان از آتش است؛ ولى چون روح و قدرت درک دارد آتش جهنم او را مى سوزاند.

منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:آیت اللّه عبداللّه جواد آملی/پرسش وپاسخ دانشجویی

[۱] – سوره کهف۱۸: آیه ۵۰٫

[۲] – سوره حجر۱۵: آیه ۲۷٫

[۳] – سوره اعراف۷: آیه ۱۲٫

[۴] – سوره تحریم۶۶، آیه ۶٫

[۵] – سوره بقره۲: آیه ۳۴٫